Geografia fizyczna Polski - matura

Położenie i obszar kraju
Powierzchnia lądowa zajmowana przez Polskę wynosi 312 683 km2. Do Polski należy również pas 12 mil wód terytorialnych, strefa powietrzna nad terytorium państwa, jak i odpowiedni wycinek skorupy ziemskiej. Poza wodami terytorialnymi, na Bałtyku posiadamy wyłączność rybołówstwa i prawo do eksploatacji podmorskich złóż mineralnych w tzw. wyłącznej strefie ekonomicznej (powierzchnia 22 tys. km2)
Należymy do średnich pod względem wielkości państw europejskich. Powierzchnią Polska sytuuje się na 9 miejscu wśród 43 państw kontynentu. Pod względem powierzchni nasz kraj wyprzedzają w Europie: Rosja, Ukraina, Francja, Hiszpania, Szwecja, Niemcy, Finlandia, Norwegia.
Położenie Polski w Europie określa się jako “centralne” - w Polsce przyjmuje się, że środkiem kontynentu jest Suchowola położona na pn. -wsch. od Białegostoku.
Zasięg terytorialny Polski podlegał w przeszłości historycznej dużym zmianom. Za czasów Mieszka I i Bolesława Chrobrego obszar Polski wynosił około 250 tys. km2, przed I rozbiorem kraju - 750 tys. km2, a w przededniu II wojny światowej - 390 tys. km2. Trzon terytorium Polski stanowiło dorzecze Wisły i Odry, zaś najbardziej trwałą granicą okazały się w toku historii Karpaty.
Krańcowymi, najdalej wysuniętymi punktami granicy Polski ustalonej w wyniku powojennych umów i układów są:
na północy - Przylądek Rozewie: 54 50' szerokości północnej
na południu - szczyt Opołonek w Bieszczadach: 49 00' szerokości północnej
na zachodzie - kolano Odry na zachód od Cedyni: 14 07' długości wschodniej
na wschodzie - kolano Bugu na wschód od Strzyżowa: 24 08' długości wschodniej
Rozciągłość południkowa Polski wynosi 5 50', czyli 649 km, a rozciągłość równoleżnikowa - mierzona wzdłuż 52 szerokości geograficznej - 10 01', czyli 689 km.
Konsekwencje rozciągłości równoleżnikowej:
różnica czasu lokalnego - na wschodnich krańcach Polski Słońce wschodzi i zachodzi o około 40 minut wcześniej niż na zachodnich. W praktyce na obszarze całego kraju obowiązuje jednolity czas urzędowy środkowoeuropejski (w zimie) i wschodnioeuropejski (w lecie)
Konsekwencje rozciągłości południkowej:
różnice wysokości górowania Słońca
różnice czasu trwania dnia i nocy
różnice temperatury

Geologia obszaru Polski
Obszar Polski leżący w Środkowej Europie, uczestniczył we wszystkich ważniejszych wydarzeniach geologicznych kontynentu. Stąd główne jednostki geologiczne Europy obejmują swym zasięgiem obszar Polski. Są to:
prekambryjska platforma wschodnioeuropejska
paleozoiczna platforma Europy Zachodniej
obszar fałdowań alpejskich
Kraj nasz rozcina ważna granica geologiczna oddzielająca obszar platformy wschodnioeuropejskiej od fałdowych struktur Europy Południowej i zachodniej. Granica ta biegnie z pn. - zach. na płd. – wsch.
Platforma wschodnioeuropejska - obejmuje Europę Północną (bez Gór Skandynawskich) oraz wschodnią. Na obszar Polski wkracza od pn. – wsch. W podłożu tego obszaru zalegają najstarsze prekambryjskie skały krystaliczne, a na powierzchni leżą poziomo, czyli płytowo, skały osadowe. Fundament, czyli podłoże prekambryjskie platformy, leży na różnych głębokościach (od ok. 500 do 2500 m i więcej od powierzchni), dlatego wyróżniono tu wyniesienia, np. Łeby, i obniżenia, np. podlaskie.
