Św. Tomasz z Akwinu i jego system filozoficzny

Filozofia św. Tomasza z Akwinu

Św. Tomasz z Akwinu ( 1225 – 1274r.) był Włochem. Pochodził z rodu hrabiów Akwinu, zamieszkującym Królestwo Neapolitańskie. Nauki,które dały mu ponadprzeciętne wykształcenie pobierał w klasztorze umiejscowionym na górze Monte Cassino. Został dominikaninem w roku 1243. W roku 1245, w Kolonii poznał Alberta Wielkiego, osobę,która stała się jego mentorem i mistrzem. Dużą część życia poświęcił na pracy, której celem było pogodzenie zasad perypatetyckich z nauką kościoła katolickiego, mimo ogólnego w tym czasie zakazu stosowania systemu i poglądów filozoficznych Arystotelesa, jego działania wspierał papież Urban IV. Zadaniem Tomasza było usunięcie błędów i interpretacja wcześniej przełożonych dzieł Arystotelesa. W roku 1274 papież kieruje Tomasza do Lugdum na sobór, niestety Tomasz umiera w drodze.
Spuścizna literacka pozostawiona przez Tomasza jest liczna. Dysputy uniwersyteckie ( Quaestiones Disputatae ), prace mające charakter polemiczny ( Contra impugnantes Dei cultum, 1257) to tylko ułamek, tego, co pozostawił po sobie Św. Tomasz z Akwinu. Jego najbardziej znanymi i wybitnymi pracami, które ogromnie wpłynęły na filozofię XIII-wieczną i późniejszą są:
- „Summa filozoficzna ( „Summa contra gentiles”)
- „Summa teologiczna ( „Summa theologiae”, zaczęta w roku 1265, niestety niedokończona)
- Komentarz do „Sentencyj” Piotra Lombarda

Wiedza i wiara.

Tomasz oddzielił wiedzę od wiary, rozum od objawienia. Człowiek może poznać prawdę poprzez rozum lub objawienie. Tomasz rozróżnił prawdę na trzy rodzaje: poznawalną rozumowo, poznawalną przez objawienie oraz prawdę poznawalną w obydwa sposoby jednocześnie, np. nieśmiertelność duszy, jest to prawda dostępna rozumowi i zarazem objawiona, lecz zazwyczaj wiara i wiedza stanowią dwie odrębne dziedziny, mające odrębną naturę. Rozum oprócz rzeczy materialnych jest w stanie poznać Boga i zasady, z jakimi działa. Prawdą,która jest niedostępna, nie pojmowalna dla rozumu jest np. grzech pierworodny, da się go poznać wyłącznie przez objawienie. Według Tomasza pojęcie prawd wiary przekracza możliwości rozumu. Żadna prawda, nawet ta przekraczająca możliwości rozumu nie jest mu sprzeczna. Pomiędzy rozumem a objawienie nie występuje żadne konflikt. Podwójna prawda nie może istnieć, ponieważ prawda objawiona, jak i ta poznana rozumowo, empirycznie „naturalna prawda” wywodzi się od jednego źródła- od Boga. Prawda poznana przez objawienie zesłane nam przez Boga może być uzupełnieniem prawdy poznanej rozumowo. Spośród tego całego chaosu i tak wyłania się „jedna” prawda, złożona w jedną spójna całość z części owej prawdy poznanej na drodze rozumowania i części prawdy objawionej. Tomasz na podstawie swojej teorii poznania stworzył „prostą koncepcję rozgraniczenia filozofii i teologii”. Od tej pory teologia miała być kształtowana na podstawie prawd objawionych, a filozofia wyłącznie przez poszukiwanie prawdy rozumowo. Filozofia miała przygotować człowieka do wiary, do objawienia prawd wyższych.

