Analiza dokumentów

Analiza - (gr. Analysis - rozbiór), myślowe lub fizyczne rozkładanie jakiejś całości na części składowe w celach poznawczych, tj. w celu poznania tych części i związków między nimi, lub w celach praktycznych. (W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2001)
Analiza - metoda badawcza polegająca na rozłożeniu danej całości na jej części składowe; analiza może być czynnością myślową lub fizyczną. (http://encyklopedia.wp.pl)

Analiza dokumentów

Metodą mniej na ogół docenianą - w porównaniu z pozostałymi metodami badań pedagogicznych - jest analiza dokumentów. Przybiera ona przeważnie - poza wykorzystaniem jej w opracowaniach historycznych - charakter metody uzupełniającej, a nie podstawowej. Dzieje się tak często z powodu braku możliwości jednoznacznej interpretacji badanych dokumentów, a tym samym pewnego niedosytu co do trafnej i rzetelnej ich analizy. Analiza dokumentów polega na uporządkowaniu i interpretacji zawartych w nich treści pod kątem problemu (celu) badawczego lub także hipotezy roboczej. Charakterystyczną jej cechą jest to, że dotyczy ona w dużej mierze nie tylko materiału otrzymanego w procesie zainicjowanych specjalnie badań, lecz także w wyniku działań nie związanych bezpośrednio z podejmowanym procesem badawczym. Zależy to od dokumentu poddanego analizie. Chodzi tu o dokumenty szeroko rozumiane, obejmujące nie tylko materiały archiwalne w ścisłym znaczeniu tego słowa, lecz także o aktualne wytwory dzieci i młodzieży, jak: rysunki, zeszyty szkolne, listy, pamiętniki, twórczość literacka. Dokumentem może być również kronika klasy lub szkoły, różnego rodzaju zapisy w dziennikach klasowych, sprawozdania dotyczące różnych spraw z życia szkolnego czy zakładowego, sondaże i roczniki statystyczne, a niekiedy poniekąd także prace konstrukcyjne czy wytwórcze z plasteliny, gliny, tektury, drewna, metali, włókna wykonane przez dziewczęta i chłopców. (M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 1999)
Analiza dokumentów w badaniach pedagogicznych umożliwia badanie takich zmiennych, jak: postawy, potrzeby, motywy, dążenia, zainteresowania, a także zdolności i uzdolnienia w zakresie poznania i myślenia. Stanowi też jedno z ważniejszych źródeł dotarcia do historii życia jednostki. Znaczną pomoc stanowi analiza dokumentów również w pedagogicznych badaniach środowiskowych. A analiza osobistych dokumentów młodzieży ma - według Łobockiego - niewątpliwą zaletę: Badacz styka się z autentyczną rzeczywistością dydaktyczno-wychowawczą, która w badaniach nadmiernie skategoryzowanych lub zmatematyzowanych wydaje się wymykać z pola widzenia. (Aniela Dec, Olsztyn www.vulcan.edu.pl)
Analiza dokumentów jest metodą, którą można z powodzeniem wykorzystywać pracując z uczniami gimnazjum i szkoły średniej. Należy jednak pamiętać o doborze dokumentów pod kątem możliwości uczniów, tempa ich pracy, sprawności w formułowaniu wniosków. Uczniowie zapoznając się z przypadkiem mogą analizować materiał przygotowany przez nauczyciela. Ma to swoje zalety. Nauczyciel dobiera informacje i formę ich przekazania tak aby przekazać uczniom tylko potrzebne w danej sytuacji treści. W życiu codziennym jednak uczniowie będą spotykać się nie ze spreparowanymi materiałami lecz z tekstami prasowymi czy dokumentami. Analiza dokumentów ( m.in. ustaw, rozporządzeń, urzędowych sprawozdań, raportów) pozwala uczniom zapoznać się ze specyfiką dokumentów urzędowych, uczy umiejętności ich czytania, interpretacji, wykorzystywania do udowadniania swoich racji. Język, obszerność dokumentów może stanowić dla uczniów czasem trudną barierę zatem warto poddać dokumenty przetworzeniu polegającemu na wyborze określonych fragmentów. Gdy uczniowie nabiorą pewnego doświadczenia w operowaniu dokumentami można wówczas przystąpić do analizy kompletnych dokumentów. Pracując przy wykorzystaniu dokumentów powinno się uczniom przedstawić dwa rodzaje pytań do tych materiałów. Pytania bardzo szczegółowe pozwalają na zwrócenie uczniom uwagi na odpowiednie fragmenty oraz umożliwiają nauczycielowi sprawdzenie stopnia zrozumienia tekstu. Odpowiedzenie na pytania dotyczące ogólnych problemów wynikających z treści dokumentu wymagają już umiejętności formułowania wniosków . Dokument staje się punktem wyjścia do rozważań na temat ogólnej natury danego zjawiska czy procesu. Szczególną formą analizy przypadku jest takie przygotowanie materiału, aby zawierał on niepełne informacje o opisywanym zjawisku. Zadaniem uczniów jest odgadnięcie brakujących elementów. Jeśli przypadek wykorzystuje już poznane treści nauczyciel może w ten sposób sprawdzić poziom opanowania pewnego zakresu wiedzy. Można także skłonić uczniów do samodzielnych poszukiwań przedstawiając nowe zjawisko, proces, postać. Wykorzystanie tej techniki uatrakcyjnia sprawdzian, wprowadzenie nowych treści. Przez odpowiedni dobór luk można stopniować trudność zadań uczniowskich. (www.eko.pb.bialystok.pl/srodowisko/300_3_1.htm)
Analiza dokumentów - niezależnie od ich rodzajów - dopomaga w rozwiązywaniu wielu problemów badawczych z zakresu pedagogiki, a zwłaszcza w bliższym ich sprecyzowaniu. W przypadku zaś, gdy dotyczy dokumentów intencjonalnie tworzonych, sprzyja nie tylko lepszemu poznaniu dzieci i młodzieży, lecz także umożliwia im odreagowanie przykrych i bolesnych przeżyć, skłania do refleksji nad własnym postępowaniem i podnosi ich poczucie własnej wartości. (M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 1999)