Obszar Polski uczestniczył w ważnych dla ukształtowania całego kontynentu wydarzeniach ery paleozoicznej. Sudety i Góry Świętokrzyskie uformowały się podczas kaledońskich i hercyńskich ruchów górotwórczych, które w Europie wytworzyły jednocześnie m.in. pasma gór Ural, Góry Skandynawskie, Harz, góry Wielkiej Brytanii.
W erze mezozoicznej i kenozoicznej, kiedy formował się system gór alpejskich, w Polsce powstały Karpaty z Tatrami i Pieninami. W tym czasie w Polsce na pograniczu platformy prekambryjskiej powstał także system niecek biegnących z pn. – zach. na pd. – wsch., w tym m.in. niecka mazowiecka stanowiąca podłoże geologiczne Niziny Mazowieckiej, niecka łódzka, nidziańska, szczecińska. Na linii Kołobrzeg - Włocławek - Opoczno obszar Polski Środkowej wydźwignięty został w postaci wału, rozdzielającego niecki. Jest to tzw. wał kujawsko-pomorski. Nie ujawnia się on na powierzchni, gdyż został ścięty w wyniku erozji. Na przedpolu Sudetów warstwy skalne utworzyły monoklinę. Mamy tu do czynienia z układem warstw skalnych równomiernie pochylających się w jedną stronę.
Obszar Polski stanowiąc wycinek Europy jest przykładem silnych geologicznych powiązań z kontynentem. Jednocześnie indywidualność geologiczna naszego obszaru przejawia się w dużym urozmaiceniu jednostek strukturalnych i przejściowością między odmiennie uformowaną Europą Zachodnią i wschodnią. Cechy te podkreślają środkowoeuropejskie położenie naszego kraju.

Zlodowacenia obszaru Polski
W erze kenozoicznej u schyłku okresu czwartorzędu, w plejstocenie, na skutek oziębiania się klimatu i jednoczesnego wzrostu wilgotności, w Skandynawii zaczęły się gromadzić masy śniegu, z których wykształciły się lodowce. W kierunku Europy Środkowej nasunęła się czasza lądolodu, a w wielu obszarach górskich rozwinęły się lodowce górskie. Okres czasu, w którym nastąpiły te zjawiska nazwano epoką zlodowaceń. Okresy oziębień klimatu, czyli glacjały, przedzielane były okresami ociepleń, czyli interglacjałami. Lodowce więc wielokrotnie zmieniały swój zasięg.
Na obszar Polski lądolód Skandynawski nasunął się najpewniej czterokrotnie podczas zlodowaceń: podlaskiego - najstarszego, krakowskiego, środkowopolskiego i bałtyckiego - najmłodszego. To kilkakrotne nasunięcie się lądolodu wywarło ogromny wpływ na rzeźbę powierzchni. Obszar Polski jest głównie obszarem zasypania lodowcowego, co oznacza, że rzeźba jest głównie rezultatem akumulacyjnej działalności lodowca i jego wód.
Każdy z kolejnych lodowców wykształcał charakterystyczny układ form polodowcowych tworzących swoisty rytm form rzeźby:
pod lodowcem, po jego ustąpieniu powstawał płaski, falisty lub pagórkowaty obszar moreny dennej. W jej obrębie tworzyły się jeziora rynnowe lub wytopiskowe, ozy, kemy, drumliny
w strefie czołowej lodowca powstawała morena czołowa
na południe od moreny czołowej rozwijały swą działalność wody roztopowe, które akumulowały piaski i żwiry w postaci stożków napływowych, czyli pól sandrowych oraz erodowały szerokie bruzdy, czyli pradoliny. Podnosząca się ku południowi powierzchnia Polski uniemożliwiała odpływ wód na południe, stąd wody roztopowe kierowały swój nurt zgodnie z przeważającym spadkiem powierzchni - ku zachodowi. Pradoliny mają więc przebieg zbliżony do równoleżnikowego.
Stopień zachowania rzeźby polodowcowej, czyli jej świeżość, pozwala wyróżnić w Polsce obszary rzeźby młodoglacjalnej i staroglacjalnej.