Nauka o bycie

Umysł człowieka nie zna Boga, duszy, istoty wszystkiego, co go otacza, jedyne, co jest dane jego umysłowi to „rzeczy jednostkowe”, które stanowią podstawę do dalszego procesu poznania. Idea bytu Tomasza wywodzi się od rzeczy jednostkowych, prostych bytów i zmierza do istoty wszystkiego- do Boga.
Rzeczy jednostkowe, fizyczne, namacalne, dające się rozumowo udowodnić, składają się z substancji, więc tworzą byty. Takie pojmowanie sprawy pokazywało pogląd Tomasza na temat uniwersaliów ( Uniwersalia – powszechniki, idee lub terminy ogólnie napotykane we wszelkim poznaniu. „Spór o Uniwersalia”,który przyczynił się do wzbogacenia filozofii średniowiecznej, miał za przedmiot istotę idei ogólnych: czy są abstrakcjami nie mającymi odbicia w bycie realnym, czy też przeciwnie istnieją realnie, co powoduje, że poprzedzają i nadają strukturę wszelkiemu poznaniu rzeczy) według Tomasza powszechnik może tylko istnieć w połączeniu z bytem jednostkowym. Powszechniki są zawarte w substancjach, umysł potrafi je wydobyć z substancjalnego bytu.
Powszechniki mogą mieć trzy postaci:
- powszechnik bezpośredni (universale directum) stanowi istotę substancji jednostkowej ( universale in rem)
- Powszechnik refleksyjny ( reflexivum) „powszechnik może zostać wyodrębniony przez umysł ( universale post rem), nie istnieje on realnie w jednostkowych rzeczach ( formaliter) jest zawarty w umyśle, a jego podstawy są zawarte w rzeczach, (fundamentaliter)
- Powszechnik niezależny od substancji jednostkowej ( universale ante rem ) jest to idea zawarta w umyśle, będąca wzorem stworzenia świata realnego przez Boga.
Składnikami bytu są przedmioty jednostkowe, substancjalne, będące złożonymi bytami.
Tomasz podzielił cechy na dwa typy:
- Istotna ( substancjalna) rzecz sprawiająca że cos jest takie, jakie jest, a nie inne.
- Drugorzędna ( akcydens)
Bez istnienia żadna z cech nie może być wyeksponowana. W ludziach istnieje złożenie na istnienie ( existentia ) i istotę ( essentia ), każdy byt jest tak zbudowany.

Schemat wewnętrznego złożenia każdego bytu według św. Tomasza.

Istota, ( jaki jest byt?)możność Istnienie ( to że byt jest )Substancja ( cechy główne )
AktMateria ( to co sprawia że coś istnieje) podłoże wszelkiego pierwotnego istnienia Akcydens (przypadłość, wewnętrzne cechy różniące byt między sobą)Forma (każdy byt jest wewnętrznie złożony z materii i formy)

Materia i forma mają Arystotelesowskie cztery przyczyny istnienia bytów:
- Materialna
- Sprawcza
- Formalna
- Celowa
Każdy byt składa się z szeregu możności, jednak nie każdy ma wszystkie potencje, i dlatego nie jesteśmy w możności wszystkiego.
Tylko Bóg jest jedynym bytem niezłożonym ( brak przyczyny sprawczej), jego istotą jest wieczność a istnieniem istnienie. Człowiek ma istotę, ale może przestać istnieć ( śmierć), ale istota człowieka zostanie.
Bóg jest bytem koniecznym i ostatecznym źródłem prawdy.
- Akcydens – nie posiada, ( bo w ogóle nie jest ciałem, nie jest złożony, nie ma ducha)
- Możność i akt – Bóg nie przechodzi z możności do aktu
- Materia i forma – nie jest złożony ( jest czystą formą, nigdy nie musiał mieć przyczyny)

Nauka o Bogu

św. Tomasz twierdził,że żeby udowodnić istnienie Boga potrzeba jakichś dowodów. Dowód antologiczny stworzony przez Anzelma był dla Tomasza niewystarczający, odnosił się do niego krytycznie. Według niego istnienie Boga” nie wynika ani z pojęcia prawdy, jak chciał Augustyn, ani z pojęcia doskonałego bytu, jak chciał Anzelm”
„Da się zrozumieć ten świat bez pomocy pism świętych, mianowicie za pomocą rozumu”
Źródłem wiedzy jest rozum, a źródłem wiary objawienie. Gdyby człowiek znał istotę Boga, zrozumiałby go od razu, niestety istoty Boga człowiek nie ma możności znać, „nie może więc istnienia Boga wywodzić z Jego istoty”
Swój dowód istnienia Boga Tomasz oparł na doświadczeniu, sformułował pięć dowodów na istnienie Boga ( Quingte viae Sancti Thomae )
- Dowód z przyczynowości – dowód z przyczyny ostatecznej, jest podstawowy, na nim opierają się wszystkie inne dowody.
„Każdy byt ma przyczyny, lecz w łańcuchu przyczyn nie można szukać bez końca, musi być skończony, ale co jest przyczyną wszelkich przyczyn?”
Przyczyna pierwsza jest zarazem przyczyną ostatnią. Przyczyną pierwsza jest Bóg! On nie ma przyczyny!
- Dowód z ruchu ( ex motu ) – nie ma ruchu bez poruszania, coś, co jest ruchome daje nam ruch, a to, co nieruchome nie daje ruchu, to, co nadaje ruch musi pochodzić z zewnątrz, przyczyną ruchu ziemi musi być poza nią. Aby zaistniał ruch musi istnieć, co najmniej jedna przyczyna,która ma ruch wsobny ( wewnętrzny) i jednocześnie oddziaływujący na ruch. Bóg ma ruch z wewnątrz, jednak jemu nic nie nadaje ruchu.
Zło – brak dobra, nie jest bytem.
Fałsz – brak zgodności.
- Dowód z konieczności i przygodności
Bóg nie może o sobie powiedzieć „ kiedyś mnie nie było, teraz jestem”. Bóg nie może powiedzieć „byłem czy będę”, On jest. Człowiek i cała reszta świata są bytami niekoniecznymi, mogliby w ogóle nie istnieć, albo w każdej chwili przestać istnieć.
Byt przygodny – jego istnienie jest możliwe, ale nie konieczne.
Byt konieczny – Bóg
- Dowód ze stopnia doskonałości
Nie ma na ziemi niczego doskonałego ani sprawiedliwego! Każdy z nas jednak ma wyobrażenie jak powinna wyglądać sprawiedliwość, doskonałość, dobro, zło itd. Każda cecha ma swój desygnat poza światem. Bóg jest autorem desygnatów, a szczególnie spełnionego dobra.
- Dowód z celowości świata
Wszystko ma swój cel, czyli jest potrzebne. Celem świata według św. Tomasza jest szczęście. Bóg stworzył „program na świat”. Jeden byt służy drugiemu, tzn. służą człowiekowi. Człowiek nie jest ostatecznym celem świata, ostatecznym celem jest tylko Bóg
Wszystkie pięć dowodów na istnienie Boga ma charakter kosmologiczny.

