Uniwersalna wymowa opowieści i przypowieści biblijnych

Tekst Biblii nie jest jednolity pod względem formy. Można w nim wyróżnić wiele gatunków, a wśród nich ważne miejsce zajmują przypowieści. Przypowieść, a raczej parabola, jest to gatunek narracyjny o charakterze moralistycznym. Przedstawione postacie i wydarzenia nie są ważne ze względu na swe cechy jednostkowe, służą do wypowiadania uniwersalnych prawd moralnych, religijnych i filozoficznych (o prawdach ludzkiej egzystencji, o postawach wobec życia, o kolejach losu ludzkiego). Przypowieść zestawia dwie rzeczywistości – pierwsza to realistyczne obrazy życia codziennego, druga natomiast jest dana w sferze pojęciowej, np. dobro – zło w tematyce moralnej. Dlatego też w interpretacji Biblii odkrywamy znaczenia alegoryczne lub symboliczne.

Przypowieść O miłosiernym Samarytaninie przedstawia człowieka, który w drodze z Jerozolimy do Jerycha został napadnięty przez zbójców, pobity i porzucony. Obok leżącego przechodzili kolejno kapłan i Lewita, ale obaj minęli go obojętnie. Przechodził też Samarytanin – przedstawiciel narodu, którym pogardzali Izraelici. Ów człowiek zajął się rannym, opatrzył rany, zawiózł go do gospody i, zapłaciwszy właścicielowi, polecił troskliwie pielęgnować chorego. Samarytanin jest wzorem cenionej przez wszystkie wieki postawy człowieka miłosiernego i litościwego, człowieka, który wie, że miłość bliźniego wyraża się w trosce o dobro drugiego człowieka i w poświęceniu się dla niego.

Natomiast Opowieść o synu marnotrawnym wiąże wzorce postaw z systemem wartości ideowych i moralnych. Mówi ona o ojcu, który podzielił majątek pomiędzy dwóch synów. Młodszy zabrał swoją część i poszedł w świat. Szybko wszystko roztrwonił, a gdy zaczął go nękać głód, postanowił wrócić do ojca i błagać o przebaczenie. Ojciec przyjął syna z otwartymi ramionami i uczcił jego powrót wystawną ucztą. Wzbudziło to zazdrość starszego syna, który przez wszystkie lata służył ojcu wiernie i uczciwie pracował w jego gospodarstwie. Jednak gdy starszy syn, obrażony serdecznym przyjęciem brata, nie chciał wejść do domu, by uczestniczyć w uczcie, wówczas ojciec wielkodusznie wyszedł do niego i z ogromną serdecznością i wyrozumiałością powiedział: „Moje dziecko, ty zawsze jesteś przy mnie i wszystko moje należy do ciebie. A trzeba się cieszyć i weselić z tego, że ten brat twój był umarły, a znów ożył, zaginął, a odnalazł się”. Trzej bohaterowie przypowieści reprezentują różne postawy, które są nacechowane wartościami uniwersalnymi. Ojciec jest wyrazicielem bezgranicznej miłości Bożej, zawsze skłonnej do przebaczenia. Wyraża troskę o duchowy rozwój swych dzieci, jest wzorem miłosierdzia i wyrozumiałości, a także subtelnej opiekuńczości. Nie tylko wybacza synowi marnotrawnemu, ale cieszy się z jego nawrócenia i żąda radowania się powszechnego. Jest dobrotliwy również wobec starszego syna. Z cierpliwością i wyrozumiałością uświadamia mu niewłaściwą reakcję, poucza go, że wraz z innymi powinien przeżywać radość z powrotu brata na dobrą drogę, przekonuje go również, że swoją wiernością na co dzień dostępuje łaski, korzysta stale z wszystkich dobrodziejstw ojca. Również postawa syna marnotrawnego niesie wiele treści metaforycznych. Ukazuje, że człowiek ma prawo do błędu, ale nie wolno mu w nim trwać. Mówi o tym, jak ważne jest zerwanie ze złem i żal za swe niegodne czyny. Skrucha bowiem i poprawa są warunkiem przebaczenia.

