Gleby pobagienne murszowe

Gleby hydromorficzne tworzą się w warunkach trwałego lub okresowego nadmiernego uwilgotnienia. Na ich tworzenie wpływają głównie procesy glejowe, bagienne, murszenia i namulania.
Gleby pobagienne jest to rząd gleb powstających z gleb bagiennych lub zabagnianych na skutek zmian przebiegu ich procesów glebotwórczych, które związane są obniżeniem poziomu wód gruntowych. Odwodnienie gleby powoduje przerwanie procesu akumulacji materii organicznej i jednocześnie wywołuje intensywną humifikację substancji organicznej prowadzącą do jej mineralizacji, wpływa na zmiany struktury gleby będące efektem działania procesu murszenia. W rzędzie gleb pobagiennych wyróżnia się gleby murszowe i murszowate.
Gleby murszowe (mursze) są to gleby powstałe z odwodnionych torfów na terenach bagiennych w warunkach zmiennej wilgotności i zmiennego przewietrzenia. Są zasobne w substancję organiczną. W przypowierzchniowej części tych gleb występuje co najmniej trzydziestocentymetrowa warstwa brunatnoczarnego poziomu murszowego zawierającego powyżej 20% substancji organicznej, przechodzącego poniżej w warstwę torfu lub w poziom gruntowo-glejowy. Łatwo ulegają rozpyleniu. Istotną cechą gleb murszowych jest występowanie rozwijającego się procesu murszowego, powodującego zmiany struktury masy organicznej.

Proces murszenia polega kurczeniu się i rozpadzie na drobne ziarna masy organicznej: gytji (ciemny muł jeziorny zawierający rozpoznawalne szczątki organiczne, pochodzące głównie z planktonu), mułu lub torfu, na skutek utraty przez nią wody. Zachodzi w odwodnionych warstwach gleb bagiennych. Szybkość murszenia zależy od rodzaju materii organicznej ulegającej temu procesowi, stopnia jej rozdrobnienia oraz głębokości odwodnienia (wielkości obniżenia lustra wód gruntowych). W trakcie procesu murszenia masa torfowa przestaje narastać, okresowo zmniejsza się jej wilgotność a zwiększa dopływ tlenu. Następuje rozkład biologiczny torfu i zachodzą zmiany stanu fizycznego torfu (pęcznienie i kurczenie substratu torfowego).W wyniku tych procesów warstwa korzeniowa i górna część bagiennej gleby torfowej przekształca się w mursz – materiał organiczny o barwie brunatnej lub czarnej. Mursz według stopnia przeobrażenia dzieli się na torfiasty, próchniczny, właściwy. Mursz torfiasty jest przeobrażony w niewielkim stopniu. Posiada luźną strukturę w formie rozdrobnionego włókna torfowego z tendencją do tworzenia gruzełków zlepionych humusem. W masie murszowej da się zauważyć drobne resztki pokruszonych szczątków storfiałej roślinności. Masa ta jest lekka, luźna i nie brudzi rąk.

Mursz próchniczny jest średnio przeobrażony. Posiada strukturę gruzełkowatą lub skrytogruzełkowatą, plastyczną, czasem mulistą. Pod naciskiem masa murszowa zlepia się, a przy lekkim nacisku rozsypuje się na gruzełki i brudzi ręce świeżym humusem.
Mursz właściwy ma duży stopień przeobrażenia. Charakteryzuje się ziarnistą lub skrytoziarniasta strukturą. Kształty ziaren są wyraźne. Ziarna są twarde i kanciaste, a masa murszowa sypka, luźna i nie brudzi rąk.
Jeżeli proces murszenia przebiega w warunkach zbyt małego uwilgotnienia masy torfowej, to w miarę jego nasilania następuje coraz większe rozpylenie zmurszałej storfiałej masy organicznej gleb torfowych oraz do wytwarzania się w niej szczelin i do utraty pierwotnej struktury oraz zdolności do szybkiego pochłaniania i rozprowadzania wody.