Rzeźba młodoglacjalna obejmuje obszar kształtowany podczas ostatniego, bałtyckiego zlodowacenia, czyli pojezierza. Odznacza się dużą, maksymalnie dochodzącą do 250 m, miąższością osadów polodowcowych, wyraźnymi deniwelacjami terenu, dużą gęstością form polodowcowych, obecnością licznych jezior polodowcowych, zwartością rzeźby, którą nie zdołały jeszcze rozczłonkować rzeki. Morena czołowa stanowi dla sieci rzecznej dobrze wykształcony dział wodny. Rzeki odznaczają się cechami rzek wyżynnych - mają duże spadki, są krótkie, rwące. Obszary te cechuje duże urozmaicenie, zróżnicowanie rzeźby.
Rzeźba staroglacjalna obejmuje obszar w zasięgu zlodowacenia środkowopolskiego. Lądolód objął wówczas Polskę Północną, Środkową, zatrzymując się na pasie wyżyn środkowopolskich i wcinając się w obniżenie Wisły po Sandomierz oraz w Bramę Morawską w obniżeniu Odry. Rzeźba tego obszaru jest silnie zdenudowana, głównie w wyniku oddziaływania klimatu peryglacjalnego, który panował na przedpolu lodowca bałtyckiego. Odznacza się ona przede wszystkim niższymi wysokościami względnymi i brakiem jezior polodowcowych. Morena jest silnie rozczłonkowana przez sieć rzeczną, świeżość form wyraźnie jest zatarta, co oznacza, że są one mniej czytelne w krajobrazie.
Na południe od obszaru objętego zlodowaceniem środkowopolskim właściwie brak jest form polodowcowych. Zasięg lądolodu wyznaczono tu na podstawie obecności skandynawskich głazów narzutowych.

Cechy rzeźby Polski
Obszar Polski odznacza się zbieżnością przewodnich cech rzeźby z cechami rzeźby kontynentu europejskiego, a szczególnie pasowym, zbliżonym do równoleżnikowego układu poszczególnych typów rzeźby (nizin, wyżyn, gór). Ogólne pochylenie powierzchni kraju jest w kierunku północnego zachodu oraz pasowy, zbliżony do równoleżnikowego układ poszczególnych typów rzeźby (nizin, wyżyn, gór), rozszerzających się szeroko ku wschodowi.
Dominująca jest przewaga nizin. Tereny wyniesione do 300 m n.p.m. stanowią ponad 91% powierzchni. Średnia wysokość Polski wynosi tylko 173 m n.p.m. i jest prawie dwukrotnie niższa od średniej wysokości Europy. Niziny w Polsce mają w większości krajobraz urozmaicony dzięki dużemu zróżnicowaniu wysokości względnych, np. pojezierza, niziny nadmorskie.
Najniżej położonym punktem w kraju jest depresja w delcie Wisły, we wsi Raczki Elbląskie (1,8 m p.p.m.). Najwyżej wznoszą się Rysy w Tatrach do 2499 m n.p.m.
Na współczesną rzeźbę Polski największy wpływ wywarł lądolód. Na nizinach polskich przeważa krajobraz polodowcowy. Niziny te w południowej części mają rzeźbę silnie przekształconą w pradolinach np. pradoliny Warszawsko-Berlińskie. Polska Południowa ma krajobraz związany ze starszymi erami i okresami geologicznymi.
W klimacie peryglacjalnym, z udziałem wietrzenia mrozowego, mało odporne na erozję formy polodowcowe, zbudowane ze żwirów, piasków, glin, ulegały niszczeniu. U schyłku plejstocenu silna działalność wiatrowa, która także była właściwa klimatowi peryglacjalnemu, uformowała paraboliczne wydmy śródlądowe. Największe ich skupisko powstało w szerokich obniżeniach, np. Warty i Noteci, Niziny Mazowieckiej.
Współcześnie rzeźbę Polski silnie kształtuje sieć rzeczna - najważniejszy, naturalny, rzeźbiarz obszaru Polski. Na wyżynach południa kraju, swoistości rzeźbie dodał kras, którego formy urozmaicają powierzchnię Wyżyny Kielecko-Sandomierskiej, a także wielu części górskich (np. Tatry Zachodnie, Sudety).