W Przypowieści o siewcy ziarno rzucane staje się symbolem nowego życia w sensie duchowym i biologicznym. Ziarna padały na drogę, skąd wydziobały je ptaki, na skałę, gdzie wyschło na słońcu, pomiędzy ciernie, gdzie zostało zagłuszone przez chwasty. Jedno ziarno padło na żyzną glebę i wydało plon trzydziestokrotny, sześćdziesięciokrotny, stokrotny. W interpretacji tej przypowieści są ukazane różne relacje człowiek – Bóg: od obojętności na słowo Boże, poprzez odwrócenie się od Boga i zagubienie Jego słowa w natłoku spraw światowych – życia codziennego, po twórczą moc słowa Bożego, które owocuje w duszy, zaszczepia w niej dobro i staje się początkiem wzrostu życia duchowego, autentycznego kontaktu człowieka z Bogiem.

Inne wartości symbolizuje Hiob – bohater Księgi Hioba, która należy do ksiąg mądrości owych (dydaktycznych) Starego Testamentu. Hiob jest postacią historyczną i w tradycji biblijnej był określony jak „człowiek sprawiedliwy”. W kulturze europejskiej Hiob jest wyrazem cierpienia i godności człowieka. Po rozmowie z Szatanem Bóg postanawia wystawić swojego wiernego sługę Hioba na próbę i zsyła na niego szereg nieszczęść: przepada jego dobytek, ginie rodzina, aż w końcu sam Hiob zostaje dotknięty nieuleczalną chorobą – trądem. Osobisty dramat Hioba polega na tym, że pozostaje on sam ze swoją godnością, nawet wbrew opinii publicznej. Wszyscy jego przyjaciele skłaniają go do uznania swojej winy i przyjęcia cierpień jako kary za grzech. Jednak Hiob odpiera racje przyjaciół i mówi: rąk nie zmazałem występkiem i modlitwa moja jest czysta. Szuka on wyjaśnienia tajemnicy zsyłanego przez Boga, a niezawinionego cierpienia. Jednak nie znajduje odpowiedzi i chociaż nie rozumie sensu doświadczenia go przez Boga, z pokorą i pełną uległością uznaje wolę Bożą (przywdziewa wór, głowę posypuje popiołem, zalewa się łzami, modli się, błaga Boga o litość i uwielbia Go). Taką postawą Hiob ciągle uznaje Boga za Przyjaciela i Zbawcę, jest w pełni przekonany, że Bóg jest jedynym jego oparciem, z całą ufnością Jemu zawierza swój los i Jego prosi o rozstrzygnięcie sporu i uznanie niewinności jego – Hioba. Modlitwa jego zostanie wysłuchana i Hiob odzyska to, co stracił. Opowieść o dramatycznych zmaganiach Hioba jest najbardziej uniwersalną księgą Biblii. W wizerunku Bogajest wpisana odwieczna prawda, że plany Boże pozostaną na zawsze pewną niewiadomą, tajemnicą niepojętą dla umysłu ludzkiego. Eksponuje również prawo jednostki do obrony swej godności i uznania wartości, które reprezentuje w swej postawie. Na przykładzie sprawiedliwego człowieka, dotkniętego wielkim cierpieniem, wyjaśniona zostaje tajemnica cierpienia niezasłużonego. Pouczenie Księgi wygląda następująco:
· Bóg także sprawiedliwych doświadcza cierpieniem;
· cierpienie ma walor wychowawczy;
· człowiek powinien czcić tajemnicze plany Opatrzności, a nie je badać;
· Bóg ostatecznie otoczy opieką każdego sprawiedliwego.
Biblia w opowieściach i przypowieściach przekazała kulturze europejskiej bogaty system wartości ideowych i moralnych, dostarczyła także wiele wzorów postęp Mit o Prometeuszu przedstawia tragizm bohatera wyjątkowego. Tytan Prometeusz stanowi archetyp duchowej rewolty przeciw porządkowi kosmosu - stwarzając człowieka wyraża odważny sprzeciw wobec wszechwładzy bogów, siłom natury, mocy irracjonalnej. Prometeusz jest archetypem buntownika odrzucającego krępujące ludzką wolność autorytety i zakazy. Reprezentuje postawę indywidualistyczną Głosi wyższość życia nad bezdusznymi mechanizmami wszechświata. Jako twórca rodu ludzkiego, jego nauczyciel i opiekun znosi nieludzkie cierpienie, fizyczny ból i psychiczną udrękę osamotnienia, w którym wykazuje ponadludzką nieugiętość. W swoim cierpieniu upatruje sens poświęcenia dla szczęścia ludzkości. Prometeusz personifikuje ducha zdolnego do pokonania wszelkiej cielesnej i psychicznej tortury. Bezlitosny świat karze bohatera niesprawiedliwie. Prometeusz symbolizuje samotną egzystencję altruisty, który - mimo ukochania ludzi - odczuwa swoją wyjątkowość, a przez to odrębność. Jest greckim odpowiednikiem Chrystusa cierpiącego za ideę i szczęście ludzkości. Mit o Prometeuszu przedstawia archetyp założyciela kultury. Prometeusz - jako stwórca kultury, cywilizacji - jest inicjatorem postępu ludzkości.

