Romantyzm

Romantyzm:
Chronologia:
Była to epoka krótkotrwała. Rozpoczęła się Europie zachodniej po upadku Wielkiej rewolucji francuskiej, a trwała do Wiosny Ludów <1789-1848>
Wydarzenia historyczne i kulturalne poprzedzające romantyzm nazywane były preromantyzmem. W tym znaczeniu funkcjonuje młode pokolenie twórców niemieckich zwane pokoleniem „Sturm und Drang” <burzy i naporu>. Nazwa została zaczerpnięta z tytułu dramatu Klingera. Twórcy to Shiller i Goethe. Do uformowania nowego programu literackiego przyczyniły się zwłaszcza poglądy Herder, był on swoistym teoretykiem epoki:
*historyzm <historia jako korzenie kultury danego narodu, społeczeństwa>
*ludowość <legendy, bohater wywodzący się z ludu, ludowe historie-elfy, chochliki>
Pokolenie buntowników uważało, że nadszedł czas, w którym reformy kultury i nauki są konieczne. Na bazie poglądów Herdera stworzyli własne:
*podstawowymi źródłami poznania i twórczości literackiej są uczucie i intuicja
*negacja założeń klasycyzmu i racjonalizmu <odrzucenie dzieł i poglądów>, powrót do kolorytu lokalnego,
narodowej oryginalności, negacja uniwersalizmu
*sztuka powinna być oryginalna, zaskakująca <wykorzystanie ludowości w tematyce>
„furor poeticus” – natchnienie, dzieło boskie. Każdy poeta był geniuszem, posiadał w sobie element boskości,
ponieważ widział i wiedział więcej niż inni ludzie. Istniały trzy grupy indywidualistów: dzieci, poeci i szaleńcy
*bohater romantyczny sprzeciwia się normom społecznym, jest indywidualistą, często zwanym odmieńcem,
wyróżniający się.
*wprowadzenie języka potocznego z ludowości
*uznanie wzniosłości i głębi przeżyć za wartości ważniejsze niż piękno
*indywidualizm
*umiłowanie wolności, bunt przeciw kanonom i konwencjom
Filozofia:
Dwaj główni filozofowie to Schelling i Gottlieb.
*najważniejsze przy poznawaniu człowieka jest uczucie
*duch jest ważniejszy od materii
*rozum uniemożliwia poznawanie świata
*świat posiada charakter duchowy, czyli spirytualistyczny (przyroda czuję, przezywa)
Immanuel Kant – jego filozofia ujawniła ograniczenia ludzkiego poznania. Krytyka racjonalizmu. „Niebo gwiaździste nade mną i prawo moralne we mnie”. Sentencja ta pokazuje samotność i samoistność jednostki wobec obiektywnych praw świata.
Friedrich Schiller- poeta i filozof. Prawdziwym manifestem literatury „burzy i naporu” stał się jego utwór „Zbójcy”. Sławę zyskały także jego dramaty, ballady oraz rozprawy filozoficzne. Twierdził, że jedynie odrodzenie człowieka, który powinien odnaleźć wewnętrzną harmonię i utracony związek z naturą, może przyczynić się do wyjścia kultury europejskiej z porewolucyjnego kryzysu.
Fascynacje:
*nastrój (groza, tajemnica, niepokój)
*zło i śmierć
*natura
*historia (średniowieczne podania, ruiny zamków)
-życie autentyczne, dla romantyków średniowiecze było barwne i szczęśliwe. Ludzie nie spętani jeszcze
cywilizacją kierowali się namiętnościami i wyobraźnią, byli zdolni do wielkich czynów.
-walterskotyzm, Walter Scott był twórcą powieści historycznej, czerpał ze śred. Autor „Ivanhoe”, łączył
motywy z dawnych podań z opisami prawdziwych miejsc i wydarzeń. Często naśladowany przez polaków.
-gotycyzm zrujnowane budowle, lochy stały się inspiracją dla pisarzy głównie angielskich. Snuli opowieści o
zbrodniach w nich popełnionych, tak narodziła się powieść gotycka. Pojęcie to rozszerzono później o różne
artystyczne wyobrażenia makabry i niesamowitości w dawnej scenerii.