Czynniki kształtujące klimat Polski
Klimat na obszarze naszego kraju uwarunkowany jest następującymi czynnikami:
położeniem Polski w umiarkowanych szerokościach geograficznych, co ma wpływ na wysokość górowania Słońca i związaną z tym ilość dostarczanego w roku ciepła i światła, a także na występowanie przeważającej cyrkulacji z zachodu,
dominującym udziałem nizin, obecnością wyżyn i gór na południu kraju,
równoleżnikowym układem krain geograficznych, dzięki czemu masy powietrza z zachodu i wschodu głęboko wnikają nad obszar kraju,
istnieniem rozległej powierzchni lądowej wschodniej Europy i Azji od wschodu i obecnością Oceanu Atlantyckiego od zachodu,
silnym rozczłonkowaniem linii brzegowej Europy Zachodniej, przez co możliwe jest przenikanie nad ląd morskich mas powietrza,
oddziaływaniem ciepłych prądów morskich przepływających u wybrzeży Europy Zachodniej i Północnej.
Klimat Polski, odznaczający się bardzo dużą zmiennością pogód, jest bezpośrednio uwarunkowany rodzajem mas powietrznych napływających nad obszar Polski. Najczęściej są to masy powietrza polarnego morskiego (z sektora zachodniego, wilgotne, latem chłodne, zimą ciepłe) i nieco rzadziej powietrza polarnego kontynentalnego (z sektora wschodniego, suche, latem bardzo ciepłe, zimą bardzo chłodne). Ponadto dociera tu powietrze arktyczne (z sektora północnego, zawsze chłodne) i - najrzadziej - powietrze zwrotnikowe (z sektora południowego, zawsze ciepłe). Kierunek i rodzaj napływającej masy powietrznej jest uzależniony od okresowego rozwoju ośrodków barycznych: niżu islandzkiego (niż całoroczny, głębszy zimą), wyżu azorskiego (wyż całoroczny, najbliżej Europy w lecie), niżu południowoazjatyckiego (w lecie) i wyżu wschodnioazjatyckiego (w zimie).

Cechy klimatu Polski
Klimat Polski określamy jest określany jako umiarkowany ciepły, przejściowy między morskim i kontynentalnym. Taki typ klimatu wynika z położenia Polski w umiarkowanych szerokościach geograficznych, w zachodniej części kontynentu Eurazji. Cechy przejściowe wynikają z przemiennych wpływów morskich z zachodu i kontynentalnych od wschodu. O przejściowym typie klimatu Polski świadczą:
dominujący w roku udział mas powietrznych polarnych morskich i kontynentalnych, z niewielką przewagą mas morskich,
zmienność pogody w roku i zmienność pogód w tych samych porach roku w poszczególnych latach, np. możliwe suche, gorące lato, jak i lato deszczowe, chłodne,
występowanie aż sześciu pór roku, co wynika z dużej zmienności typów pogody,
wzrost kontynentalizmu ku wschodowi, co wyraża wzrost rocznej amplitudy temperatury w miarę przesuwania się ku wschodowi.
Klimat w Polsce wykazuje duże zróżnicowanie regionalne, wynikające nie tylko z wpływów oceanicznych i kontynentalnych, ale uzależnione także od wpływu ukształtowania powierzchni.
Latem najcieplej w Polsce jest w okolicach
Poznania, Warszawy i Tarnowa, w Kotlinie Oświęcimskiej i Sandomierskiej - średnia temperatura w lipcu osiąga tu 19C.
Zimą najcieplej w Polsce jest na krańcach zachodnich i północno-zachodnich - około -1C.
Latem najchłodniej jest w górach, poza tym na najwyższych wzniesieniach Pojezierza Pomorskiego - około 16,5-17C
Zimą najchłodniej jest w górach, poza tym na krańcach północno-wschodnich (Suwalszczyzna) - około -5C.
