Polityka oświatowa, naukowa i innowacyjna

1. Polityka oświatowa.

1.1. Istota polityki oświatowej.

Polityka oświatowa jest integralną częścią polityki społecznej. Obejmuje ona całokształt problemów dotyczących ustroju szkolnictwa, organizacji procesu nauczania, metod kształcenia i wychowania. Jako dyscyplina naukowa „ (...) zajmuje się ustalaniem optymalnych zasad upowszechniania oświaty wśród dzieci, młodzieży i dorosłych z punktu widzenia przygotowania ich do życia, zawodu i aktywnego uczestnictwa w kulturze (...)”. W praktyce polityka oświatowa oznacza działania państwa w dziedzinie szkolnictwa i wychowania, realizowanie celów kształcenia oraz podstawy materialno-techniczne funkcjonowania przyjętego systemu oświatowego jak i zarządzanie instytucjami zajmującymi się tą dziedziną. W temacie kształcenia zawodowego istotnym jest przygotowanie takiej liczby kadr w poszczególnych zawodach i specjalnościach, która będzie mogła być wykorzystana przez gospodarkę i odpowiadać jej potrzebom w celu ograniczenia bezrobocia.

1.2. Cele polityki oświatowej.

Polityka oświatowa ma za zadanie realizacje celów związanych z poprawą warunków bytu, poziomu życia ludności, usuwaniem nierówności społecznych jak i podnoszeniem kultury życia. Można tu wymienić takie zagadnienia, jak:
- organizowanie przedszkoli,
- zapewnienie możliwości umieszczenia dzieci w domach dziecka oraz rodzinach zastępczych,
- rozbudowa specjalnych szkół zawodowych dla dzieci z niedorozwojem fizycznym i umysłowym,
- zapewnienie dożywiania w szkołach,
- zabezpieczenie środków finansowych na rozwój zajęć pozalekcyjnych (świetlicowych) dla uczniów,
- prowadzenie internatów i domów studenckich,
- utworzenie funduszy stypendialnych,
- przywrócenie do szkól opieki medycznej,
- organizowanie dowożenia dzieci i młodzieży do szkół zbiorowych,
- doradztwo wychowawcze, szkolne i zawodowe.

1.3. Reforma polityki oświatowej w Polsce w świetle unijnych uwarunkowań.

Polski system oświatowy dostosowany został do określonych warunków ekonomicznych, społecznych, ustrojowych oraz kulturalnych. Trudności w stworzeniu wspólnego systemu oświatowego dla państw członkowskich UE wynikają z odmiennych administracyjnych rozwiązań, różnego prawa oświatowego, heterogeniczności kulturowej i językowej państw europejskich. W ramach oświaty, kształcenia zawodowego oraz młodzieży Unia Europejska respektuje odpowiedzialność państw członkowskich za treści nauczania, organizacje systemów oświatowych jak i wspomnianą różnorodność kulturową oraz językową, czyli istnieje zasada uznawania odmienności. Wspólna polityka w tej dziedzinie ma przede wszystkim za zadanie rozwój i wspieranie nauczania oraz rozpowszechniania języków państw członkowskich, wymianę studentów i nauczycieli, uznawanie dyplomów szkół zawodowych lub wyższych (11 kwietnia 1997 r. państwa członkowskie Rady Europy pod egidą UNESCO podpisały konwencje w sprawie uznawania dyplomów, która upraszcza procedury ich nostryfikacji) i okresów studiów, współpracę pomiędzy instytucjami oświatowymi, wymianę informacji i doświadczeń, rozwój wymiany młodzieży i instruktorów oraz kształcenie zawodowe. Z tego jasno wynika, że Unia Europejska nie zamierza opracowywać czy wdrażać "jednej wspólnej polityki" w zakresie edukacji. Niemniej jednak wypracowała sposoby wspierania współpracy mające za zadanie rozwój edukacji o wysokiej jakości. W tym celu stworzono wiele programów, których nadrzędnym celem stało się zacieranie barier kulturowych oraz poszerzanie wiedzy uczniów. Należą do nich między innymi: COMENIUS (partnerstwo w szkolnictwie podstawowym i gimnazjalnym), COMETT (kształcenie i praktyki zawodowe dotyczące technologii), ERASMUS (współpraca i wymiana studentów oraz naukowców), GRUNDTVIG (promowanie innowacyjnych metod w kształceniu dorosłych), LINGUA (nauka języków obcych), MINERVA (promowanie edukacji na odległość za pomocą technologii informacyjnych i komunikacyjnych), PETRA (kształcenie i dokształcanie zawodowe), FORCE (dokształcanie zawodowe dla małych i średnich przedsiębiorstw), LEONARDO DA VINCI (poprawa jakości i dostępności szkolenia zawodowego) oraz MŁODZIEŻ DLA EUROPY (wymiana młodzieżowa). Działania Unii Europejskiej w zakresie tej polityki uzupełniają inicjatywy podejmowane przez Radę Europy.

Rozpoczęte od 1 stycznia 1999r. zmiany edukacji miały usprawnić nasz system, czyli zakładały one dostosowywanie wspomnianego systemu edukacji do potrzeb rynku pracy. Były one jednak źle przygotowane i wdrażane bez uwzględniania skutków finansowych. Mimo, iż reforma była słabo przygotowana i stała się trzęsieniem ziemi w oświacie, wywołała wzrost aktywności i wyzwoliła kreatywność oraz improwizację. Nie powinna jednak stać się polem walki politycznej.

Reforma ta zmierza w istocie do sprywatyzowania spożycia społecznego, co w naszych warunkach prowadzi do dalszej degradacji poziomu życia większości populacji. W Polsce wydatki publiczne na edukację wynoszą 4% PKB, co lokuje nas na bardzo słabym miejscu wśród wszystkich krajów europejskich (za nami jest tylko Grecja, Albania, Rumunia). Aby osiągnąć poziom średni w Europie, nakłady na edukację powinny wzrosnąć do 6% PKB.

Minister Edukacji głośno podkreśla, iż edukacja jest inwestycją w przyszłość. Szkoła powinna być centrum kulturalnym środowiska lokalnego. Jeszcze przeszło 10 lat temu scholaryzacja polskiego społeczeństwa w przedziale wiekowym 19-24 lata wynosiła 12%, dzisiaj - 40%. Niezwykle istotna jest więc konieczność wyrównania szans w różnych obszarach, np. uruchomienie mechanizmów motywacyjnych. Przeszło 70% młodzieży powiela model wykształcenia swoich rodziców. Tak też trzecim etapem reformy miało być poszerzenie edukacji w dół (wysłanie 6-latków do szkół) i w górę - wprowadzenie systemu finansowania edukacji dorosłych. Struktura oświaty na wsi powinna być przekształcana w ten sposób, by realizować zasadę: szkoła podstawowa niedaleko domu, gimnazjum i liceum razem w większym ośrodku. Gimnazjum miało być szkołą wyrównywania szans - musiało być jedno w większej miejscowości, aby można było w nim zatrudnić wykwalifikowaną kadrę, właściwie je wyposażyć. Dojazd się wydłużył, ale to była droga do szkoły, która otwierała drzwi na świat, a nie była ostatnim etapem kształcenia. Powrót do małych szkółek, łączenie szkół podstawowych z gimnazjami w zespoły, aby „dzieci czuły się bezpieczniej” może zniszczyć kształtującą się tożsamość gimnazjum i będzie drogą w kierunku zniwelowania różnić między szkołą podstawową a gimnazjum, a przynajmniej będzie ułatwiało i stwarzało warunki ku temu. Państwo i samorządy muszą stworzyć system stypendialny dla osiągającej dobre wyniki w nauce młodzieży wiejskiej, umożliwiający jej zamieszkanie w internatach oraz akademikach jak i skromne utrzymanie się w trakcie pobierania nauki w liceum czy na wyższej uczelni.

Reforma edukacji była konieczna. Miała ona przede wszystkim zmierzać do likwidowania podziałów uczniów według pochodzenia społecznego lub miejsca zamieszkania. Młodzież niezależnie od tych warunków powinna mieć możliwość sprostania wymaganiom stawianym w związku z rozwojem cywilizacyjnym i przez to uniknąć marginalizacji społecznej. Istotnym celem pozostaje więc także zwiększenie dostępu młodzieży do edukacji poprzez wyrównywanie szans młodzieży i wspieranie jej aspiracji edukacyjnych. Rozwój edukacji to tworzenie warunków do wzrostu gospodarczego, to poszerzenie świadomości i kompetencji obywatelskich. Edukacja przygotowuje ludzi do podejmowania inicjatyw w zespole, współdziałania, pobudzania przedsiębiorczości. W efekcie wzmacnia to uczestnictwo jednostki w życiu lokalnym i umacnia życie jednostki w funkcjonowaniu demokratycznego państwa. Ważnym celem edukacji jest również podtrzymywanie naszej tożsamości narodowej i kulturalnej z jednoczesną coraz bardziej uświadamianą współzależnością różnych ras, wyznań, kultur, obyczajów itp.