-Osjan największa mistyfikacja w dziejach literatury. James Macpherson opublikował rzekomo odkryte i
przetłumaczone przez siebie niewidomego barda Osjana, który w III w. miał opiewać przygody swojego ojca
Fingala. Kiedy uznano „Pieśni Osjana” za falsyfikat, nie straciły popularności. Ich atmosferę naśladowano w
całej Europie.
*miłość
*losy wybitnych jednostek
*sięganie do głębi umysłu
Cechy sztuki:
FRENEZJA – chęć zszokowania czytelnika przez poetę <np. sceny bitewne epatują krwią>
ORIENTALIZM – zaczął funkcjonować jako fascynacja kulturą i religią dalekiego wschodu, a także pejzażem <np. „Giaur”>
MISTYCYZM – możliwość odczuwania kontaktów duchowych ze zjawami nierealnymi. M.in. lord Byron organizował wieczorki spirytualistyczne.
MESJANIZM – wiara w posłannictwo, w misję do spełnienia wobec narodu lub społeczeństwa przez jednostkę <np. poeta> lub naród <np. Polska>
ONIRYZM – jako odbiorcy zastanawiamy się, czy coś jest jawą, czy snem. Sen to stan, w którym człowiek wyłącza racjonalne myślenie. Sen jest bratem śmierci, poniekąd ją przypomina ją. W czasie snu człowiek nie kłamie.
INDYWIDUALIZM – poczucie odrębności, wyobcowanie, indywidualizacja bohatera <szalony, poeta, dziecko>
„kobieta bóstwem idealnym”
BALLADA ROMANTYCZNA - w romantyzmie ma charakter ludowy, łączy w sobie elementy liryki i epiki. Teksty ballad często służyły kompozytorom do tworzenia muzyki o tym samym tytule. Np utwór Schillera pt ”Do radości” posłużył Beethovenowi za tekst do końcowego chóru jego IX symfonii <hymn UE>.
POWIEŚĆ POETYCKA - reprezentuje synkretyczny gatunek typowy dla romantyzmu. Jest połączeniem elementów epiki i liryki. Opowiadanie losów bohatera jest elementem lirycznym, w którym podmiot wypowiada się w 1 os. l.poj. Fabuła nie jest prowadzona chronologicznie. Inwersja czasowa, fragmentaryczność. Wydarzenia przedstawione subiektywnie, tak by tworzyć nastrój posępności, grozy. Nastrój łączy utwór w całość.
BAŚŃ – gatunek wywodzący się z literatury ludowej, opowieść fantastyczna , nasycona cudownością i magią, gdzie ludzcy bohaterowie swobodnie przekraczają granice między realistycznym światem, uosobioną przyrodą i krainą czarodziejską. W XVII w. Charles Perrault opracował klasyczny zbiór baśni europejskich. W następnym wieku popularne były „Baśnie z tysiąca i jednej nocy”. Romantycy nobilitowali ten gatunek.
POEMAT DYGRESYJNY – wierszowana opowieść fabularna, luźno skomponowana, przerywana licznymi dygresjami. Wszechwładny narrator żartobliwie i z nonszalancką swobodą traktuje akcję, postaci, czytelnika. Podstawową cechą jest ironia. Twórcą jest Byron.
IRONIA – jest stylem wypowiedzi pozwalającym na zabawy dwuznacznością słów. Romantycy uczynili z niej postawę wobec życia, ich ironia służyła zaznaczeniu dystansu, podkreślała odrębność i wolność romantycznego „ja”
DUCHY – wiersz podczas ich wypowiedzi staje się nieregularny. Pojawiają się zaburzenia w układzie akcentów, rymów i długości wersów. Rozwijając wiersz nieregularny, romantyczni poeci stawali się mistrzami w wyrażaniu najwyższych napięć emocjonalnych.
MIŁOŚĆ – kiedy romantycy przeżywali miłość czuli się „umarli dla świata”. Miłość sentymentalna ceniła łagodność, czułość, słodycz smutku i łez. Miłość romantyczna wymagała aktywności, wzbudzała uczucia gwałtowne, skrajne, czasem niszczące lub wręcz prowadzące do zbrodni.