Techniki analizy dokumentów

Technika analizy treściowej dokumentów polega - jak sama nazwa wskazuje - na interpretacji zawartych w nich treści. Stosując ją, usiłujemy odpowiedzieć na takie m.in. pytania, jak:
co chciał powiedzieć lub ukazać autor analizowanego dokumentu;
jakie zawarł w nim treści;
czego mogą być one świadectwem;
na czym polega ich oryginalność.
W wyniku analizy treściowej np. zeszytów szkolnych można dowiedzieć się m.in. o zainteresowaniach ucznia, o jego sposobie wyrażania myśli lub innych przejawach rozwoju umysłowego.

Technika analizy formalnej dokumentów dotyczy zwłaszcza zewnętrznego opisu ich wyglądu, sposobu sporządzania, stopnia trwałości lub adekwatności z zamiarem, jaki przyświecał lub miał przyświecać w toku ich tworzenia. Analiza taka np. zeszytów uczniów pozwala bliżej poznać ich:
okładki (czy są obłożone, zabrudzone, podpisane);
wygląd kartek (czy są pozaginane, zatłuszczone, starannie zapisane, z marginesem);
kształt i formę pisma (czy jest staranne i czytelne);
zamieszczone tam rysunki, schematy, szkice (czy są wykonane czysto i schludnie) itp.
Na podstawie analizy formalnej można wnosić m.in. o zamiłowaniu ucznia do porządku, jego obowiązkowości, zdyscyplinowaniu i cechach tamtym przeciwnych. (M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 1999)

Analiza wypracowań, rysunków i dzienników

Niemałe znaczenie w badaniach pedagogicznych ma analiza różnych wytworów dzieci i młodzieży. Jak dotąd dużą wagę przywiązuje się szczególnie do analizy ich wypracowań i rysunków.

Analiza wypracowań jest nader często stosowaną techniką analizy dokumentów w badaniach pedagogicznych. Polega na w miarę swobodnych i spontanicznych wypowiedziach pisemnych na ściśle określony temat. Używana bywa często celem zgromadzenia materiału badawczego, umożliwiającego jakościowy opis i interpretację interesującego badacza problemu.
Niewątpliwą zaletą analizy wypracowań jest to, że umożliwia ona otrzymanie w możliwie krótkim czasie, np. zaledwie podczas pół lub co najwyżej jednej godziny lekcyjnej, wiele cennych i na ogół szczerze wypowiadanych informacji na taki sam temat. Z drugiej strony nigdy nie jesteśmy pewni czy badani mówią o faktycznych swoich doświadczeniach, przeżyciach, marzeniach, czy i w jakim stopniu aktualne nastawienie emocjonalne przyczyniło się do zniekształcenia opisywanych faktów lub przeżyć.
Wartość poznawcza analizy wypracowań zależy w niemałej mierze od sposobu sformułowania ich tematu. Formułuje się go albo w postaci pytania otwartego, np. „Jak wyobrażam sobie swoje życie za 3-5 lat?” lub określonego stwierdzenia (zdania), jak: „Moje poglądy na szkołę koedukacyjną”. Każdy z tematów poprzedza odpowiednia instrukcja, w której podaje się cel badań oraz zapewnia się badane osoby o anonimowości składanych przez nie wypowiedzi i o dyskrecji badacza.