Realizowana obecnie reforma edukacji szczególnie niekorzystnie wpłynęła na ludność wiejską oraz małych miast. W praktyce może doprowadzić do skrócenia poziomu edukacji do 6 klas. W związku z tym konieczne jest:
- zapewnienie, zgodnie z Konstytucją, bezpłatnego nauczania,
- wprowadzenie powszechnego, choć nieobowiązkowego wychowania przedszkolnego i tworzenie "zerówki" dla 5 – latków,
- obniżenie wieku rozpoczynania nauki w klasie pierwszej - od 6 lat (tylko dwa kraje europejskie maja szkołę od 7 lat),
- położenie nacisku na zmiany programów nauczania w szkole – potrzeba wprowadzenia programów kształtujących ludzi rozumiejących rzeczywistość i poszukujących samodzielnie rozwiązań. Konieczne jest doprowadzenie młodego pokolenia do umiejętności posługiwania się techniką komputerową i znajomości języków obcych,
- zwiększenie opiekuńczej funkcji szkoły przez wprowadzenie w szerszym zakresie zajęć pozalekcyjnych, świetlicowych itp. (zwalczanie patologii w szkole),
- powstrzymanie degradacji zawodu nauczycielskiego - kwalifikacje nauczyciela powinny być decydującym czynnikiem wzrostu wynagrodzeń,
- odwrócenie postępującej redukcji wydatków państwa na szkolnictwo wyższe i badania naukowe z równoczesnym zapewnieniem młodzieży dostępu do tych szkół poprzez system pomocy materialnej w formie pożyczek, zapomóg itp. oraz stworzenie powszechnego systemu stypendialnego dla młodzieży szkół średnich i wyższych w formie powszechnego Funduszu Stypendialnego,
- zahamowanie likwidacji szkół na wsi,
- podjęcie działań w kierunku tworzenia nowoczesnego systemu edukacji ustawicznej na odległość dla młodzieży i dorosłych wzorem większości państw UE.

Patrząc dalej na polski system oświatowy można zauważyć następne błędy. Nadzór minister edukacji nad programami i podręcznikami jest obecnie niedostateczny. Rynek wydawniczy zdecydowanie nie działa na korzyść oświaty. Wybór programów i podręczników jest w znacznym stopniu przypadkowy. Szkoła staje się laboratorium badającym ich jakość, niestety kosztem wykształcenia ucznia i pieniędzy rodziców. Ośrodkami myśli programowej i metodycznej stały się wydawnictwa, a jakość polskiej edukacji w coraz większym stopniu zależy od kwalifikacji redaktorów.

Problemem nie rozwiązanym pozostaje również wynagrodzenie nauczycielskie - najniższe ze wszystkich cywilizowanych krajów. Rozdział II Paktu Dla Oświaty traktuje o przygotowaniu do zawodu i rozwoju zawodowym nauczycieli. To bardzo ważny, jeśli nie jeden z najważniejszych elementów systemu dobrej, sprawnej i nowoczesnej oświaty. Absolwent wyższej uczelni, posiadający wykształcenie pedagogiczne lub kwalifikacje pedagogiczne nie jest, niestety, przygotowany właściwie do pełnienia funkcji nauczyciela-wychowawcy. Dopiero własna praktyka, kilkuletnie doświadczenie w zawodzie powoduje, że niektórzy mogą pozostać w zawodzie. Ubogi rynek pracy implikuje chęć posiadania słabo płatnej, ale w miarę pewnej pracy. Sposób zatrudniania nauczycieli stwarza tym samym azyl dla wielu pracowników, którzy nie wykazują się ekspansywnym stosunkiem do życia. Awans zawodowy nauczycieli w swej obecnej formie również nie spowoduje w najbliższym czasie pędu do doskonałości pedagogicznej. Ciekawym jest pomysł określenia kategorii nauczyciela (rozdział II, punkt 4). Ideałem byłaby sytuacja, gdyby przyszłych nauczycieli kształcił doświadczony praktyk, prowadzący do tego badania naukowe. Musieliby oni pracować w szkołach, a dodatkowo prowadzić zajęcia na uczelni.

Jednym z warunków sprawnego funkcjonowania systemu kształcenia i doskonalenia wiedzy jest „uruchomienie mechanizmu stymulacji rozwoju nauczyciela w zawodzie” (rozdział II, punkt 5). Mechanizmem stymulacji rozwoju nie jest teoretycznie 7-letni okres aktywności, ani 4-krotna podwyżka płacy w całym pedagogicznym, zawodowym żywocie. Należy więc odbiurokratyzować system awansu zawodowego. Awans ma być nagrodą za autentyczne osiągnięcia i rzeczywisty proces angażowania się w oświatę, a nie za umiejętne gromadzenie dokumentów.

Nie ma możliwości powiązania kształcenia z dokształcaniem nauczycieli. Możliwie najszybsze kończenie studiów podyplomowych (tanich, choć nie zawsze potrzebnych), udział w licznych kursach i warsztatach, a po uzyskaniu awansu odłożenie "papierków" do lamusa i powrót do starych metod pracy - to dziś obraz jakże często obserwowany w naszych placówkach. Wykształcony nauczyciel to podstawa sukcesu w reformowaniu systemu oświaty. Kształcący się ustawicznie nauczyciel powinien powoli stać się standardem w naszych szkołach.

System edukacji ma na celu przygotowywać młodzież zarówno do podjęcia pracy, jak i kontynuowania nauki. Postęp naukowo techniczny oraz szybki rozwój technologiczny powoduje znaczną dezaktualizację wiedzy wyniesionej ze szkół czy uczelni. Stąd konieczność takiego przygotowania nauczycieli do realizacji procesu dydaktycznego, by byli oni zdolni zarówno do przekazywania uczniom wiedzy, jak i umiejętności niezbędnych do funkcjonowania w zmieniającej się rzeczywistości. Przygotowanie młodzieży do potrzeb rynku pracy wymaga wprowadzenia innowacyjnych programów nauczania, a także dobrego wyposażenia szkół i placówek w sprzęt komputerowy oraz nowoczesne środki technodydaktyczne, ze szczególnym uwzględnieniem konieczności poprawy dostępu do edukacji młodzieży ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.

1.4. Bariery edukacyjne.

Bariery edukacyjne to inaczej ograniczenia utrudniające lub uniemożliwiające dostęp do wykształcenia ludności oraz wszelakie problemy stojące przed polityka oświatową.

Do najważniejszych barier zaliczamy:
- barierę terytorialną – przeszło 1/3 populacji kraju w wieku powyżej 15 lat zamieszkuje na wsi gdzie nie może kontynuować nauki z powodu braku placówek edukacyjnych; ponad 60% społeczności wiejskiej nie ma nawet wykształcenia podstawowego,
- koszty – dostęp do studiów bezpłatnych ma coraz mniej uczących się (za studia wyższe płaci ponad 60% ogółu studiujących, nie zawsze ze środowisk zamożnych i przeważnie pochodzących z terenów, gdzie nie ma uczelni),
- barierę płci – problem z powrotem na studia po przerwie związanej z okresem macierzyństwa bądź całkowita decyzja o niepodejmowaniu studiów ,
- barierę niżu demograficznego – wraz z wejściem w życie reformy oświaty w dniu 1 września 1999r. ponad 2 tys. szkół podstawowych zostało zamkniętych, ponieważ nie spełniały one ustawowego wymogu liczby 150 uczniów przypadających na jedna szkołę; wraz z nadejściem niżu demograficznego i wiążącym się z tym spadkiem liczby uczniów spora część kadry nauczycielskiej stała się niepotrzebna,
- barierę wieku – w Polsce mało rozpowszechnione jest nauczanie dorosłych, bardzo niewielka liczba placówek temu służących, co prowadzi do starzenia się wiedzy, a co za tym dalej idzie zmniejsza się wydajność pracownika,
- barierę wzrostu gospodarczego i postępu społecznego – stanowi ją brak kadr wykwalifikowanych pracowników w krajach rozwijających się,
- barierę postępu technicznego – kształcenie powinno być procesem przygotowania do pełnienia określonych ról w społeczeństwie, jednak polskie szkolnictwo ma zbyt ogólny profil, a wiedza i pomoce naukowe (np. komputery) dostarczane przez uczelnie są często przestarzałe.