Temperatura średnia roczna najniższa jest na północo-wschodzie (6C) oraz w górach, najwyższa w dolinie Odry między Nysą Kłodzką i Kaczawą oraz w okolicach Krakowa (8,5C).
Ilość opadów w Polsce jest związana z wysokością terenu i jego wystawą ku zachodowi i północo-zachodowi.
Największe ilości opadów otrzymują najwyższe wzniesienia pojezierzy oraz wyżyn Polski Południowej (600-700 mm w roku) oraz góry (ponad 1000 mm, do 1700 mm w roku w Tatrach).
Najmniej opadów otrzymują niziny Polski Środkowej, zwłaszcza Kujawy i Wielkopolska (poniżej 500 mm na rok).
Średnia roczna ilość opadów w Polsce wynosi 600 mm. Najwięcej opadów jest w lecie, co wiąże się z większym udziałem mas morskich w tej porze roku. Opady śnieżne występują od listopada do kwietna, najczęściej w grudniu, styczniu i lutym.
W rozkładzie temperatury i opadów, oprócz wpływów oceanicznych i lądowych oraz ukształtowania powierzchni, istotne znaczenie ma też ekspozycja zboczy. Południowa ekspozycja wpływa na wzrost ilości otrzymywanej energii, a wystawienie zboczy do zachodnich wiatrów zwiększa ilość opadów po stronie dowietrznej i tworzy tzw. cień opadowy po zawietrznej. Znaczenie tego czynnika widać w górach, ale także na pojezierzach, np. Kujawy i Podlasie leżą w cieniu opadowym wzniesień morenowych pojezierzy.

Rzeki i jeziora
Rzeki
Obszar Polski leży niemal w całości (99,7%) w zlewisku Morza Bałtyckiego, głównie w dorzeczach dwóch rzek - Wisły i Odry. Do Bałtyku uchodzą także rzeki odwadniające polskie pojezierza: Rega, Parsęta, Wieprza, Słupia, Łupawa, Łeba, Reda, Pasłęka, Bauda (bezpośrednio) oraz Łyna i Węgorapa leżące w dorzeczu Pregoły, a także Czarna Hańcza i Szeszupa należące do dorzecza Niemna. Niewielki fragment Południowo-Zachodniej Polski (0,08% jej powierzchni) znajduje się w zlewisku M. Północnego; są to obszary drenowane przez Izerę i Orlicę leżące w dorzeczu Łaby. Na południu i południowym wschodie Polski też niewielkie obszary są odwadniane do M. Czarnego (0,20% pow. Polski) za pośrednictwem Dunaju (do jego dorzecza należy Orawa) i Dniestru (w skład jego dorzecza wchodzi Strwiąż, którego górny bieg leży w granicach Polski).
W górach i na wyżynach układ sieci rzecznej nawiązuje na ogół do struktury geologicznej, a zwłaszcza do przebiegu głównych form ukształtowania powierzchni oraz odporności skał. Na nizinach układ sieci rzecznej wiąże się z historią plejstoceńskich zlodowaceń, gdy podczas glacjałów dominował równoleżnikowy system odpływu skierowany ku M. Północnemu. Świadectwem tego są pradoliny: Wieprza i Krzny, wrocławsko-magdeburska, warszawsko-berlińska, Noteci i Warty, czy pradoliny pomorskie. W okresie polodowcowym powstały dolne biegi Wisły i Odry, oraz doliny rzek uchodzących do Bałtyku.
Złożona geneza sieci rzecznej Polski, wykorzystywanie przez rzeki odcinków pradolin pochylonych ku zachodowi oraz odcinków dolin o przebiegu południkowym pochylonych ku północy sprawiają, że główne polskie rzeki mają łamany przebieg i rozwinęly swe dorzecza asymetrycznie, z przewagą dopływów prawych. Stosunek lewej części dorzecza do części prawej wynosi:
w przypadku Wisły 27:73
w przypadku Odry 30:70
Taki układ sieci rzecznej, w połączeniu z niskimi działami wodnymi, stwarza korzysten warunki do budowy kanałów łączących systemy rzeczne.