Gleby murszowe występują na terenach podmokłych obniżeń, pradolin, oraz torfowisk poddanych zabiegom melioracji w wielu rejonach Polski, najczęściej na obszarze Pojezierzy Pomorskiego i Mazurskiego. Charakteryzują się m.in. występowaniem głębokiego i ciemnego poziomu próchniczno-organicznego. Według systematyki PTG z 1989 r. w typie gleb murszowych wyróżnia się cztery podtypy gleb murszowych:
- torfowo-murszowe (Mt);
- mułowo-murszowe (Mm);
- gytiowo-murszowe (Mgy);
- namurszowe;

Gleby torfowo-murszowe stanowią dominujący podtyp gleb murszowych. Ich areał zwiększa się w miarę jak odwadniane są gleby organiczne z rzędu bagiennych. W miarę postępowania procesu murszenia pojawiają się zmiany strukturalne w warstwie korzeniowej gleby organicznej i wykształcają się charakterystyczne poziomy murszowe:
- poziom darniowy M1 zawiera przeważającą masę korzeni, wśród której znajdują się ziarenka murszu o niewielkiej średnicy (poniżej 1 mm). Jest to często warstwa pyłowa. Jej zasięg wyznaczają korzenie darni (zwartej okrywy roślinnej, głównie trawy i rośliny motylkowate), które przy dobrym zadarnianiu wiążą ten poziom w spoistą całość.
- poziom poddarniowy M2 charakteryzuje się zawartością murszu o kaszkowatej strukturze oraz luźnym ułożeniem masy murszowej. Ziarna murszu w tej warstwie są nieregularne, kanciaste lub blaszkowate i nie zmieniają kształtu nawet w czasie silnego uwilgotnienia. Mają wielkość 2 – 10 mm.
- poziom przejściowy M3 wykształca się w przypadkach zaawansowanego procesu murszenia. Ma gruboagregatową strukturę o luźnym składzie. Poziom przejściowy występuje głównie na torfach olsowych. Uformowany jest z bryłek torfu powstających na skutek kurczenia się masy torfowej i szczelin zapełnionych humusem wymytym z warstw wierzchnich.
O stopniu zaawansowania procesu murszenia świadczy miąższość oraz charakter wykształconej struktury warstw murszowych. W zależności od stopnia zmurszenia gleby torfowo-murszowe dzieli się na słabo zmurszałe (miąższość murszu do 20 cm), średnio zmurszałe (miąższość murszu 20 – 35 cm), silnie zmurszałe (ponad 30 cm).
Gleby torfowe słabo zmurszałe występują zazwyczaj na obszarach lekko odwodnionych, w których poziom wód gruntowych utrzymuje się stosunkowo wysoko. Miąższość poziomu murszowego jest wyznaczana przez zasięg korzeni roślin i nie przekracza 20 cm. Gleby te występują w kompleksach z glebami torfowymi. Ich powierzchnię porastają trawy oraz niekiedy roślinność bagienna (mchy i turzyce).
Gleby średnio zmurszałe występują na torfowiskach odwodnionych co najmniej przed kilkunastu laty i użytkowanych jako trwałe użytki zielone. W profilach tych gleb wyróżnia się poziom darniowy i poziom poddarniowy. Łączna ich miąższość wynosi od 20 do 35 cm.
Bezpośrednio pod poziomem poddarniowym znajduje się torf o włóknistej, gąbczastej lub amorficznej budowie nasycony wodą.
Gleby silnie zmurszałe występują na terenach dawno i mocno odwodnionych torfów. Warstwy zmurszałe sięgają do 45 cm. Wyróżnia się wszystkie trzy poziomy. Pod poziomem przejściowym występuje spękany torf o włóknistej strukturze. Znajduje się on w zasięgu działanie wody gruntowej.
Gleby mułowo-murszowe stanowią podtyp gleb murszowych. Powstają z gleb mułowych o właściwych lub torfowo-mułowych w wyniku ewolucji spowodowanej obniżeniem poziomu wód gruntowych. Może to być obniżenie zarówno naturalne, jak też sztuczne. Wszystkie odwadniane gleby torfowo-mułowe i mułowe właściwe na obszarach zmeliorowanych przekształcają się w gleby mułowo-murszowe.
Gleby gytiowo-murszowe występują głównie w północnej Polsce na obszarach osuszonych czaszy dawnych jezior, gdzie gytia znalazła się na powierzchni. Masa gytiowa posiada strukturę blaszkowatą lub płytkowatą, charakterystyczną dla gleb murszowych. W profilu tych gleb można wyróżnić poziom darniowy, przerośnięty korzeniami, o ciemnobrunatnej barwie. Jest on zazwyczaj dość silnie zamulony lub zapiaszczony, a w stanie mokrym bezstrukturalny. Niżej znajduje się jaśniejsza, brunatna lub sinoszara gytia przechodząca w żółtobrunatny lub szarobrunatny mursz detrytusowy, posiadający blaszkowatą strukturę. Na głębokości 40 - 70 cm znajduje się mokra, brunatna gytia, ciemniejąca na powietrzu. Przechodzi ona w gytię o galaretowatej strukturze.
Gleby namurszowe są glebami organicznymi. Ich powierzchniową warstwę o grubości 10 – 30 cm stanowi utwór mineralny lub mineralno-organiczny pochodzenia aluwialnego, deluwialnego oraz antropogenicznego (nawieziony piasek). Bezpośrednio pod nim zalega murszujący torf lub muł.