1.5. Prawa oświatowe.

Prawa oświatowe to wszystkie nakazy i zakazy, które oprócz tych zawartych w Ustawie o systemie oświaty jak i jej nowelizacji (Ustawa o zmianie ustawy o systemie oświaty z dnia 25 lipca 1998 r.) dotyczą edukacji i praw jednostki. Można tu wymienić między innymi takie rozporządzenia jak:
- Konstytucja RP – prawa obywatelskie dotyczące powszechności i równości dostępu do szkół, stwierdzenie, iż nauka do 18-stego roku życia powinna być obowiązkowa i bezpłatna (art. 70),
- Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych – prawo do nauczania i praktykowania oraz do wolności myśli (art. 18),
- Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela (1789r.),
- Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948r.),
- Europejska Karta Społeczna Europy – zapewnienie bezpłatnej nauki na szczeblu podstawowym i średnim oraz popieranie regularnego uczęszczania do szkoły,
- Konwencja o Prawach Dziecka – obowiązkowa i bezpłatna nauka w szkole podstawowej oraz zalety nauki i szacunek dla tożsamości kulturowej (art. 28-29),
- Powszechna Deklaracja Praw Człowieka – gwarantuje każdemu człowiekowi prawo do kształcenia (bezpłatnego przynajmniej na szczeblu podstawowym) (art. 26) oraz do korzystania i uczestniczenia w postępie nauki oraz korzystania z jego dobrodziejstw,
- Karta Nauczyciela (1982r.) oraz jej nowelizacja (1997r.) – prawa i obowiązki nauczycieli, zasady ich zatrudnienia oraz wszystkich pracowników pedagogicznych,
- Ustawa o reformie edukacyjnej (Dz.U. nr 14 z 23.03.1999r., poz.124-134) – skrócenie szkoły podstawowej do lat sześciu, wprowadzenie 3-letnich gimnazjów, zmiany w strukturze szkół ponadgimnazjalnych, kuratoryjnych i sposobu egzaminowania.

1.5. Wnioski.

Nigdy nie będzie tak, aby oświata wszystkim się podobała, nigdy nie będzie tak, aby wszyscy byli w pełni przygotowani do zmian, jakie mają zajść. Ale od czegoś trzeba zacząć. Początek, który zrobiła obecna reforma oświaty, jest imponujący - dlatego, że zainicjowała zmiany we wszystkich znaczących obszarach edukacji, że spowodowała niezwykle intensywny ruch szkoleniowy i programowy. Uznaje się zasadę, iż o poziomie rozwoju gospodarczego nie decydują tylko przedsiębiorstwa przynoszące zyski finansowe, ale - w coraz większym stopniu - rozmiary nakładów na naukę, kulturę, szkolnictwo wyższe, oświatę, służbę zdrowia, budownictwo mieszkaniowe, bezpieczeństwo obywateli, środowisko naturalne itp. Na tle innych państw, Polska znajduje się w tych dziedzinach na końcowych miejscach, nawet za krajami od nas biedniejszymi. Poprawa tych zaniedbań jest koniecznością i nie może być spychana na plan dalszy.

Uczelnie publiczne nie są w stanie zapewnić trwałej edukacji. Powstawanie nowych szkół wyższych o charakterze niepublicznym wskazuje na kreujący się w Polsce nowy model szkolnictwa wyższego. Wspomniane uczelnie niepaństwowe wydają się być lepiej przygotowane do edukacji permanentnej i w ogólnym znaczeniu często podnoszą jakość szkół wyższych. Korekty finansowania studiów także nie wydają się być realne. Dziś uczelnia publiczna prowadzi szeroko zakrojone kształcenie wieczorowe, zaoczne, podyplomowe, bo to one przynoszą dochód, to studenci tych form kształcenia płacą za swą edukację. Te właśnie pieniądze pomagają przetrwać kierunkom dziennym, na których powinni kształcić się przyszli adepci zawodu nauczycielskiego. Cóż więc mówić o podziale subwencji na działalność dydaktyczną, kiedy jej po prostu brakuje. Chwała uczelniom, że potrafią zarobić potrzebne kwoty pieniędzy, prowadząc szeroką działalność edukacyjną, ale pociąga to za sobą obniżenie efektywności pracy naukowej.

2. Polityka naukowa i innowacyjna.

2.1. Definicja i funkcje.

Pojęcie polityki naukowej pojawiło się w związku z rozwojem naukoznawstwa. Po raz pierwszy problem nauki we współczesnym świecie został całościowo ujęty w pracy J.D. Bernala pt. ”Społeczna funkcja nauki”, która została wydana w 1935 r. Natomiast pierwsze zalecenia oraz definicje tej dziedziny, które są obecnie podstawą jej rozwoju, zostały opracowane w 1967 r. podczas konferencji przedstawicieli krajów należących do OECD. Dzięki tym ustaleniom w krajach rozwijających się utworzono organy decyzyjne na szczeblu rządowym odpowiedzialne za politykę naukową. Dokonujące się zmiany celów polityki rozwoju społeczno-gospodarczego wpływają na to, iż zakres i przedmiot polityki naukowej nie są do końca jednoznacznie sprecyzowane. W. Winiarski definiuje politykę naukową jako „działalność państwa oraz innych instytucji publicznych skierowaną na takie oddziaływanie na naukę, które w sposób optymalny przyczynia się do wzrostu gospodarczego i rozwoju społecznego przy optymalnym wykorzystaniu środków na badania naukowe”. W tak szerokim ujęciu zawarta jest również polityka innowacyjna, której zadaniem jest wspieranie badań naukowych, nowych zdobyczy wiedzy, wynalazków i usprawnień oraz wprowadzanie ich do praktyki gospodarczej. Zwykle te dwa pojęcia łączą się ze sobą i obie te dziedziny silnie oddziałują na rozwój społeczno-gospodarczy. Działania podejmowane w ramach polityki naukowej dotyczą najczęściej :
- określania celów, które nauka ma osiągnąć w toku prowadzonych badań,
- zmian w organizacyjnej strukturze nauki,
- sprzyjania rozwoju efektywnej działalności naukowej poprzez tworzenie odpowiednich warunków,
- ułatwiania wdrażania osiągnięć nauki do praktyki gospodarczej.

Formułowanie założeń polityki naukowej, dokonywane przez instytucje publiczne wymaga określonych działań gospodarczych, które dotyczą:
- potencjału naukowo-badawczego kraju, jego struktury oraz regionalnego rozmieszczenia,
- kondycji kadry pracowniczej z wyższym wykształceniem,
- panów badań i prac rozwojowych,
- sytuacji materialnej pracowników nauki,
- obowiązujących przepisów prawa, które mają wpływ na funkcjonowanie nauki.

2.2. Cele polityki naukowej.

Formułowanie celów polityki naukowej wymaga uwzględnienia pewnych faktów, które mają miejsce w gospodarce. Należy pamiętać o tym, że koszty badań naukowych i prac rozwojowych stale rosną oraz, że cykl życia poszczególnych produktów i technologii ulega skróceniu. Również istotną rzeczą, która trzeba mieć na uwadze jest fakt, iż pierwsze efekty rozpoczętych badań występują zwykle po 5-8 latach. Klasyfikacji można dokonać według okresu, jakiego one dotyczą. I tak wyróżniamy:
- cele strategiczne, które obejmują działania realizowane w dłuższym okresie, należy do nich m. in. zwiększenie liczby innowacji przemysłowych, przemiany strukturalne gospodarki, podnoszenie konkurencyjności na rynkach międzynarodowych, zwiększanie liczby miejsc pracy, poprawę warunków pracy oraz opieki zdrowotnej,
- cele taktyczne, które obejmują działania bieżące, zaliczamy do nich m. in. wzmacnianie bazy naukowej, usprawnienie obsługi informacyjnej, zwiększenie popytu na innowacje służące społeczeństwu.
Nakłady związane z realizacją założeń polityki naukowej to nie tylko koszt dla podatników, ale również warunek dynamicznego rozwoju gospodarki. Badania pokazują, iż najwyższe nakłady na naukę mają kraje o najwyższym poziomie PKB na jednego mieszkańca. Jednak relację tę można też ująć odwrotnie, tzn. traktując naukę jako znaczący czynnik wpływający na poziom PKB.