BOHATER BAJRONICZNY :
*szlachetny zbrodniarz
*bohater uwikłany w konflikt wewnętrzny skomplikowany duchowo
*zbrodnia łączy się z karą
BAJRONIZM:
*dumne odwrócenie się od świata, banalnego życia
*nienawiść do świata ucisku i fałszu, konwencji krępujących indywidualność
*walka o wolność narodów, choćby za najwyższą cenę
*poczucie klęski, gdy nie można osiągnąć założonych celów
Ludwig van Beethoven – zaliczany do „wiedeńskich klasyków”, a jednocześnie uznawany za prekursora romantyzmu. Uprawiał klasyczne formy (sonaty, kwartety, symfonie), lecz nasycał je emocjami. Jego tragedią była postępująca głuchota, jednak nie przestał komponować. Urzeczeni nim romantycy uznali go za uosobienie artystycznej wolności i odwagi., nie dostrzegali natomiast wew. dyscypliny jego muzyki.
Francois Rene de Chateaubriand – francuski pisarz i polityk. W eseju „Geniusz chrześcijaństwa” uznał tajemnicę za istotę piękna, dobra i duchowej mocy, na których wspiera się chrześcijańska kultura Europy.
Bracia Grimm – gromadzili, a następnie publikowali stare baśnie i podania niemieckie. Uważali je za najcenniejsze źródło do poznania narodowych mitów i skarbnicę duchowych wskazówek.
Hans Christian Andersen – duński pisarz, zyskał sławę dzięki baśniom, które zbierał w pieszych podróżach. Z prostotą trafiającą do wyobraźni dziecka opowiedział historie wielu baśniowych bohaterów.
Ernst T. A. Hoffmann – pisarz niemiecki, twórca nowego gatunku fantastyki, kompozytor, krytyk muzyczny i karykaturzysta. W jego powieściach i opowiadaniach pojawiają się ożywione przedmioty, mówiące zwierzęta i sobowtóry. Jego twórczość inspirowała romantycznych kompozytorów.
Edgar Allan Poe – pierwszy pisarz amerykański światowej sławy. Autor mrocznych poematów i nowel grozy. W opowiadaniach głównym wątkiem jest rozwiązywanie zagadek. Stworzył pierwowzór powieści kryminalnej i bohatera-detektywa.
Emily Bronte – miała dwie siostry. Wszystkie pisały pod męskimi pseudonimami. Jej słynna powieść „Wichrowe wzgórza” opowiada o niespełnionej miłości, która obraca się w zło. Ówcześnie utwór był uważany za wyjątkowo brutalny, toteż długo jego autorstwo przypisywano bratu sióstr. Uważano, że kobieta nie mogłaby stworzyć tak śmiałej i bezkompromisowej powieści.
Cyganeria – inaczej bohema to grupa artystów prowadzących swobodne, indywidualistyczne, często ekscentryczne życie, wyrażające protest przeciw konwenansom, normom, czy poglądom estetycznym.
„Król olszyn” Goethe
Ojciec pędzi z umierającym synem do miasta. Sytuacja ma miejsce nocą, jawa łączy się ze snem. Syn widzi rzeczy, których ojciec nie dostrzega: Króla Olch. Król przywołuje go do swej krainy, mówi, że będzie mu w niej lepiej. Widzimy tu elementy ludowości, oniryzm, mroczną przyrodę, która podkreśla tajemniczą i pełną grozy atmosferę. Przyroda stoi blisko człowieka. Ojciec reprezentuje postawę racjonalną, a syn romantyczną. Utwór ukazuje, więc spór dwóch postaw. Synek odbiera rzeczywistość oczami duszy, jest wrażliwy, dlatego czuje i słyszy więcej niż inni. Król Olch może być symbolem śmierci, świadomego przejścia chłopca do świata króla. Chłopiec chciał zobaczyć jak jest w tej krainie, dlatego odszedł do innego, może lepszego świata. Utwór ten jest balladą. Ma charakter ludowy.