Nauka o świecie

Świat został stworzony z niczego ( creatio ex nihilo) bezpośrednio przez Boga. Stworzenie jest aktem woli Boga, nieskończenie wolnego, mógł stworzyć świat, ale nie musiał. Tworzenie było realizacją bożego programu budowy świata. Bóg jest przed czasem, istniał jeszcze przed stworzeniem czasu. Kieruje światem, nie zostawia go samemu sobie, ma na niego wpływ, jest, więc przyczyną sprawczą i celową świata. Bóg stworzył możność istnienia i podtrzymuje funkcjonowanie świata.
„Budowa świata nie jest faktem ostatecznym, lecz da się wytłumaczyć...”. Tomasz wytłumaczył równie racjonalnie powstanie świata jak istnienie Boga. Świat jest rozumnym i celowym dziełem Boga. Ogromna ilość różnorakich stworzeń była konieczna, aby w pełni wyrazić istotę Boga. Pomiędzy człowiekiem a Bogiem jest wielka przepaść, brakuje bytu łączącego cechy ludzi i Boga, tym brakującym ogniwem u Tomasza są anioły, istoty te to „czyste inteligencje”, są „niezbędnym składnikiem hierarchicznego układu świata”. Anioły poznają prawdę przez iluminację.
Nauka o duszy

„Tomasz stanął na stanowisku psychofizycznej jedności człowieka.”
Według św. Tomasza, jak i Arystotelesa ciało należało do natury człowieka. Ciało i dusza złączone są ze sobą jak forma ( dusza) z materią ( ciało) ( hilemorfizm). Dusza – „forma istoty organicznej”, jest pierwiastkiem czynnym istoty. Dusza jest rozumna. „Rozumne poznawanie jest czynnością właściwą i wyróżniającą człowieka”.
„Człowiek to zwierzę natury rozumnej” – Arystoteles.

Nauka o poznaniu
Schemat poznania w filozofii św. Tomasza był odwrotnością scholastycznej metody poznawczej. Nauki Tomasza mówiły o „receptywności poznania oraz łączności poznania wyższego z niższym”, czyli połączenia poznania zmysłowego,które odbywa się jako pierwsze i za pomocą abstrakcji przeradza się w poznanie umysłowe. Poznanie jest procesem receptywnym, widzimy przedmiot, który wywołuje u nas silne wrażenie, poznajemy go i zapamiętujemy poprzez „wklejenie jego obrazu” w duszę, proces ten może się odbyć tylko przy zetknięciu z danym przedmiotem, oznacza to, że proces poznania według św. Tomasza jest empiryczny. Władza wyższa – rozum, posługuje się władzą niższą – zmysłami. Cały proces poznania zaczyna się od zmysłów, niezbędnych w procesie. Umysł i ciało bez zmysłów były by bezużyteczne w procesie poznania bez łącznika, którymi są zmysły. Zmysły ujmują byty jednostkowe,a rozum dąży do poznania ich ogólnym cech i własności, a dalej do jeszcze głębszego poznania w procesie abstrakcji. Rozum włada duszą, Tomasz podzielił go na rozum czynny i bierny. Rozum czynny wydobywa rzeczy, własności i cechy istotne, natomiast rozum bierny poznaje istotność bytów i ich cech wydobytych przez część czynną. Rozumowo poznajemy zawsze gatunki, zmysłowo jednostki materialne. Rzeczy materialne można poznać za pomocą rozumu, ponieważ wiedza o nich jest pewna. „Duszę własną poznajemy tylko pośrednio”. Człowiek poznaje rzeczy i uczucia istniejące realnie, więc jak może poznać duszę, która jest potencjalna? Duszę można poznać poprzez refleksje nad nią, bezpośrednio poznajemy tylko czynności duszy, które odczuwamy w procesie poznania.