2.3. Typy polityki naukowej oraz narzędzia jej realizacji.

Państwo może oddziaływać na naukę bezpośrednio lub pośrednio. Działania bezpośrednie to m. in. działalność organizacji, które wdrażają wynalazki, stymulują innowacje w przedsiębiorstwach. Organizacją taką jest Agencja Waloryzacji Badań we Francji, która bierze udział w formułowaniu polityki innowacyjnej i polityki rozwoju przemysłu. Przykładem oddziaływań pośrednich jest refundowanie strat ponoszonych przez realizatorów innowacji w Holandii lub też stosowanie zniżek podatkowych w Wielkiej Brytanii.

Wyróżniamy następujące typy polityki naukowej:
- partycypacja – finansowe wspieranie badań za pośrednictwem wyspecjalizowanych instytucji i funduszy,
- regulacja – władza państwowa określa ramy oddziaływań, które służą realizacji polityki naukowej (np. ustawy określające funkcjonowanie wyższych uczelni),
- popieranie – oddziaływanie pośrednie na jednostki badawczo-rozwojowe i organizacje samorządowe nauki w celu zapewnienia im uczestnictwa w realizacji polityki naukowej, jednak pozostawienie decyzji co do tematów zadań tym instytucjom.

Państwo oddziałuje na sferę nauki najczęściej poprzez:
- popieranie instytucjonalne – dostarczanie wybranym instytucjom, które prowadzą prace badawcze (którymi jest zainteresowane państwo), środków finansowych (dot. uczelni wyższych i pozauniwersyteckich instytucji badawczych),
- popieranie projektowe – dostarczanie przez państwo odpowiednich środków lub też udzielanie wybranym instytucjom gwarancji finansowych na określone typy projektów badawczych; tych, które wchodzą w skład rządowych programów badawczych oraz tych, które dotyczą priorytetów państwowych,
- udzielanie pomocy – państwo pokrywa częściowo koszty pośrednie funkcjonowania jednostek badawczych (subwencje, dostarczanie informacji, doradztwo, pomoc patentowa), udzielanie gwarancji obejmujących tzw. kapitał ryzyka.
Instrumenty wykorzystywane do realizacji polityki naukowej można podzielić na dwie grupy (ze względu na stosowanie w poszczególnych etapach procesu badawczego):
- instrumenty o charakterze ogólnym (dotacje, subwencje, kontrakty programowe, umowy uzgodnione) oddziałujące na cały proces badawczy, razem z wdrażaniem do praktyki gospodarczej,
- instrumenty wyspecjalizowane (ulgi finansowe przybierające postać zwolnień, amortyzacji nadzwyczajnej czy też ułatwień w rejestracji i warunkach funkcjonowania organizacji badawczych, premie za innowacje).

W Polsce istnieją dwie grupy instrumentów polityki naukowej:
- instrumenty związane z polityką podatkową (np. zaliczanie do kosztów uzyskania przychodów wydatków na prowadzenie badań naukowych; wydatków na zakup badań; wydatków wdrożeniowych, nieinwestycyjnych; odliczanie w całości lub części od dochodu wydatków na wdrażanie patentów, licencji, know-how; ulgi podatkowe dla osób fizycznych – autorów nowych rozwiązań innowacyjnych),
- instrumenty finansowe i organizacyjne (np. przyśpieszona amortyzacja; ulgi i preferencje kredytowe dotyczące modernizacji produkcji; nowe rozwiązania prawne na rynku kapitałowym; koordynacja polityki naukowej z licencyjną; ubezpieczenie inwestorów przy wdrażaniu nowych technologii).

2.4. Jednostki wspomagające rozwój nauki w Polsce.

W wysoko rozwiniętych krajach polityka naukowa ma na celu skierowanie badań i rozwoju na wspieranie rozwoju gospodarczego, oraz przeciwdziałanie inflacji, bezrobociu, stagnacji gospodarczej, kosztom importu nośników energii oraz niepewności związanych z importem ważnych surowców. Każdy kraj ma oczywiście swój sposób prowadzenia taj polityki.
Wynika to m. in. ze zróżnicowanego poziomu rozwoju gospodarczego, niejednakowej dostępności źródeł energii itp. Mimo istnienia różnic w odniesieniu do polityki naukowej, ogólny mechanizm jej funkcjonowania jest bardzo podobny: polega na ustabilizowanym ponadsektorowym koordynowaniu polityki naukowej. Temu celowi służą różnego rodzaju agendy rządowe oraz instytucje międzynarodowe.

W Polsce wyróżniamy trzy piony jednostek statutowo zajmujących się rozwojem nauki, które stanowią potencjalne źródła innowacyjnych technologii:
- Polska Akademia Nauk (PAN), to organ centralny z siedzibą w Warszawie, opracowuje założenia polityki naukowej i bierze udział w ich realizacji; skupia ona najwybitniejszych uczonych ze wszystkich dziedzin nauki i jednocześnie jest organem państwowym sprawującym funkcje regulacyjne wobec nauki,
- Ministerstwo Edukacji Narodowej wraz z uczelniami wyższymi, do zadań uczelni należy kształcenie i wychowywanie inteligencji zawodowej, nowych pracowników nauki, prowadzenie badań naukowych,
- Jednostki badawczo-rozwojowe powiązane z Komitetem Badań Naukowych, a w nich instytuty i ośrodki badawczo-rozwojowe, centralne laboratoria i inne. Podlegają one różnym instytucjom, ale finansowane są przez komitet Badań Naukowych (1991 r.).

Niestety, jak pokazuje rzeczywistość w polskich warunkach, poza niskim poziomem finansowania, jednym z największych problemów w zakresie działalności badawczo-rozwojowej jest niski stopień współpracy powyższych jednostek z sektorem przemysłowym. Nie wykorzystuje się w pełni potencjału rozwojowego tkwiącego w tych instytucjach. Wolą one koncentrować się na dotychczasowej współpracy z dużymi zakładami przemysłowymi oraz działalności edukacyjno-szkoleniowej. Słabością JBR-ów jest fakt, iż przedsiębiorcy nie znają oferty tych instytutów, a one same generalnie nie angażują się w działania marketingowe czy promocyjne.
Ponad 200 państwowych instytutów i ośrodków badawczych, powołanych by zasilać gospodarkę w nowoczesne technologie, działa do dziś według schyłkowych reguł rodem z PRL. Działalność Jednostek Badawczo-Rozwojowych ma swoje początki w okresie gwałtownego rozwoju przemysłu lat 50-tych, a ich najlepszy okres przypadł na następne 25 lat. Jednostki te prowadziły badania na potrzeby poszczególnych gałęzi przemysłu zgodnie z nakazami centralnie planowanej gospodarki. Jednak obecnie z wielu przyczyn natury strukturalno-finansowej, instytucje te mają mało powodów, a czasami wcale, aby skutecznie wdrażać nowoczesne technologie do przemysłu. Sposób finansowania JBR-ów został podporządkowany i funkcjonuje według kryteriów ustalanych przez środowisko naukowe. Dlatego też ich rozwój zmierza w kierunku działalności akademickiej, a nie badawczo-rozwojowej. Niezbędne jest zatem przeorganizowanie działania tych jednostek, które opierać się będzie o następujące założenia:
- Prywatyzacja – prowadząca wieloma dostępnymi ścieżkami do prywatnej własności i finansowania,
- Instytuty Narodowe – miałyby skupiać kilka jednostek, które pełnią ważne zadania z punktu widzenia dobra publicznego takie jak zdrowie publiczne czy środowisko naturalne,
- Ośrodki Zaawansowanych Technologii – gdzie kilka jednostek, poprzez połączenie istniejących kompetencji i rozwój nowych obszarów poszukiwań, prowadziłyby badania nad opracowywaniem i wprowadzaniem najnowocześniejszych technologii.

Europejskie odpowiedniki JBR-ów są motywowane do bliższej współpracy ze światem biznesu do tego stopnia, że główna część ich funduszy pochodzi od przedsiębiorstw. Finansowanie odbywa się różnymi drogami: od wspólnych projektów, poprzez świadczenie usług na opłatach członkowskich kończąc. Takiego rodzaju działania są zgodne z obecnie powstającymi w Polsce Regionalnymi Strategiami Innowacyjności, a transformacja trwała 20 lat. Pokazuje to jak trudne jest to zadanie, a jednocześnie jak istotny jest udział sektora prywatnego. Zmiany tego typu są niezbędne, aby doprowadzić do wzrostu finansowania B+R przez sektor prywatny z obecnego niskiego poziomu. Wysokiej jakości infrastruktura oraz wzrost inwestycji z budżetu centralnego powinny doprowadzić do szybszego wzrostu prywatnych wydatków na projekty B+R. Umożliwi to również większy udział w naukowo- technologicznych programach ramowych UE, które wymagają partnerstwa publiczno-prywatnego: dzięki takiemu rozwiązaniu rosną szanse na dobre wykorzystanie wyników badań.