Analiza rysunków stanowi przeważnie próbę opisu i interpretacji odnoszących się do nich treści, barw i warunków, w jakich powstały. Badacz ogranicza się przy tym najczęściej do przeprowadzenia jakościowej analizy rysunków i kieruje się przeważnie ogólnym wrażeniem, jakie wywierają na nim te rysunki. Tak więc jest ona zabarwiona wyraźnie subiektywnie. Rzecznikiem tego typu analizy był w Polsce m.in. S. Szuman.
W badaniach pedagogicznych przydatna okazuje się analiza rysunków zarówno na tematy ściśle określone (zadane), jak i dowolne. Warto jednak pamiętać, że bez względu na temat rysunków i sposób ich analizy doniosłe znaczenie z metodologicznego punktu widzenia ma z reguły uwzględnienie większej liczby rysunków, znajomość warunków, w jakich one powstały, oraz sprawdzanie nasuwających się wniosków z dokonanej analizy z pomocą innych metod i technik badawczych. (M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 1999)
Analiza działalności plastycznej. Aktywność twórcza może przybierać różnorodne formy: odkrycie, inwencję, twórczość. Akt twórczy polega na powołaniu do istnienia czegoś, czego nigdy przedtem nie było. Twórczość pojawia się z nicości, a inwencja wywodzi się ze swoich poprzedników.
Dziecko w toku własnej aktywności twórczej i za jej przyczyną odkrywa i "stwarza" świat oraz siebie jako wyodrębnioną fizycznie i psychicznie jednostkę. Jednym z podstawowych warunków prawidłowej organizacji twórczej aktywności ucznia jest stawianie go na lekcjach w takich sytuacjach, w których on sam staje się eksperymentatorem, w sytuacji manipulowania rzeczami, a także symbolami, w sytuacjach dających mu możność zadania sobie pytań i szukania na nie odpowiedzi w myśl zasady: aby tworzyć, trzeba czasem błądzić.
Dzieci z natury rzeczy są czynne i cechuje je pęd do działania. Wynika to z fundamentalnego prawa aktywności organizmów. Każda aktywność jest konsekwencją pewnej potrzeby, toteż jednym z podstawowych warunków uaktywniania ucznia jest stawianie go w takiej sytuacji, aby odczuwał potrzebę wypełniania tych czynności, których od niego oczekujemy. (http://biblioteka.ipe.pl)
Wytwory działalności dziecka dostarczają wielu informacji o jego zainteresowaniach, poziomie wykonywanych czynności, wyobraźni. Analizując różne formy ekspresji plastycznej zwracamy uwagę na preferowaną przez dziecko tematykę, a także na poziom wykonania. Przy analizie tej konieczna jest znajomość prawidłowości rozwoju rysunkowego dziecka. Prawidłowości te mogą być traktowane jako punkt odniesienia przy dokonywaniu analizy. Mamy tu na myśli głównie ustalenie, czy schemat rysunków dziecka odpowiada normom przewidzianym dla jego wieku, czy też odbiega od nich na korzyść lub na niekorzyść.
Ocena poziomu graficznego jest punktem wyjścia dla dalszych ustaleń. Należy stwierdzić, czy dziecko, które rysuje znacznie lepiej niż inne dzieci w grupie, ma w domu dużo okazji do rysowania i jest zachęcane do tej formy zabawy. Dowiadujemy się także, czy dziecko, którego rysunki są ubogie i pozostają na poziomie bazgroł, miało wcześniej okazję do ćwiczenia się w rysowaniu. Niski poziom grafizmu może świadczyć o zaniedbaniu środowiskowym, ale także o zaburzeniu rozwoju umysłowego dziecka. (M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża, Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, Warszawa 1985)
Wpływ zainteresowań dzieci na ich twórczość. Zainteresowania mają duży wpływ na rozwój człowieka oraz efektywność jego działania. Stanowią niezastąpioną siłę w ponawianiu przez człowieka świata, rozszerzają horyzonty, wzmacniają ludzką aktywność, nadają działaniu cechę twórczą.