Filozofia moralna

Tomasz, jak i Arystoteles był zwolennikiem etyki rozumu i umiaru, dla obydwóch panów każde dobro, mniejsze czy większe miało jakąś wartość i należne miejsce. Właściwy wybór dóbr jest tylko możliwy wtedy, gdy rozumowi jest podporządkowana ludzka wola, która zazwyczaj jest bardzo zachłanna i chciwa, chciałaby wszystko na raz. Gdy stoimy przed wyborem dóbr powinniśmy kierować się intelektualizmem, rozum stoi na pierwszym miejscu i jest mu podporządkowana dusza i zmysły. Tomasz twierdził, że największym celem życia jest osiągnięcie szczęścia, szczęścia, którym jest poznanie Boga.

Własności ogólne filozofii św. Tomasza

Tomizm cechował:
- Dualizm – różnica między bytem absolutnym i względnym ( między Bogiem a stworzeniem)
- Hilemorfizm – przeciwstawiał się rozdzielaniu duszy od ciała.
- Obiektywizm – przekonanie, że rzeczy zewnętrzne są nam dane bardziej bezpośrednio niż rzeczy wewnętrzne, przez co umysł jest zwrócony ku światu zewnętrznemu ( materialnemu)
- Empiryzm - przekonanie,że człowiek poznaje wyłącznie przez doświadczenie.
- Realizm
- Intelektualizm – wszelkiemu poznaniu i działaniu przoduje rozum.

Filozofia stworzona przez św. Tomasza różniła się znacznie od filozofii scholastycznej. Tomasz wychodząc poza klasyczne kanony i toki myślowe filozofii scholastycznej XIII wieku naraził się na liczne nieprzyjemności, musiał wiele razy udowadniać, iż jego filozofia jest słuszna i logiczna. Spór o jego filozofię był czołowym sporem XIII wieku. Doszło do starcia tomizmu z awerroizmem i augustynizmem. Tomasz wystąpił przeciw awerroizmowi , a sam został zaatakowany przez przedstawicieli augustynizmu . Augustynizm miał wiele wspólnego z tomizmem ( poglądy teologiczne), różniły się fundamentem filozoficzny, teorią poznania.
„Tomizm został w szczególności zaatakowany za jedność formy, odrzucenie materii duchowej, uznanie materii za podstawę indywidualności, za potencjalność materii, za teorię pośredniego poznawania duszy” i odrzucenie iluminizmu.
Filozofia Tomasza była oparta na filozofii Arystotelesa, przejął od niego:

- Pojęcie poznania, na którym oparł swoją empiryczną teorię poznania.
- Pojęcie dowodu, na którym oparł rozgraniczenie wiary i wiedzy.
- Pojęcie przyczynowego powiązania, o które oparł „pogląd na stosunek Boga i stworzenia„
- Pojęcie aktu i potencji oraz materii i formy, na nich oparł teorię duszy i ciała oraz psychologie i filozofię natury
- Pojęcie środka, na którym została oparta etyka
- Pojęcie istoty i istnienia

Tomizm był syntezą wielu różnych zupełnie od siebie odmiennych filozofii wielkich myślicieli starożytności i średniowiecza. Tomizm bazował na filozofii Arystotelesa, miał elementy wspólne z augustynizmem oraz elementy „hierarchicznej koncepcji świata jako drabiny coraz doskonalszych bytów” Plotyna.
Św. Tomasz z Akwinu „ochrzcił” Arystotelesa, sprawił, że psychologia i teologia Arystotelesa została uznana przez Kościół.
Powstanie chrześcijańskiej odmiany Arystoteleizmu, zwanej tomizmem było wielkim przewrotem dla chrześcijaństwa i jego filozofii platońskiego idealizmu.
Św. Tomasz tworząc nowy nurt filozoficzny – tomizm, na stałe wpisał się w historię średniowiecznej filozofii, kościół chrześcijański, pokazał nowy, bardzo odważny jak na tamte czasy sposób myślenia i życia.





Bibliografia:
- Didier Julia „Słownik filozoficzny”
- Notatki z lekcji filozofii
- Russell Bertrand „Dzieje filozofii zachodu” ,przełożył: T.Baszniak, A. Lipszyc, M. Szczubiatka, Warszawa 2000.
-Tatarkiewicz W. „Historia filozofii” , Warszawa 2001, tom I

PS. przez nauczyciela oceniona dobrze (db+)