2.5. Polityka naukowa w Polsce.

Polska wstąpiła do Unii Europejskiej 1 stycznia 2004 r. Od tamtego momentu stanowimy 8% jej składu ludnościowego. Obecnie Polska finansuje badania na poziomie ok. 0,7% PKB. Ponadto struktura wydatków jest odwrotna do postulowanej w Strategii Lizbońskiej, gdyż zdecydowana większość (63,4%) tych środków pochodzi ze środków publicznych. Strategia Lizbońska została przyjęta w 2000 r. przez Radę Europy i jej celem jest przekształcenie się do roku 2010 UE w najbardziej konkurencyjną i dynamiczną gospodarkę na świecie opartą na wiedzy. Największym wyzwaniem dla Polski w dziedzinie B+R jest zwiększenie udziału sektora przemysłowego w tworzeniu i finansowaniu tej działalności Aktywność naukowa i rozwojowa jest bowiem główną siłą napędową wzrostu gospodarczego.

Nauka, obok innych swoich funkcji, musi mieć na celu zmniejszenie luki cywilizacyjnej i gospodarczej między Polską a krajami bardziej rozwiniętymi gospodarczo oraz poprawą jakości życia polskiego społeczeństwa. Ściślejsze powiązanie wyników badań naukowych z perspektywicznymi gałęziami gospodarki będzie służyło osiągnięciu ww. celów.

Jedna z możliwych dróg rozwoju Gospodarki Opartej na Wiedzy (GOW) w Polsce zakłada wspieranie następujących dziedzin życia społecznego i gospodarczego:
- wzrost zatrudnienia w dziedzinach i przedsiębiorstwach tradycyjnych, ale wykorzystujących nowe technologie,
- zakładanie nowych firm i rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, które posiadają odpowiednią wiedzę i świadomość potrzeby wykorzystywania nowych technologii oraz metod zarządzania wiedzą, ale nie mają środków na innowacje,
- ukierunkowanie i motywowanie firm dużych do wdrażania polskiej myśli naukowej i technicznej.

Istotnym elementem rozwoju GOW w Polsce jest wspieranie polskiej myśli naukowo-technicznej oraz jej aplikacja w postaci innowacji technologicznych i organizacyjnych stosowanych w polskim biznesie. Polskie władze postanowiły wspierać cztery sfery rozwojowe. Trzy z nich Techno, Info i Bio są zgodne z priorytetami rozwoju nauki 6 Programu
Ramowego Unii Europejskiej. Czwarty priorytet uwzględniając warunki polskie został dodany przez władze krajowe i dotyczy sfery Basics.

Strategiczne obszary tematyczne badań przedstawiają się następująco:
1. INFO
- inżynieria oprogramowania, wiedzy i wspomagania decyzji,
- sieci inteligencji otoczenia,
- optoelektronika,
2. TECHNO
- nowe materiały i technologie,
- nanotechnologie,
- projektowanie systemów specjalizowanych,
3. BIO
- biotechnologia i bioinżynieria,
- postęp biologiczny w rolnictwie i ochrona środowiska,
- nowe wyroby i techniki medyczne,
4. BASICS
- nauki obliczeniowe oraz tworzenie naukowych zasobów informacyjnych,
- fizyka ciała stałego,
- chemia.

Strategia zwiększenia nakładów na działalność B+R
W marcu 2004 rząd RP przyjął "Strategię zwiększenia nakładów na działalność B+R" Dokument jest wpisany w kontekst założeń Strategii Lizbońskiej i zgodnie z nim dokonana została analiza stanu sektora B+R oraz wprowadzone warianty wzrostu nakładów na tą dziedzinę. Strategia zawiera także opis narzędzi wzrostu finansowania badań i rozwoju, zarówno z budżetu jak i spoza niego. Jednak, co najważniejsze, w dokumencie znajduje się szereg propozycji rozwiązań systemowych i organizacyjnych dotyczących otoczenia instytucjonalno-biznesowego oraz samych jednostek badawczo-rozwojowych.

Aby nauka stała się mechanizmem napędowym w obszarze zastosowań potrzebne jest wnikliwe rozpatrzenie potrzeb gospodarczych Polski. To one muszą tworzyć programy. Badania + Rozwój (B+R) powinny mieć w fazie inicjalnej charakter inicjatyw rządowych w formie priorytetów badawczych. Propozycje takich priorytetów zostały opracowane przez zespół ekspertów Komitetu Prognoz "Polska 2000 Plus" przy Prezydium PAN. Ideą przewodnia tej inicjatywy było spowodowanie ogólnokrajowej dyskusji uczonych, działaczy gospodarczych i polityków wokół problemu jak powinna wyglądać polityka naukowa dla Polski. Jest bowiem sprawą oczywistą, że programy priorytetowe powinny być początkiem powstania nowoczesnych urządzeń i towarów, zaś proces ich wdrażania powinien być finansowany ze środków pozabudżetowych. Priorytety to oczywiście tylko jeden z mechanizmów promocji gospodarki. Należy na nie kierować dodatkowe środki finansowe, ale w podobnych jak w Unii Europejskiej proporcjach, to jest 5-6% całości nakładów na B+R. W Polsce należy równolegle rozpowszechniać i promować praktykę "venture capital" to jest wsparcie kapitałowe dla indywidualnych uczonych i wynalazców. Środki zaangażowane w rozpoczęcie działalności produkcyjnej wcale nie muszą być znaczące, szczególnie kiedy założymy, że większość wprowadzonych tą drogą towarów i usług powinna być nastawiona przede wszystkim na rynek krajowy. Obszarem ważnym dla rozwinięcia "capital venture" w Polsce jest żywność i przemysł przetwórczy, wyroby z drewna i skóry, itp. Jest to pole do współpracy nauki z małymi i średnimi przedsiębiorstwami.

Wśród 25 krajów UE wydatki na badania i rozwój w latach 1998-2003 spadły tylko w Polsce i na Słowacji. Procent PKB, jaki Polska wydawała wówczas na ten cel, należał do najniższych w Europie. W latach 1998-2003 wydatki na badania naukowe i rozwój spadały w Polsce średnio o 1,1 pp. rocznie, aż do 0,59% PKB (1,09 mld euro) w 2003 roku. W tym czasie w 25 krajach UE wydatki te wzrosły średnio o 4 pp. i stanowiły w 2002 roku średnio 1,93 % PKB. Spośród krajów członkowskich UE, mniej niż Polska na badania i rozwój wydały przez ten czas tylko Cypr (0,33% PKB), Łotwa (0,39%) i Słowacja (0,57%). Najwięcej na ten cel wydały natomiast kraje skandynawskie: Szwecja (4,27%), Finlandia (3,51 %) i Dania (2,6%). W badania i rozwój biznes najwięcej inwestuje w Luksemburgu (91% w 2000 r.), Szwecji (72% w 2001 r.) i Finlandii (70% w 2002 roku). W Polsce w ten sposób finansuje się tylko 31% działalności badawczej i rozwojowej.

2.6. Wnioski.

Szansą na poprawę pozycji konkurencyjnej Polski w Europie i w świecie jest rozwój nauki, jako podstawowego instrumentu zwiększania zasobów wiedzy, właściwe wykorzystanie jej efektów oraz budowanie społeczeństwa kreatywnego i przedsiębiorczego, a w dalszej perspektywie - społeczeństwa informacyjnego.

Polityka naukowa naszego państwa powinna jak w innych krajach UE koncentrować się na wzmacnianiu już istniejących najmocniejszych ośrodków badawczych w Polsce i na wspieraniu wybitnych indywidualności a więc uczonych o uznanych pozycjach na forum międzynarodowym. Obecny system charakteryzuje rozpraszanie środków i brak kontroli wyników. Za realizację programu badawczego i rozdziału środków winni odpowiadać bezpośrednio ci, którzy kierują uczelniami, dyrektorzy instytutów, względnie przewodniczący programów badawczych. Ministerstwo Nauki powinno też aktywnie działać na rzecz stworzenia warunków do powrotu do Polski wybitnych uczonych z emigracji, a także stymulować powstawanie międzynarodowych placówek badawczych w kraju z licznym udziałem stale pracujących cudzoziemców. Koncentracja sił i środków na priorytetach, centrach doskonałości i wybitnych jednostkach wymagać będzie radykalnej zmiany systemu finansowania badań i sterowania pieniędzmi pochodzącymi z budżetu państwa. Niezbędna jest tez poprawa współpracy pomiędzy sektorem przemysłowym (w szczególności chodzi tutaj o mniejsze przedsiębiorstwa) i źródłami innowacyjnych technologii, takimi jak Uniwersytety, Politechniki, Polska Akademia Nauk (PAN) oraz przeorganizowanie Jednostek Badawczo Rozwojowych.