Prometeusz wierzący w ludzką godność, niezależność symbolizuje przekonanie o nieograniczonej mocy poznawczej człowieka - zdobywcy i pana wszechświata. Los Prometeusza pokazuje, że droga postępu ludzkości łączy się z cierpieniem, bólem, poświęceniem, wyrzeczeniemowania – wzorców Mit o Ikarze opowiada o próbie oderwania się od świata - Ikar na skrzydłach wolności unosi się nad ziemią. Lot Ikara symbolizuje ucieczkę od ograniczających ludzkie możliwości i pragnienia koniecznych zasad funkcjonowania w świecie. Ikar odrywa się od reguł istnienia człowieka w świecie, ponieważ ich nie akceptuje, czuje się ich więźniem, niewolnikiem. Nie mieści się w ciasnych ramach koniecznej do życia pokory wobec zagadki bytu - wyznaczonej niebezpieczeństwem zagubienia się w świecie. Lot Ikara symbolizuje dążenie do poznania tajemnicy wolności - Ikar frunie ku Słońcu, kosmicznej swobodzie. Pragnie posiąść wiedzę o celu istnienia. Wznosząc się ku górze, wierzy, że pozna wyższy sens życia. Upadek Ikara wskazuje na to, że człowiekowi nie jest dane zrozumieć świat, że kosmiczna zagadka życia na zawsze pozostanie dla człowieka tajemnicą, że poznanie nie jest możliwe. Mit o Ikarze mówi o labiryncie uwewnętrznionym człowieka - labiryncie, który człowiek ma w sobie.

Labirynt kreteński ilustruje stopień skomplikowania człowieka poszukującego własnej tożsamości. Ikar próbuje unieść się nad światem - wyzwolić się z labiryntu, jednak unosi się wraz z labiryntem, od którego nie może się wyzwolić. Upadek Ikara wskazuje na to, że od labiryntu nie można się uwolnić - lot Ikara ciąży ku ziemi. Labirynt ilustruje istotę ludzkiej egzystencji; nie ma z niego wyjścia. Swoim upadkiem Ikar zdobywa świadomość konieczności życia wyznaczonego ustawicznym poszukiwaniem samego siebie. Ikar nie rozumiał, że labirynt jest w nim samym, że człowiek nie może się zeń wyswobodzić, dlatego naiwnie sądził, że uda mu się uciec od świata, podczas gdy Dedal uprzedzał go, że człowieka jako część świata przenika - jak cały świat - tajemnica istnienia. Zilustrowana lotem Ikara chęć ucieczki przed tą prawdą, chęć niemożliwego wyswobodzenia się z zasady życia, uświadamia konieczność pogodzenia się z prawdą o ludzkiej kondycji. Labirynt to przestrzeń istnienia; wyjście z labi


Na czym polega konflikt tragiczny w Antygonie?
Sofokles należy do trójki najwybitniejszych tragików greckich, żyjących w V w. przed Chrystusem. W konkursach teatralnych współzawodniczył w młodości z Ajschylosem, z Eurypidesem w ostatnich latach swego życia. Nazywany był „chlubą teatru greckiego”.