S. Baley definiuje zainteresowanie jako fakt polegający na tym, że "uwaga mimo woli zatrzymuje się na pewnych przedmiotach".
Psychologowie i pedagodzy twierdzą, że zainteresowania dzieci wiążą się z ich zdolnościami, a szczególnie silnie z tym, do czego przejawia największe uzdolnienia, a zatem zdolności w jakimś sensie warunkują jego zainteresowania i odwrotnie - zainteresowania kształtują zdolności w określonej dziedzinie.
Wielu okazji do pogłębienia zainteresowań twórczych dostarcza prawidłowo zorganizowany proces lekcyjny, gdzie nauczyciel ujawnia autentyczne zainteresowanie tym, co robią dzieci. Kompetencja i pasja w stosunku do procesu twórczego i powstających wytworów, kolekcjonowanie prac dzieci, a następnie organizowanie wystaw na terenie szkoły, budzi pozytywną motywację do przedmiotu i to nawet w odniesieniu do dzieci nie przejawiających uzdolnień plastycznych. (http://biblioteka.ipe.pl)
Analiza rysunków i innych form ekspresji plastycznej informuje nas o bogactwie wyobraźni dziecka oraz o zakresie i treści jego zainteresowań. Dysponując wieloma rysunkami dowolnymi jednego dziecka możemy ustalić, czy rysuje ono przeważnie zwierzęta, postacie ludzkie, samochody czy czołgi. Dziecko często odtwarza w rysunku to, co je bardzo zainteresowało. Stąd rysunki na temat oglądanych filmów, przeżytych zdarzeń. Ulubiona tematyka powtarza się na wielu rysunkach, na przykład chłopcy chętnie rysują sceny batalistyczne, wyprawy na podbój kosmosu, a dziewczynki królewny spacerujące wśród kwiatów, domki w ogrodzie, bawiące się dzieci, ulubione zwierzęta.
Rysunki niektórych dzieci są wesołe, innych smutne. Jedne dzieci rysują i lepią z plasteliny postacie i przedmioty świadczące o ich bujnej wyobraźni, inne nigdy nie wychodzą poza raz przyjęty ubogi schemat. Analizując wytwory dzieci zwracamy także uwagę na staranność wykonania.
Ćwiczenia wprowadzające do nauki pisania. W najstarszej grupie przedszkolnej, w ramach przygotowania dzieci do podjęcia nauki szkolnej, przeprowadza się różne ćwiczenia wprowadzające do nauki pisania. Oceniając tego typu wytwory zwracamy uwagę na stosunek dziecka do wykonywanego zadania i na poziom jego wykonania. Obserwujemy dłużej te dzieci, , które nie potrafią poprawnie odtworzyć wielokrotnie pokazywanych im wzorów, nie potrafią pisać elementów liter (znaczków) w linii prostej, ani też zachować zaleconych odstępów między wierszami. Podobne trudności mogą występować u dzieci, które już rozpoczęły naukę szkolną.
Diagnoza zaburzeń. Analizując pismo dziecka, można postawić wstępną diagnozę o zaburzeniu w funkcjonowaniu analizatora wzrokowego, albo też słuchowego i w dalszym ciągu rozpocząć z dzieckiem pracę korekcyjną. Zaburzenia rozwoju ruchowego mogą ujawnić się przy analizie takich wytworów dziecięcych, jak: wycinanki, naklejanki i różnego rodzaju konstrukcje z klocków.
Dziecko leworęczne przyuczone do posługiwania się prawą ręką osiąga wyniki wskutek mniejszej jej sprawności. Jego wycinanki są nierówne, konstrukcje z klocków wznoszone powoli i mało precyzyjnie, schemat rysunku ubogi.
Stosunek nauczyciela do efektu działań dziecka. Nauczyciel oceniając pracę swych wychowanków powinien najpierw poznać przyczyny, z powodu których wytwory działalności dziecka są gorsze od wyników jego rówieśników. Nim jednak przypiszemy słabsze rezultaty takim czy innym zaburzeniom należy ustalić, czy dziecko chętnie wykonuje postawione przed nim zadania, a także sprawdzić, czy wcześniej miało okazję do używania materiału, z którego powstaje wytwór. Na przykład czy w domu ma klocki, czy się nimi chętnie bawi, czy posługiwało się wcześniej nożyczkami itp.