Ustrój wodny polskich rzek wynika z cech klimatu. Na ogół rzeki te mają ustrój złożony, śnieżno-deszczowy z dwoma okresami wezbrań, wiosennym spowodowanym roztopami i letnim, wywołanym obfitymi opadami. Niskie stany wód (niżówki) są obserwowane w całej Polsce jesienią.
Niekiedy wezbrania przybierają rozmiary powodzi; zwłaszcza gwałtowny charakter wezbrań cechuje rzeki karpackie. Głónymi sposobami na zmniejszenie fali wezbraniowej są: budowa zbiorników retencyjnych na rzekach, racjonalne zagospodarowanie dolin rzecznych, a także całych dorzeczy.
Jeziora
W Polsce jeziora zajmują 1% powierzchni kraju. Najwięcej jest ich w Polsce Północnej, gdzie są nieodłącznym składnikiem krajobrazu młodoglacjalnego. Najwięcej jezior znajduje się na Pojezierzu Pomorskim (ok. 44% ogólnej ich ilości); są to zbiorniki na ogół niewiekie, o czym świadczy jeziorność tego pojezierza wynosząca 2,4%. Na Pojezierzu Mazurskim leży ok. 28% polskich jezior, są to zbiorniki duże, stąd też jeziorność tego pojezierza przekracza 4,5%.
Polskie jeziora, ze względu na genezę misy jeziornej, należą do różnych typów genetycznych. Najwięcej jest jezior polodowcowych, powstałych dzięki erozyjnej i akumulacyjnej działalności kontynentalnych i górskich lodowców. Na pojezierzach są to polodowcowe jeziora: rynnowe, wąskie, długie o stromych brzegach, urozmaiconej rzeźbie dna; tworzą charakterystyczne ciągi jeziorne o przebiegu południkowym prostopadłe do przebiegu moren czołowych, np. Hańcza, Jeziorak, Juno, Miedwie; morenowe, duże i płytkie o urozmaiconych kształtach, licznych zatokach, półwyspach i wyspach, łagodnych brzegach, np. mamry, Śniardwy, Niegocin, kotły i kociołki, małe, ale głębokie, okrągłe lub owalne o stromych stokach, np. Kociołek, oczka wytopiskowe, małe i dość płytkie, owalne, charakterystyczne dla moreny dennej. W Tatrach i Karkonoszach występują jeziora polodowcowe górskie. Są to jeziora cyrkowe (karowe), zajmujące przestrzeń dawnych pól firnowych,w kierunku doliny zablokowane ryglem skalnym, np. Wielki i Mały Staw w Karkonoszach, Czarny Staw Gąsienicowy i jeziora morenowe, powstałe w wyniku zatarasowania doliny wałem morenowym, np. Morskie Oko.
Na polskim wybrzeżu występują jeziora przybrzeżne (przymorskie), powstałe przez odcięcie od morza niewielkich zatok, zalewów za pomocą wałów brzegowych i wydm. Są to zbiorniki stosunkowo duże, lecz dość płytkie, o płaskich bagnistych brzegach. Największe z nich to: Łebsko, Jamno, Gardno, Wicko, Kopań.
W deltach Wisły i Odry powtały jeziora deltowe: Druzno na Żuławach Wiślanych i Dąbie przy ujści Odry. Są to pozostałości zatok morskich odizolowane osadami rzecznymi, silnie zarastające.
W dolinach dużych rzek występują jeziora rzeczne, są to na ogół starorzecza, odcięte meandry rzeczne (np. Jez. Czerniakowskie, czy Jez. Kamionkowskie w Warszawie) albo tzw. jeziora korytowe, np. Krutyńskie.
Na Polesiu Lubelskim licznie występują jeziora krasowe. W Bieszczadach Jeziora Duszatyńskie są przykładem jezior zaporowych, powstałych wskutek przegrodzenia doliny rzecznej obrywem.