Długookresowa strategia polityki naukowej wymaga stałego wzrostu nakładów na badania i w roku 2015 powinny się one zbliżyć do średniej w UE, które prawdopodobnie osiągną poziom 2,5% PKB, przy zachowaniu proporcji 1% PKB z budżetu państwa, 1,5% ze środków pozabudżetowych. Taki gigantyczny przyrost nakładów gdyby miał się dokonać wymaga gruntownych zmian w zarządzaniu finansowaniem nauki gdyż bez nich prowadzić będzie do marnotrawstwa.

A oto kilka dowodów na to, że nakłady na politykę naukową owocują i przynoszą całemu społeczeństwu niewymierne korzyści:
- 28 lutego 2005 r. po raz pierwszy na świecie trzem polskim pacjentom kardiochirurdzy z krakowskiego szpitala im. Jana Pawła II wszczepili nowatorską, bezszwową zastawkę serca. Oprócz prostego i krótkiego sposobu zakładania, nowa zastawka ma także inne zalety: nie wydaje dźwięków, które mogą zakłócać sen lub pracę pacjentów, a pacjenci nie muszą zażywać leków przeciwkrzepliwych,
- 2 marca 2005 r. w Olsztynie otwarto pracownię przeciwgruźliczą, w której dzięki blisko 3 mln zł dotacji z budżetu województwa warmińsko-mazurskiego, zainstalowano najnowocześniejszą w Polsce aparaturę diagnostyczną,
- w 2007 roku w kosmosie ma się znaleźć polski przyrząd - szybki fotometr SphinX-F - skonstruowany przez Zakład Fizyki Słońca Centrum Badań Kosmicznych PAN we Wrocławiu,
- pod koniec lutego 2005 r. nowatorską technologię laserowego utwardzania metali opracowali naukowcy z Politechniki Gdańskiej (PG), Pozwala ona wytwarzać na przykład elementy silników samochodowych lub lotniczych znacznie bardziej odporne na korozję niż stosowane obecnie części.

3. Polityka wspierania badań i rozwoju technologicznego Unii Europejskiej.

Przemysł europejski skorzysta ze wspólnego rynku tylko wtedy, gdy jego uczestnicy połączą swoje wysiłki rozwojowe i innowacyjne w odniesieniu do niektórych obszarów kluczowych oraz priorytetowych technologii. Tezę taką można wysunąć przy założeniu, że konkurencyjność firm zależy w wielkim stopniu od działalności badawczo rozwojowej. Ta działalność jest również fundamentalna dla wsparcia innych dziedzin takich jak ochrona konsumenta czy ochrona środowiska. W istocie, dobro zarówno jednostek jak i całej społeczności zależy od jakości i trafności badań i rozwoju technologii.

Nawet zupełnie niedawno, polityki państw Unii Europejskiej ograniczały się jedynie do koordynowania prac badawczo-rozwojowych na poziomie stricte państwowym. Brak poziomu międzynarodowego prowadził do duplikowania badań i wysiłków oraz do niewykorzystywania okazji. Co więcej, wysoko rozwinięte badania są bardzo złożone oraz drogie, przez co niektóre instytucje badawcze nie mogłyby sobie z nimi poradzić. W świetle wyżej wymienionych okoliczności prowadzenie polityki badań i rozwoju na poziomie europejskim jest zarówno racjonalne i efektywne, a gromadzenie komplementarnych ekspertyz dostarczanych przez naukowców z różnych państw przyniesie korzyści wszystkim. Celem zatem nowej polityki wspierania badań i rozwoju będzie organizowanie kooperacji na różnych poziomach, koordynacja polityk państwowych oraz ponadpaństwowych, wspieranie sieci grup badawczych i wpływanie na wzrost mobilności jednostek wybitnych i pomysłów.

3.1. Podstawy prawne.

Księga XVIII Traktatu Ustanawiającego Unię Europejską normuje wszystkie działania społeczności w kwestii badań i rozwoju technologicznego oraz ustanawia cele, zasady i procedury implementacji działań R&D.

Artykuł 163 zastrzega, że „Społeczność powinna mieć na celu umacnianie podstaw naukowych i technologicznych przemysłu wspólnotowego i zabiegać o to by stawał się bardziej konkurencyjny na poziomie międzynarodowym oraz promować wszelkie badania, które uważa się za niezbędne”
[“The Community shall have the objective of strengthening the scientific and technological bases of Community industry and encouraging it to become more competitive at international level, while promoting all the research activities deemed necessary…”]
Artykuły 164 do 173 postanawiają, że czynności wykonywane w duchu artykułu 163 organizowane będą w wieloletnie programy ramowe.

3.2. Tło historyczne.

Pierwszy raz badaniom i rozwojowi nadano miano oficjalnej polityki unijnej w 1984r., gdy w życie wszedł program Espirit (European strategic programme for research in information technologies), w roku 1986, Jednolity Akt Europejski ustanowił naukę jako jedną z obszarów, za które wspólnota jest odpowiedzialna, a Traktat z Maastricht z 1993r. wzmocnił rolę polityki badań i rozwoju w unii oraz naświetlił ich znaczenie. Lata ’90 to już przyspieszenie rozwoju oraz wzrost znaczenia polityki badań i rozwoju technologicznego w Unii Europejskiej, który zaowocował znacznym zwiększeniem konkurencyjności na rynkach międzynarodowych.

3.3. Realizacja polityki badań i rozwoju.

Unia europejska realizuje założenia polityki B+R przy pomocy :
- badań własnych – obejmują one prace prowadzone w centrach badawczych (Joint Research Centers)
- badań kontraktowych – prowadzonych przez konsorcja badawcze, placówki B+R oraz szkoły wyższe. Unia uczestniczy w finansowaniu maksimum połowy kosztów projektów badawczych
- koordynacji – czyli określanie przez Unię zarówno zakresu prac badawczych jak i zapewnianie ich organizacji.

3.4. Instrumenty realizacji unijnej polityki badań i rozwoju.

3.4.1. Europejska Przestrzeń Badawcza (ERA)
W marcu roku 2000 w trakcie szczytu w Lizbonie określono, że B+R mają rozwijać się tak by Unia Europejska stała się najbardziej konkurencyjną oraz najdynamiczniejszą ekonomią w świecie. Podejmując to wyzwanie, Komisja Europejska, Państwa Członkowskie oraz Parlament Europejski powzięły wspólnie decyzję o stworzeniu Europejskiej Przestrzeni Badawczej (ERA). Pierwszą podstawową inicjatywą zmierzającą do utworzenia ERA będący obecnie w trakcie realizacji 6ty Program Ramowy (2002-2006)

Postulaty i podstawowe elementy ERA :
I. Zasoby materiałów badawczych oraz infrastruktura muszą zostać zoptymalizowane na poziomie międzypaństwowym.
- cel – założenie centrów doskonalenia technologii poprzez połączenie wybitnych instytucji badawczo-rozwojowych
- stan obecny – światowe centra doskonalenia technologii w praktyce już istnieją. Dzięki internetowi tworzy się obecnie swoiste „wirtualne centra doskonalenia technologii”. Sieci elektroniczne otwierają przed naukowcami nowe możliwości, takie jak wirtualne laboratoria czy nielimitowany dostęp do ogromnych baz danych.

II. Zasoby i dobra publiczne muszą być wykorzystywane w bardziej spójny sposób.
- cel – wdrażanie europejskich programów badawczych w sposób bardziej skoordynowany oraz zacieśnianie związków pomiędzy organizacjami naukowo-badawczymi
- stan obecny – narodowe programy badawcze są niezależne od siebie. Aby przełamać izolację, państwa członkowskie zobligowały się zaadoptować zasadę wzajemnego odtajniania programów państwowych. W tym świetle stworzono wiele organizacji działających na poziomie europejskim. Są to organizacje takie jak: ESF (European Science Foundation), ESA (European Space Agency), COST (European Cooperation in the field of Scientific and Technical Research), EUREKA (Extra-EU research program)

III. Działania UE powinny zmierzać do wzmożenia inwestycji prywatnych
- cel – lepsze korzystanie z narzędzi pośredniego wspierania badań, tworzenie lepszych systemów ochrony własności intelektualnej.
- stan obecny – obecny system patentowy oparty jest na narodowych systemach patentowych. W planach dopiero jest utworzenie spójnego Europejskiego Systemu Patentowego, który obowiązywałby w całej UE.