Dziecko na ogół jest dumne ze swych wytworów. Chętnie pokazuje rysunki lub ulepianki, domaga się pochwał dla wzniesionych budowli. Starsi chłopcy chętnie pokazują skonstruowane przez siebie modele samochodów, czy samolotów, dziewczynki z dumą pokazują uszyte ubranka dla lalek, wyhaftowane serwetki, pierwsze robótki na drutach itp.
Zdarza się, że dziecko zauważa, iż jego wytwory są gorsze od prac innych dzieci, a jednocześnie spotyka się z naganą nauczyciela czy rodziców; zraża się wtedy do wszelkich prac ręcznych. Dlatego też zawsze trzeba zachęcać dziecko do kontynuowania pracy i pomagać mu, gdy wiadomo, że u podłoża tych niepowodzeń tkwią mikrozaburzenia w rozwoju psychoruchowym. (M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża, Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, Warszawa 1985)
Najbardziej efektywnym sposobem rozwijania twórczej aktywności uczniów jest stosowanie strategii "nauczania problemowego", w którym dominują metody samodzielnego dochodzenia do wiedzy. Uczeń poprzez własną aktywność poznawczą i badawczą w odniesieniu do znanych elementów podstawowych rozwiązuje praktyczne, czy teoretyczne problemy samodzielnie. Sposób problemowego uczenia się, określany jako "uczenie się przez badanie", jest najbardziej wartościową formą dla ucznia.
Według S. Palki, najwięcej możliwości rozwijania aktywności twórczej stwarza praca indywidualna, a przede wszystkim praca indywidualna - zróżnicowana, dostosowana do możliwości poznawczych uczniów, ich uzdolnień i zainteresowań.
Aktywność uczniów może być rozwijana poprzez czynności kontrolne i oceniające zarówno ze strony nauczyciela, jak i uczniów, a także poprzez wdrażanie dzieci do samokontroli i samooceny.
Rola nauczyciela sprowadza się do stwarzania atmosfery na lekcjach, która sprzyja ekspresji, pobudza inwencję i twórczą pomysłowość. Dziecko powinno mieć dużo swobody, nauczyciel ma zachęcać, inspirować, podsuwać pomysły, pozwalać na samodzielne poszukiwania, pobudzać ciekawość. Ważna jest jego umiejętność kontaktu i porozumiewania się z dzieckiem. Aby nauczyciel mógł wyzwalać i rozwijać aktywność twórczą uczniów, musi przede wszystkim sam wykazywać inicjatywę twórczą.
Powinien przyjmować postawę otwartości, przychylności i aprobaty dla uczniów o twórczym zachowaniu Nauczyciel - twórca to również nauczyciel - inicjator, wprowadzający nowości, czyli innowacje. Wprowadzenie innowacji służy wzbogaceniu procesu kształcenia oraz powoduje wzrost aktywności dzieci i młodzieży.
Chcąc rozwijać u dzieci aktywność twórczą, nauczyciele powinni wprowadzać na lekcjach różne techniki i formy działalności zaczerpnięte np. z technik Celestyna Freneta, z pedagogiki Marii Montessori, czy z metod ośrodków zainteresowań Owidiusza Decrolyego.
Nauczyciele w swojej pracy powinni wprowadzać alternatywne koncepcje edukacyjne. W edukacji alternatywnej dąży się do przezwyciężenia percepcyjno- odtwórczych form aktywności dzieci na rzecz percepcyjno -innowacyjnych. Aby zmienić szkołę, musi być ona ciągle "w drodze", podlegać permanentnym intencjom i procesom przemian. (http://biblioteka.ipe.pl)
Informacje o dziecku zawarte w jego wytworach. Psychologowie opracowali szereg metod, dzięki którym na podstawie wytworu działalności dziecka wnioskują o różnych aspektach jego rozwoju psychicznego. Rysunek można wykorzystać do oceny osobowości dziecka, poziomu umysłowego, do wykrywania zaburzeń analizatorów, leworęczności, anomalii rozwoju ruchowego. Konstrukcje z klocków dostarczają wiadomości o rozwoju intelektualnym, strategiach stosowanych przy rozwiązywaniu problemów, a także o zaburzeniach osobowości. (M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża, Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, Warszawa 1985)