Tragedia Antygona wiąże się z mitem trojańskim. Zdarzenia w nim opisane poprzedzają akcję tragedii i dlatego kilka słów o nich. Mit opowiada o domu Lajosa, nad którym ciąży fatum. Z Lajosa klątwa spada na Edypa, który po strasznych męczarniach umiera, pozostawiając dwu synów – Eteoklesa i Polinejka. Bracia w kłótni zabijają się wzajemnie. Kreon, który zostaje królem Teb, urządza Eteoklesowi pogrzeb z należytymi honorami. Zabrania jednak pochować zwłoki Polinejka, ponieważ sprowadził on wojska przeciw ojczystemu miastu.

Antygona przeciwstawia się zarządzeniu króla i grzebie zwłoki brata. Złapana przez strażnika i przyprowadzona przed oblicze króla śmiało, a nawet hardo przyznaje się do złamania rozkazu władcy. Dochodzi więc do konfliktu między Antygoną a królem, Kreonem. Konflikt ten jest istotą tragedii i nosi nazwę konfliktu tragicznego. Polega na zderzeniu się przeciwstawnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie można dokonać wyboru i dlatego każde posunięcie bohatera prowadzi go do katastrofy, czyli klęski.

Dla Kreona nadrzędnymi wartościami są rozum, ład społeczny i państwo. Dla Antygony natomiast, kierującej się wiarą i miłością, nadrzędne są przykazania duchowe. Konflikt Antygony z Kreonem jest to więc konflikt wartości i konieczności, bowiem bohaterowie bronią przeciwnych racji. Rozum zostaje przeciwstawiony miłości, prawo ludzkie – prawu boskiemu, interes zbiorowości (państwo) – obronie jednostki. Z tego względu, że racje obu stron są równorzędne, konflikt tragiczny jest nierozwiązalny, prowadzi nieuchronnie do klęski bohaterów. Antygona za przeciwstawienie się rozkazowi króla zostaje skazana na śmierć; Kreona, który jest winien śmierci trzech osób (Antygony, jej narzeczonego, a własnego syna – Hajmona i swojej żony), los skazuje na wyrzuty sumienia, które będą go dręczyły do końca życia. Tragizm jest wywołany szczególną konstrukcją losów bohaterów, którzy niezależnie od siły charakteru i szlachetnych intencji sprowadzają na siebie śmierć lub klęskę. Należy dodać, że o ich losie decydowało w tragedii greckiej Fatum – przeznaczenie, ślepy los.

Sympatia czytelnika (widza) jest po stronie Antygony, bo w jego odbiorze urasta ona do symbolu wielu uniwersalnych wartości, takich jak odwaga i przeciwstawianie się despotyzmowi oraz przemocy, wytrwałość i wierność swoim poglądom, niezależność, miłość do brata, poczucie więzi z tradycją i religią, szlachetność i spełnienie powinności siostrzanej i ludzkiej.

Z tragedią grecką ściśle wiąże się pojęcie katharsis (oczyszczenie). Dzieło greckie silnie oddziaływało na odbiorcę, wywoływało w nim przeżycia, które dawały poczucie oczyszczenia z win. Pitagorejczycy źródło oczyszczenia z winy więzionej w duszy i pełne jej wyzwolenie widzieli w muzyce. Ich więc zdaniem oczyszczenie prowadziło do doskonalenia uczuć odbiorcy. Arystoteles, który w Poetyce określił działanie akcji tragicznej na widza jako wzbudzenie doznań „litości i trwogi”, uważał, że przeżycie dramatu oczyszcza bohaterów z takich doznań, tzn. z przerażenia i litości. Katharsis więc, według niego, nie prowadziło do uszlachetnienia uczuć, ale wyzwolenia się z nich, doprowadzało do osiągnięcia stanu spokoju wewnętrznego. ryntu jest równoznaczne ze śmiercią. parenetycznych.