Kompleks sorpcyjny gleb jest to ta część masy glebowej, która posiada zdolność wchłaniania, zatrzymywania i wymiany jonów pomiędzy roztworem glebowym a cząstkami komponentu koloidowego. Jest to rozdrobniona, mineralno-organiczna stała frakcja gleb. Wielkość kompleksu sorpcyjnego uzależniona jest od wielu czynników, a przede wszystkim ilości i jakości poszczególnych składników tworzących ten kompleks. Kompleks sorpcyjny gleb zbudowany jest z koloidów glebowych składających się przede wszystkim z minerałów ilastych, krystalicznych uwodnionych tlenków żelaza i gliny, minerałów bezpostaciowych, próchnicy oraz kompleksów ilasto-próchnicznych. Na właściwości sorpcyjne gleb wpływają m.in. pH oraz porowatość gleb. Średnia porowatość ogólna gleb murszowych wynosi 85%.
W trakcie procesu murszenia zmniejsza następuje zmiana właściwości fizycznych i chemicznych gleby. Zmniejsza się pojemność wodna, ilość wody dostępna dla roślin, wilgotność higroskopowa, zdolność chłonna. Czynnik wodny decyduje o właściwościach fizycznych i chemicznych gleb hydromorficznych. Odczyn gleby waha się w szerokich granicach – od kwaśnego do alkaicznego. Wraz ze wzrostem zaawansowania murszenia zwiększa się zawartość fosforu, żelaza i wapnia. Gleby gytiowo-murszowe mają trudne do uregulowania stosunki wodne. Spowodowane jest to koloidalnym charakterem gytji detrytowej, tworzącej po przesuszeniu agregaty pyłkowe trudno nasiąkające wodą. Posiadają strukturę blaszkowatą, która ściśle do siebie przylega i dlatego słabo przepuszcza wodę i powietrze. Ta właściwość w znacznym stopniu utrudnia zabiegi melioracyjne, zarówno nawadniające, jak i odwadniające. Fizyczne właściwości gleb gytiowych są zróżnicowane. Ilość substancji organicznej w glebie waha się od 4% do 90%. Ma to swoje odzwierciedlenie w ciężarze objętościowym gleby. Gytia detrytusowa ma zdolność kurczenia się przekraczającą 92%.Gospodarka wodna uzależniona jest od utworu macierzystego tworzącego profil glebowy. Obsychanie przypowierzchniowych warstw organicznych gleb zabagnionych i bagiennych bywa mniej lub bardziej intensywne, zależnie od głębokości odwodnienia i przebiegu pogody. Mogą pojawiać się szczeliny na powierzchni, zmieniające się niekiedy w różnokierunkowe pęknięcia. W ten sposób zostaje przerwana w przypowierzchniowych partiach gleby łączność kapilarna, tym samym okresowo zostaje przerwane dostarczanie wody drogą podsiąkania. Następuje nierównomierne obsychanie. W okresach opadów atmosferycznych powierzchniowa część profilu glebowego pęcznieje i zapanowuje okresowa anaerobioza. Wielokrotne występowanie po sobie takich zjawisk prowadzi do zmian w strukturze masy torfowej. Zwiększa się stopień zagęszczenia masy organicznej, a tym samym zmniejsza porowatość ogólna i pojemność wodna. Podczas procesu murszenia gleby znajdują się okresowo w warunkach nadmiernego uwilgotnienia lub w warunkach aerobowych (wtedy tworzy się próchnica właściwa, okres uwilgotnienia sprzyja tworzeniu się próchnicy torfowej). Dlatego gleby murszowe obok substancji organicznych storfiałych zawierają większe ilości próchnicy właściwej (amorficznej).