„Faust” Goethe
Człowiek jest ograniczony w poznawaniu świata. Faust jest wobec siebie krytyczny i egocentryczny. Jego wypowiedzi dotyczą głównie jego kariery. Najbardziej boli go to, że nie może poznać i doświadczyć wszystkiego. Utwór jest dramatem, mówi o tym, że trudno jest poznać istotę bytu świata. Faust nie boi się szatana, jednak nawet to nie pomaga mu poznać świata do końca. „Bo księga poznania jest dla mnie zamknięta!” „Czyż stertą uczonych, książkowych mądrości naprawić świat zdołam, dam szczęście ludzkości?” Faust boi się niedoskonałej rzeczywistości. Skoro rozum nie pomaga mu w zrozumieniu pewnych rzeczy, to uważa że zrobią to duchy. Jego wzrok pada na siły nieczyste. Pragnie poznać świat, nie wypowiadać nic nie znaczących słów, tylko przeżyć wszystko. Chce posiąść siłę rządzącą wszechświatem. Twierdzi, że cywilizacja niszczy w człowieku możliwość odczuwania.
„Fausta” Goethe pisał całe swoje życie, dlatego możemy go interpretować jako dzieło filozoficzne. Autor nawiązuje do średniowiecznej legendy o uczonym Fauście, który zaprzedał duszę diabłu, by poznać istotę bytu.
„Był na początku czyn” motto życiowej postawy Fausta
„Ja jestem duchem, który ciągle przeczy” Mefistofeles
MIT CZŁOWIEKA FAUSTYCZNEGO - opowiada o człowieku, który chce żyć pełnią życia. Być wiecznie młodym, zdobyć władzę nad przyrodą i ludźmi. Jest gotów na wszystko, nawet pakt ze złem. Odsuwa od siebie tradycyjne wyobrażenia moralne, miarą świata czyni ludzkie pragnienia. Czekają go wątpliwości i ostatecznie klęska. Porównywany do Prometeusza, Faust stał się symbolem człowieka niezależnego – buntownika i zdobywcy.
„Cierpienia młodego Wertera” Goethe
Jest to pierwsza powieść romantyczna pisana w formie listów. Werter pisze listy do przyjaciela Wilhelma, opisuje w nich miłość do Lotty , sytuację społeczną i ujawnia swój światopogląd. Akcja toczy się w mieście Wahlheim. Postawa bohatera wyróżnia się weltschmerz <bólem istnienia>. Jest to bohater werteryczny - wrażliwy, dokładnie analizujący wszystkie przeżycia, wnikliwy obserwator, przewrażliwiony na swoim punkcie. Patrzy na świat przez pryzmat poezji <być może dlatego Lotta jest wyidealizowana>. Werter jest wyobcowany ze środowiska, w którym żyje, buntuje się przeciwko normom
„Byłoby źle, gdyby ktoś nie miał w swym życiu okresu, kiedy mu się wydaje, że Werter został napisany tylko dla niego ” Goethe subiektywnie o swym dziele.

„Nie widzę nic nad wiecznie połykającego, wiecznie przeżuwającego potwora” Werter podczas pracy w urzędzie zauważa, że ludzie są ograniczeni, fałszywi i rządni władzy. Kryzys społeczeństwa.
„Natura nie znajduje wyjścia z labiryntu splątanych i sprzecznych sił i człowiek musi umrzeć” Kryzys uczuć.
„Giaur” Byron

Giaur reprezentuje postawę bajroniczną polegającą na lekceważeniu konwenansów, odczuwaniu bólu istnienia i buntu przeciwko światu. Jest dumny z wyznawanych wartości Jest szczery, koncentruje się wokół jednej namiętności – miłości do Leili. Wiara nie jest tak ważna. Miłość to zaprzysiężenie dusz, swoisty sakrament, element boski w człowieku. To nie są słowa, ale przede wszystkim czyny! Giaur, choć zabił człowieka i nie daje mu to spokoju, twierdzi że postąpił by z mordercą Leili tak samo po raz drugi. Targają go wyrzuty sumienia i niepokoje moralne jednak jest pewny słuszności swojego czynu. Ukrywa się 6 lat w klasztorze, w którym umiera. Chce żyć bez ukochanej, ale nie potrafi. Tuż przed śmiercią zwierza się jednemu mnichowi. Próbuje się wytłumaczyć rozpaczą, chce zaznać spokoju duszy, do końca jest wierny swoim ideałom. Zostaje pochowany w bezimiennym grobie, takie było jego ostatnie życzenie. Akcja rozgrywa się w XVIII-wiecznej Grecji. Utwór ukazuje miłość idealną, ale nieszczęśliwą. Bohater typowo bajroniczny jest postrzegany przez pryzmat nieszczęśliwej miłości.