Morze Bałtyckie
Morze Bałtyckie jest śródlądowym, półzamkniętym morzem szelfowym Oceanu Atlantyckiego. Leży w Europie Północnej między Płw. Skandynawskim a środkową i wschodnią częścią kontynentu europejskiego. Łączy się z Morzem Północnym przez Skagerrak, Kattegat i cieśniny duńskie, tj. Sund, Wielki Bełt i Mały Bełt.
Powierzchnia Bałtyku wynosi 415,3 tys. km2, magazynuje on 21,7 tys. km3 wody. Jest morzem płytkim, średnia głębokość wynosi zaledwie 52 m, a największa 459 m w Głębi Landsorckiej. Linia brzegowa morza jest bardzo dobrze rozwinięta, ma wiele zatok, z których największymi są: Botnicka, Fińska z Narewską, Ryska, Gdańska, Pomorska, Meklemburska, Kilońska, Fan.
Morze Bałtyckie ma wiele wysp; największe to: Gotlandia, Olandia, Fan (Szwecja), Sarema, Hiuma, Muhu (Estonia), Wyspy Alandzkie (wpisane na listę światowych zabytków przyrody UNESCO), Kimiuo, Raippaluto, Hailuoto (Finlandia), Bornholm (Dania), Rugia, Uznam (Niemcy), Wolin (Polska).
Wybrzeża Bałtyku są urozmaicone i różnorodne. Brzegi południowe i południowo-wschodnie są przeważnie niskie, piaszczyste, miejscami z polami wydm oraz z długimi mierzejami, odcinającymi od otwartego morza płytkie zalewy, których największymi są: Kuroński, Wiślany, Szczeciński, lokalnie wystepują tutaj też wybrzeża klifowe. Na północy brzegi Bałtyku są wyższe, skaliste, przeważnie typu szkierowego i fiordowego. Wzdłuż wybrzeży Szwecji i Finlandii rozciągają się rozległe archipelagi wysp szkierowych; najwięcej jest ich na Morzu Archipelagowym, między wybrzeżem fińskim a Wyspami Alandzkimi.
Powierzchnia zlewiska Morza Bałtyckiego wynosi 1,721 mln km2 (17% pow. Europy); głównymi dopływami tego morza (wg wielkości odpływu) są: Newa, Wisła, Dźwina, Niemen, Odra, Gota, Kemi, Lulea.
Morze Bałtyckie w całości leży na szelfie kontynentalnym, którego powierzchnia jest nierówna z nieckowatymi głębinami, zwanymi tu basenami (Gotlandzki, Bornholmski, Gdański, Arkoński), połączonymi rynnami (np. Bornholmską, Słupską, Kadet) lub rozdzielonymi progami podmorskimi oraz ławicami (np. Bornholmską, śłupską, Środkową). Północna część morza jest misą wyżłobioną przez lądolód skandynawski w prekambryjskim, skalistym podłożu tarczy bałtyckiej, natomiast część południowa jest olbrzymią moreną denną.
Morze Bałtyckie dzieli się na siedem regionów; są to:
Botnik Północny (Zatoka Botnicka), jest to region Bałtyku najdalej wysunięty na północ, ograniczony od południa archipelagiem wysp Kvarken; zajmuje pow. 36260 km2, magazynuje 1481 km3 wody, ma średnią głębokość 40,8 m, największą 146 m;
Botnik Południowy (Morze Botnickie) rozciąga się na południe od archipelagu Kvarken do Wysp Alandzkich; w jego skład wchodzą także akweny leżące na wschód i zachód od Wysp Alandzkich, tj. Morze Alandzkie i Morze Archipelagu; zajmuje on pow. 79257 km2, magazynuje 4889 km3 wody, średnia głębokość tego morza wynosi 61,7 m, największa 294 m;
Zatoka Fińska jest regionem Bałtyku najdalej wysuniętym na wschód (do ujścia Newy), granica zachodnia zatoki jest umowna, biegnie ona od fińskiego płw. Hanko do pn.-zach. krańca brzegu estońskiego; akwen ten zajmuje powierzchnię 29498 km2, magazynuje 1098 km3 wody; jest stosunkowo płytki, głębokość średnia wynosi zaledwie 37,2 m, największa 123 m;