Analiza dzienników (pamiętników), autobiografii, biografii, listów. Nierzadko przybiera ona nazwę metody biograficznej. W stosowaniu jej wykorzystuje się także historie ustne, reportaże, dokumentalne filmy biograficzne, fotografie, zapiski w notesach, nagrania video i wszelkie inne źródła, z których można się dowiedzieć o zwykłych i nadzwyczajnych momentach czy epizodach w życiu interesującej badacza osoby. Dużą wagę przywiązywali do niej tacy uczeni, jak F. Znaniecki, J. Chałasiński i J. Szczepański, któremu zawdzięcza ona swą nazwę. (M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 1999)

Przykładowa analiza treści podręczników

Każdy tekst tego rodzaju może być przekazem kulturowym odbieranym na dwóch poziomach: jawnym i ukrytym. Analiza rozpoczyna się od poziomu jawnego. Na tym poziomie możemy odczytać informacje dla uczniów. Około 50% czytanek z podręczników do klas początkowych dotyczy zdarzeń mających miejsce w rodzinie. Typowe zdarzenia i sytuacje są następujące:

Mama przygotowuje jedzenie, robi pranie, pilnuje młodszej siostrzyczki, czeka, aż jej syn wróci do domu ze szkoły. Potem daje mu obiad. Następnie pilnuje, aby odrobił lekcje. Jeśli dzieci są niegrzeczne, mama mówi im: „poczekajcie, aż przyjdzie tata”. Tata rano wychodzi do pracy, wraca późnym popołudniem. Wszyscy na niego czekają. Zjada obiad i odpoczywa po pracy. Rodzina mieszka w małym domku, otoczonym ogrodem i kwiatami.

Jeśli nasza analiza służyłaby zebraniu materiałów dotyczących podziału ról rodzinnych pomiędzy ojca i matkę, jaki jest propagowany w podręczniku, to na poziomie jawnym moglibyśmy policzyć interakcje, które ojciec i matka nawiązują z dziećmi, czynności związane z życiem domowym, podejmowane przez obojga rodziców, rodzaje i sfery aktywności ojca i matki itd. Takie zestawienia odkryłyby strukturę dystrybucji obowiązków rodzinnych pomiędzy kobietę i mężczyznę. Z przytoczonego materiału można wyprowadzić dane pokazujące, że ojciec jest wyraźnie przez autorów podręcznika lokowany poza rodziną. W domu jedynie odpoczywa, nie poświęcając dzieciom zbyt wiele czasu. Najczęściej występuje wobec nich w roli srogiego rodzica. Matka natomiast jest osobą łagodną, ciągle przebywającą z dziećmi, troszczącą się o nie i o męża, ofiarną, przejmującą na siebie wiele obowiązków. Tyle zebrane dane.
Przechodząc na poziom ukryty, możemy zapytać, co oznacza przekazywanie takiego obrazu rodziny w podręczniku. Powiemy wtedy, że autorzy wprowadzają sztywny model ról rodzicielskich, przypisując każdemu z nich określone obowiązki. A to może oznaczać, że ukryty przekaz podręcznika ma na celu budowanie komplementarnego wzorca rodziny, który dzieci powinny sobie przyswoić. Mężczyźni przebywają poza domem, nie interesując się swoimi dziećmi. Kobiety nigdy nie wychodzą z domu, wyłącznie zajmując się dziećmi. Chłopcy będą prawdopodobnie identyfikować się z bohaterem męskim, a dziewczynki z żeńskim, co zresztą wynika z typowego dla 9-latków konformizmu moralnego. Odniesienie takich rezultatów analizy do rzeczywistych warunków życia polskich rodzin może nam wskazać anachronizm proponowanego w podręcznikach podziału społecznych ról ojców i matek. (Z. Kwieciński, B. Śliwerski, Pedagogika, podręcznik akademicki, Warszawa 2004)


Podsumowanie

Na zakończenie należy przypomnieć, że w analizie dokumentów rzeczą nieodzowną jest wykazanie ich wiarygodności. Dokumenty bowiem wprowadzające w błąd są z pewnością gorsze od braku jakichkolwiek dokumentów. Powyższy wymóg dotyczy zwłaszcza dokumentów zastanych i to niezależnie od ich rodzaju, miejsca i warunków powstania.