IV. Zasoby ludzkie powinny mieć umożliwioną większą mobilność
- cel – zwiększenie mobilności badaczy, zwiększenie zainteresowania i roli w badaniach kobiet i ludzi młodych.
- stan obecny – pomimo ze naukowcy są bardziej mobilni niż reszta populacji nadal brak im rozeznania w kulturach badawczych istniejących w innych krajach europejskich. Rekrutacja umacnia nacjonalizację B+R ze względu na faworyzowanie obywateli danego kraju. Ponadto wszystkie kraje doświadczają spadku zainteresowania badaniami naukowymi wśród ludzi młodych oraz nieproporcjonalnej partycypacji kobiet.

V. Europa jako region powinna być atrakcyjna i otwarta dla naukowców i inwestorów.
- cel – integracja regionalna dla wzmocnienia atrakcyjności regionów europejskich i ich roli w świecie nauki
- stan obecny – regiony pełnią coraz poważniejszą rolę w działaniach B+R korzystając ze swoich zasobów oraz rozwijając sieć współpracy pomiędzy uczelniami, firmami i centrami badawczo-rozwojowymi. Dla przyciągnięcia najlepszych naukowców z całego świata tworzone są systemy gratyfikacji.

VI. Europa to region wspólnych wartości.
- cel – porozumienie między społecznościami w sprawach dotyczących wspólnej wizji aspektów etycznych rozwoju nauki i technologii.
- stan obecny – nie ma potrzeby promocji dyskusji na ten temat, ona istnieje. Negatywny wpływ niektórych technologii na środowisko, kryzysy dotykające problem zdrowej żywności itp. mogą destabilizować wiarę w naukę. Problemy etyczne są różne w różnych państwach europejskich. Wysiłki narodowych organizacji oraz Europejskiej Komisji Etyki mają krzewić zbieżne podejścia.

3.4.2. Programy ramowe UE
Polityka B+R realizowana jest na szczeblu europejskim w oparciu o tzw Programu Ramowe. Programy te wyznaczają główne obszary zaplanowanych badań oraz określają sposoby I środki finansowania. Od 1984 roku zaplanowane budżety wzrosły od 3,250 mld ECU dla Pierwszego Programu Ramowego (1984-1987) poprzez 13,215 ECU mld dla Czwartego Programu Ramowego (1994-1998) do 14,960 mld ECU dla Piątego Programu Ramowego (1998-2002). Obecnie będący w trakcie realizacji Szósty Program Ramowy (2002-2006) ma budżet planowany na 17,5 mld Euro.

I. Pierwszy Program Ramowy – Opracowany został dla okresu 1984 - 1987

II. Drugi Program Ramowy – dotyczył głównie poprawy jakości życia, budowy społeczeństwa informacyjnego i komunikacyjnego, modernizacji przemysłu oraz poprawy międzynarodowej współpracy naukowo-technologicznej.

III. Trzeci Program Ramowy – opracowany dla lat 1990 – 1994 podkreślał konieczność efektywnego rozpowszechniania rezultatów badań oraz ich sprawnego wdrażania.

IV. Czwarty Program Ramowy – realizowany był w latach 1994 – 1998. Zwracano w nim uwagę na koordynację polityk badawczych, koncentracji badań na tzw. bazowych technologiach przemysłowych oraz na zwiększanie efektywności wdrażania rezultatów badań do przemysłu. Wzrost aktywności małych i średnich firm zamierzano osiągnąć poprzez utworzenie funduszu integracji technologicznej, którego zadaniem byłoby udzielanie gwarancji kredytowych oraz wspieranie obsługi technicznej.

Struktura tego programu badawczego obejmowała cztery główne kategorie:
programy badawcze i rozwojowe,
współpracę z innymi krajami,
rozpowszechnianie rezultatów badań oraz szkolenia,
zwiększanie mobilności kadry naukowej

Programy badawcze czwartego programu ramowego zorganizowane były w piętnaście obszarów bazowych, między innymi zawierały badania dotyczące technologii informatycznych, technologii przemysłowych i materiałowych, rozwoju energii nuklearnej, ochrony środowiska i klimatu, rolnictwa i rybołówstwa, technologii telekomunikacyjnych, biotechnologii, biomedycynie i ochronie zdrowia, badań socjoekonomicznych itp.

V. Piąty Ramowy Program Badań, Rozwoju Technologicznego i Prezentacji Unii Europejskiej przewidziany był na lata 1998 – 2002. Jego zadania miały charakter społeczno-ekonomiczny i można je podzielić na trzy główne grupy:
a) działania społeczne, oddziaływujące na zatrudnienie;
b) oddziałujące na rozwój naukowy, technologiczny i ekonomiczny;
c) pobudzające wzrost konkurencyjności Unii Europejskiej.

W ramach piątego programu ramowego wyróżnić można cztery obszary tematyczne:
a) poprawa jakości życia i zarządzanie żywymi zasobami – do priorytetowych dziedzin należą: biologia molekularna oraz biochemia, badania medyczne i farmaceutyczne, badania w zakresie rolnictwa, środowiska naturalnego i ich relacji z przemysłem. W ramach tego obszaru wyróżnia się 6 tzw. akcji kluczowych: i) żywność, wyżywienie i zdrowie; ii) opanowanie chorób zakaźnych; iii) „fabryki biologiczne”; iv) środowisko i zdrowie; v) trwały rozwój rolnictwa, leśnictwa i rybołówstwa; vi) starzejąca się populacja oraz problem inwalidztwa.
b) budowa przyjaznego dla użytkownika „społeczeństwa informacyjnego” – jest to szansa dla tworzenia nowych rodzajów aktywności oraz miejsc pracy, zwłaszcza w sektorze produkcji urządzeń telekomunikacyjnych oraz w sektorze usług informatycznych. Do akcji kluczowych w ramach tego obszaru tematycznego zalicza się: nowe metody pracy oraz handlu elektronicznego, multimedia, podstawowe technologie infrastruktury, systemy i usługi dla obywatela.
c) promowanie konkurencyjnego i zrównoważonego wzrostu, wzmocnienie konkurencyjności firm i ukierunkowanie produkcji na „czystsze” i „inteligentniejsze” technologie. Do akcji kluczowych w ramach tego obszaru zalicza się: nowatorskie produkty, procesy i organizację; integrację i współdziałanie systemu przewozu osób i towarów; technologie transportu lądowego i morskiego; nowe perspektywy lotnictwa.
d) energia, środowisko i zrównoważony rozwój – akcje kluczowe to: gospodarka wodna i poprawa jakości wody; globalne zmiany środowiskowe, klimatyczne; trwałość ekosystemów; miasta przyszłości i dziedzictwo kulturowe; czystsze źródła energii, w tym źródła odnawialne (konkurencyjne ekonomicznie)

VI. Program Ramowy Unii Europejskiej Badań, Rozwoju Technologicznego oraz Prezentacji wspomagający Tworzenie Europejskich Obszarów Badawczych oraz Innowacje – jest okrętem flagowym zaangażowania Unii w badania i rozwój. Zaplanowany jest na lata 2002 – 2006 i dysponuje budżetem wielkości 17.5 mld euro. Jego budżet jest o 17% większy niż budżet jego poprzednika.

Szósty Program Ramowy zrywa z dotychczasową polityką relizowaną przez porzednie programy. Zamiast nacisku na tworzenie różnych programów badawczych skupia się na polityce przyszłości poprzez między innymi kreacje ERA, czyli ponadpaństwowej strefy w której zasoby naukowe będą mogły być wykorzystywane wydajniej między innymi dla kreacji nowych miejsc prcy oraz wzrostu konkurencyjności Europy. Większa od poprzedników jest również w 6PR skala, rozmach oraz instrumenty realizacji założonych celów.

Szósty Program Ramowy składa się z trzech głównych form działań odzwierciedlających jego główne założenia :
a) Centralizacja oraz integracja badań Wspólnoty Europejskiej
poprzednie programy ramowe były instrumentami dla stymulowania i wspierania współpracy pomiędzy naukowcami europejskimi. Ta misja musiała zostać zaadaptowana do strategii ERA poprzez dołączenie do niej działań, które przyspieszą proces integracji badań europejskich. Oznaczało to dwie kluczowe zmiany w koncepcji programów:
- koncentrację na zmniejszonej liczbie obszarów badań priorytetowych;
- zacieśnienie powiązań między badaniami unijnymi, państwowymi oraz regionalnymi.