„Dosyć jest wiedzieć – że nikt nie zagrzebie
Ducha swobody – chyba on sam siebie –
Bo własne tylko upodlenie ducha
Ugina wolnych szyję do łańcucha”
„Giaur” <fragment z książki>

Przeciwstawienie dwóch postaw życiowych „spokojnej” i „burzliwej”. Autor uważa drugą z nich za lepszą. Lepiej przeżywać każdą chwilę, zginąć młodo, niż „żyć gnijąc po trochu na skale”. Najbardziej boi się nudy, jest ona zabójcza. Posługuje się metaforą okrętów. Jednego stojącego w przystani, a drugiego targanego przez burzę na pełnym morzu.

Legendarne duchy i potwory:
BADNJAK - duch w formie pnia lub gałęzi przypominającej człowieka
BEFANA - demon żeński pojawiający się w środku zimy
BŁĘDNE OGNIKI – upiorne światełka widywane w całej Europie; dusze zmarłych mogą zwiastować śmierć
BUBAK – dziwotworek, straszydełko dziecinne
BOŻĘTA – przyjazne, polskie krasnoludki
BRZEGINIE – odmiana rusałek najgroźniejsze w czwartki
DOLA – opiekuje się ludźmi i domem, czasem niedbale
DRUDY – żeńskie demony, trwożące człowieka we śnie lub uprawiające zgubne czary
DZIADY – duchy przodków
DZWONY WIDMA – dzwony z kościołów zatopionych przez morze; biją, gdy nadciąga burza
ELFY – zwiewne duszki <leśne, górskie lub wodne> obdarzone dobrą lub złą mocą
FENE – „Niech Cię Fene pożre”, węgierskie powiedzenie
KOBOLD – domowy lub górski, cieszy się z cudzego nieszczęścia
LAMIA – upiorzyca porywająca małe dzieci i wysysająca krew
LICZYRZEPA – strzeże skarbów ziemi
LORELEI – przyciąga żeglarzy na ich zgubę, przebywa na sterczącej skale w pobliżu St. Goarshausen
MARA – dręczy ludzi we śnie, siadając im na piersiach
NUGGLE – osiodłany konik z podwiniętym ogonem, wciąga do morza
OBŁOCZNIK – demon powietrz sprowadzający chmury grad i burzę
PARA – duch domowy, czasem w postaci węża, żaby albo kota
PIASKUN – sypie piaskiem w oczy zasypiających dzieci
POŁUDNICA – pojawia się latem w południe, napastuje ludzi w czasie żniw
PUCK – zły duch przybierający postać zwierzęcą
RUSAŁKI – istoty leśne polne i wodne. Pod postacią pięknych dziewczyn z zielonymi włosami wabią młodzieńców
SIDHE – ich oszołamiająca muzyka jest niebezpieczna
SKARBNIK – strzeże złóż w kopalni, zawsze z latarnią
STRZYGA – stwór nocny, ludojad
TROLL – rozmiary od karła do olbrzyma, moc czarodziejska tylko nocą
UPIÓR – polski odpowiednik wampira, duch, który nie może zaznać spokoju w grobie
UTOPIEC – wodnik w czerwonej czapce, pali fajkę, wciąga do wody
VADATAJS – pojawia się na rozstajach dróg, sprowadza na manowce
WAMPIR – duch człowieka zmarłego lub żywy trup...itd.
WILKOŁAK – ludzie przemienieni w wilki
WIŁA – naga dziewczyna czarująca pastuchów lub junaków, bardzo kapryśna
WODNIK – brodaty, miewa cechy zwierzęce, lubuje się w czarnym kolorze, niebezpieczny dla kąpiących się
ZMORA – dusi śpiących, niekiedy wysysa mleko z piersi lub krew