Proces murszenia gleb torfowych, przebiegający w warunkach odpowiedniego uwilgotnienia, wzbogaca te gleby w amorficzną próchnicę, jest więc przydatny z punktu widzenia rolniczego. Wierzchnie warstwy gleb torfowych wziętych pod racjonalną uprawę uwzględniającą stosunki wilgotnościowe, stopniowo murszeją i dają z czasem gleby murszowo-torfowe. Stopień i głębokość zmurszenia nierozpylonych wierzchnich warstw gleb torfowych decyduje w dużym stopniu o ich wartości użytkowej jako gleb łąkowych. Jednak w przypadku, gdy gleba traci swą naturalną zdolność do szybkiego pochłaniania i rozprowadzania wody murszenie staje się procesem szkodliwym. Tworzą się gleby torfowe i torfiaste silnie rozpylone, o bardzo małej wartości użytkowej oraz nieużytki.
Gleby torfowo-murszowe są wytworzone z torfów torfowisk niskich i są obiektem zainteresowania rolnictwa. W glebach murszowych w miarę zaawansowania procesu murszowienia wzrasta popielność warstw powierzchniowych, a tym samym wzrasta gęstość objętościowa oraz ilość składników pokarmowych przypadających na jednostkę objętości. Gleby torfowo-murszowe, o uregulowanych stosunkach wodnych, pod względem rolniczym powinny być wykorzystywane na trwałe użytki zielone. Zaliczane są do III lub IV klasy bonitacyjnej i kompleksu przydatności 2z.
Przydatność rolnicza gleb mułowo-murszowych uzależniona jest od budowy profilu. Zmeliorowane gleby mułowo-murszowe stanowią dobre stanowiska dla trwałych użytków zielonych. Pod względem bonitacyjnym zaliczane są do III lub IV klasy i kompleksu przydatności rolniczej 2z.
Zmeliorowane gleby gytiowo-murszowe są podobnie jak gleby mułowo-murszowe wykorzystywane pod trwałe użytki zielone. Pod względem bonitacyjnym kwalifikowane są przeważnie do IV i V klasy oraz kompleksu przydatności 2z lub 3z.
Gleby namurszowe mają szczególnie wysoką wartość rolniczą. Powierzchniowa warstwa mineralna mieszcząca głównie masę korzeniową jest mało podatna na przeobrażenia, a zalega na torfie murszejącym mającym wysoką zdolność retencjonowania wody. Gleby te nadają się pod uprawy polowe na obszarach torfowiskowych.

Dalsza ewolucja gleb murszowych zależy od stosunków wodnych, stopnia zakwaszenia, sposobu użytkowania itp. Proces murszenia może przebiegać w warunkach dostatecznego uwilgotnienia lub w warunkach małego uwilgotnienia. Następuje wtedy rozpylenie murszu, utrata struktury kaszkowatej – zdolności szybkiego pochłaniania wody oraz jej rozprowadzania. Tworzą się nieużytki murszowe. Regulacja stosunków wodnych gleb murszowych musi być wykonana ostrożnie z powodu możliwości ich przesuszenia powodującego szybką mineralizację i zanik poziomu murszowego. Dlatego gleby murszowe wymagają utrzymania stałego wysokiego poziomu wody gruntowej, silnego zadarniania, nawożenia, wałowania w okresie wiosennym (po przeschnięciu) oraz odpowiedniego użytkowania. Warto pamiętać, że wyniku procesu murszenia powstają gleby wymagające od użytkownika umiejętności gospodarowania zasobami, które nagromadziła przyroda.


Bibligrafia:
- „Gleboznawstwo ogólne”, A. Musierowicz
- „Gleboznawstwo”, praca zbiorowa pod redakcją S. Zawadzkiego
- „Gleboznawstwo z podstawami geologii”, J. Lazar
- „Systematyka i kartografia gleb”, K. Konecka-Betley, D. Czępińska-Kamińska,
E. Janowska