Obszarami kluczowymi w Szóstym Programie Ramowym są :
- genomika i biotechnologia dla zdrowia (2,255 mld),
- technologie społeczeństwa informacyjnego (3,625 mld),
- nanotechnologie i nanonauka, wielofunkcyjne materiały oraz nowe procesy i urządzenia produkcyjne (1,3 mld),
- aeronautyka i przestrzeń kosmiczna (1,075 mld),
- jakość i bezpieczeństwo żywności (685 mln),
- zrównoważony rozwój, globalne zmiany i ekosystemy (2,12 mld),
- obywatele i rządzenie w społeczeństwie opartym na wiedzy (2,25 mln).
- działania specyficzne – szerszy zakres badań (1,3 mld)
- nie-nuklearne badania Joint Research Center [JRC] (760 mln)

Szczegółowy podział budżetu w załączniku 1.

Znaczne środki mogą także być ulokowane we wspieranie wspólnych projektów inwestorów publicznych i prywatnych pod warunkiem jasno określonego celu badawczo-naukowego w świetle nowo odkrywanej wiedzy lub powiązania z obszarami kluczowymi.

b) Tworzenie Obszaru Badań Europejskich (European Research Area)
ERA ma na celu poprawianie słabości strukturalnych i niedostatków. Ich poprawa, opisywana już w poprzednich programach ramowych, polega na:
- skracaniu procesu prowadzącego od badań do innowacji i implementacji
- poprawa struktury wiekowej i mobilności naukowców
Program ponadto wnosi do polityki B+R dwie nowe wartości, mające odgrywać w nim szczególnie znaczącą rolę:
- wspieranie rozwoju infrastruktury badawczej – 6PR krzewi politykę spójnego rozwoju infrastruktury poprzez zintegrowane działania ułatwiające łączenie się ośrodków i ich działalności oraz polepszające dostępność serwisów naukowych na poziomie międzynarodowym
- pogłębianie fundamentów demokratycznych UE – poprawa kultury naukowej i technologicznej dostępnej dla przeciętnego Europejczyka oraz zadawanie pytania o związki pomiędzy nauką i rządem

c) Wzmacnianie podstaw ERA
Wychodzenie naprzeciw wyzwaniom jest jedną z podstawowych misji wszystkich programów ramowych, a 6PR ma ją wzmocnić. Polityka Unii Europejskiej ma być wdrażana wszędzie tam gdzie pojawiają się obszary odpowiedzialności wspólnotowej takie jak rolnictwo, rybołówstwo, ochrona zdrowia, ochrona konsumentów, ochrona środowiska, transport i problem społeczeństwa informacyjnego.

Bardzo istotnym elementem działań, które wprowadza 6PR jest uelastycznienie zarządzania budżetami rocznymi mające na celu wzrost antycypacji potrzeb projektów badawczych oraz zwiększoną szybkość reakcji na pojawienie się takiej potrzeby.

6PR wprowadza również działania które maja na celu zapobiegnięcie duplikacji wysiłków badawczych różnych instytutów, oraz osiągnięcie przez Unię maksymalnego możliwego wykorzystania jej potencjału badawczego. Cele te realizowane są poprzez kierowanie badaniami I kategoryzowanie ich w siedem obszrów priorytetowych oraz ciągły monitoring badań i raportowanie ich wyników i postępu.

3.5. Przyszłość – VII. Program Ramowy Unii Europejskiej.

Programy ramowe, zainicjowane w połowie lat 80-tych ubiegłego wieku, są największymi w skali całego świata programami międzynarodowej współpracy naukowej prowadzonej na rzecz rozwoju gospodarczego i społecznego. Dla Unii Europejskiej, a więc i dla Polski, są to działania wspierające wzrost konkurencyjności gospodarki i jakości życia w zintegrowanej Europie. Szczególnie ważne jest, że udział naszych instytucji i zespołów naukowych oraz innowacyjnych przedsiębiorstw w programach ramowych przyspiesza budowę w Polsce gospodarki opartej na wiedzy i rozwój społeczeństwa wiedzy, dzięki czemu może ulec skróceniu czas doganiania najwyżej rozwiniętych krajów członkowskich Unii.
Po raz pierwszy Polska, jako kraj członkowski, ma pełne prawo i – należy dodać – obowiązek współkształtowania założeń kolejnego programu ramowego. Od wyboru priorytetów, instrumentów finansowych, od wysokości i podziału budżetu Programu będą bowiem zależeć nasze większe lub mniejsze szanse na sukces. A trzeba pamiętać, że programy ramowe od dawna zajmują trzecią pozycję w budżecie Unii – po wspólnej polityce rolnej i funduszach strukturalnych. Prace nad VII. PR trwają.

SPIS TREŚCI

1. Polityka oświatowa.
1.1. Istota polityki oświatowej.
1.2. Cele polityki oświatowej
1.3. Reforma polityki oświatowej w Polsce w świetle unijnych uwarunkowań.
1.4. Bariery edukacyjne.
1.5. Prawa oświatowe.
1.6. Wnioski.
2. Polityka naukowa i innowacyjna.
2.1. Definicja i funkcje.
2.2. Cele polityki naukowej.
2.3. Typy polityki naukowej oraz narzędzia jej realizacji.
2.4. Jednostki wspomagające rozwój nauki w Polsce.
2.5. Polityka naukowa w Polsce.
2.6. Wnioski.
3. Polityka wspierania badań i rozwoju technologicznego Unii Europejskiej.
3.1. Podstawy prawne.
3.2. Tło historyczne.
3.3. Realizacja polityki badań i rozwoju.
3.4. Instrumenty realizacji unijnej polityki badań i rozwoju.
3.4.1. Europejska Przestrzeń Badawcza (ERA)
3.4.2. Programy ramowe UE
3.5. Przyszłość – VII. Progeam Ramowy Unii Europejskiej.
Załącznik 1. VI. PR - podział budżetu

Serwisy internetowe

http://www.pldg.pl/p/pl/TarJ/20/13/2http://www.mnii.gov.pl/mnii/index.jsp?place=Menu06&news_cat_id=73&layout=2
http://www.vulcan.com.pl
http://www.mnii.gov.pl
http://www2.ukie.gov.pl.
http://www.unia.edu.pl.
http://www.prawo.vulcan.pl
http://www.infor.pl (Dzienniki Ustaw).
http://europa.eu.int/scadplus/leg/en/lvb/i23010.htm z dnia 03.03.2005
http://europa.eu.int/scadplus/leg/en/lvb/i23000.htm z dnia 03.03.2005
http://www.europa.eu.int/scadplus/leg/en/lvb/i23012.htm z dnia 05.03.2005
http://www.europa.eu.int/comm/publications/booklets/move/48/en.doc z dnia 05.03.2005
http://www.parp.gov.pl/vipr.php#a z dnia 06.03.2005

Załącznik 1. VI. PR - podział budżetu (w mld euro)

I. Działanie w ramach Wspólnoty Europejskiej 16,270
1. Centralizacja oraz integracja badań Wspólnoty Europejskiej(Focusing and integrating European Community research) 13,345
· Genomika i biotechnologia dla zdrowia(Genomics and biotechnology for health) 2,255
· Technologie Społeczeństwa Informacyjnego(Information Society technologies) 3,625
· Nanotechnologie i nanonauka, wielofunkcyjne materiały oraz nowe procesy i urządzenia produkcyjne (Nanotechnologies and nanosciences, knowledge-based multifunctional materials and new production processes and devices) 1,300
· Aeronautyka i przestrzeń kosmiczna(Aeronautics and space) 1,075
· Jakość i bezpieczeństwo żywności(Food quality and safety) 0,685
· Zrównoważony rozwój, globalne zmiany i ekosystemy(Sustainable development, global change and ecosystems) 2,120
· Obywatele i rządzenie w społeczeństwie opartym na wiedzy(Citizens and governance in a knowledge-based society) 0,225
· działania specyficzne - szerszy zakres badań 1,300
· nie-nuklearne działania Joint Research Centre (JRC) (Wspólnego Centrum Badawczego) 0,760
2. Tworzenie Obszaru Badań Europejskich(Structuring the European Research Area (ERA)) 2,605
· Badania i innowacje 0,290
· Zasoby ludzkie 1,580
· Infrastruktura badawcza 0,655
· Nauka i społeczeństwo 0,080
3. Wzmacnianie podstaw ERA(Strengthening the foundations of the ERA) 0,320
· Wsparcie koordynacji działań 0,270
· Wsparcie spójnego rozwoju polityk 0,50
RAZEM 16,270
II EURATOM 1,230
· Zarządzanie odpadami radioaktywnymi 0,090
· Kontrolowana fuzja termonuklearna 0,750
· Ochrona radiacyjna 0,050
· Inne działania 0,050
· Działania Join Research Centres (JRC) 0,290
RAZEM BUDŻET 6PR 17,500 mld euro