Zatoka Ryska jest częścią Morza Bałtyckiego osłoniętą od północy wyspami: Hiuma, Muhu i Sarema; zajmuje powierzchnię 17913 km2, magazynuje 406 km3 wody, jest płytka, głębokość średnia wynosi 22,7 m, największa 51 m;
Bałtyk Właściwy jest główną częścią Morza Bałtyckiego, sięga do cieśnin duńskich i obejmuje: Basen Gotlandzki z Głębią Landsorcką (459 m) i Głębią Gotlandzką (249 m), Zatokę Gdańską z Głębią Gdańską (113 m) i Zalewem Wiślanym, Rynnę Słupską, Ławicę Środkową, Ławicę Słupską, Ławicę Odrzańską, Basen Arkoński, Basen Bornholmski z Głębią Bornholmską (105 m), Ławicę Bornholmską, Zatokę Pomorską z Zalewem Szczecińskim i Zalew Kuroński. Zajmuje powierzchnię 209930 km2, magazynuje 13045 km3 wody, średnia głębokość tego akwenu wynosi 62,1 m, największa 459 m,
cieśniny duńskie (Sund, Wielki Bełt, Mały Bełt, Fehmarn Bełt) stanowią wraz z Kattegatem tzw. region przejściowy Bałtyku - jedyną drogę wymiany wód z Morzem Północnym i Oceanem Atlantyckim; łączna ich powierzchnia wynosi 20121 km2, ilość zmagazynowanej wody 287 km3, średnia głębokość 14,3 m, największa 38 m. Cieśniny duńskie wraz z zatokami Kilońską i Meklemburską są nazywane Morzem Bełtów,
Kattegat jest regionem, w którym następuje mieszanie się wody mórz Północnego i Bałtyckiego; od pn.-zach. graniczy ze Skagerrakiem, od pd. z Morzem Bełtów. Obejmuje powierzchnię 22287 km2, magazynuje 515 km3 wody, średnia głębokość osiaga 23,1 m, największa 109 m.
Właściwości wody morskiej Bałtyku wynikają z jego położenia i ograniczonego kontaktu z oceanem.
Temperatura wód powierzchniowych odznacza się dużymi wahaniami w ciagu roku. Średni jej przebieg kształtuje się od 1C w lutym do 17-19C w lipcu i sierpniu na pd. i pd.-wsch. i 12-13C w pn. części Morza B; wartości średnie roczne wahają się w granicach 8-9C.
W Zat. Botnickiej i wschodniej części Zat. Ryskiej zlodzenie morza występuje od listopada do maja, w pd. części Bałtyku jest ono na ogół niewielkie. Na polskim wybrzeżu zjawiska lodowe pojawiają się zazwyczaj w drugiej połowie stycznia i utrzymują się do początku marca, z wyjątkiem zalewów Szczecińskiego i Wiślanego, gdzie występują już w połowie grudnia. W czasie surowych zim pokrywa lodowa zajmuje ponad 250 tys. km2 morza stwarzając ciężkie warunki dla żeglugi na płytszych wodach Bałtyku; lód osiąga wtedy grubość 50-70 cm.
Morze Bałtyckie jest największym na świecie morzem słonawym. Przeciętne zasolenie jego wód powierzchniowych wynosi: 7-8‰ w Bałtyku Właściwym i 2-3‰ w Zat. Fińskiej. Zasolenie wód morza zwiększa się wyraźnie wraz z głębokością. I tak zasolenie wód dennych w Głębi Bornholmskiej wynosi 15‰, w głębiach Gdańskiej i Gotlandzkiej 13-14‰, Głębi Landsorckiej 11‰, Głębi Alandzkiej już tylko 7-8‰, Botniku Południowym 6-7‰ i Botniku Północnym zaledwie 4-5‰.
Pod względem temperatury i zasolenia wody Morza bałtyckiego charakteryzuje struktura wielowarstwowa, najwyraźniejsze są jednak dwie warstwy: górna izohalinowa warstwa wód wysłodzonych pochodzących z rzek i opadów, charakteryzująca się mniejszą gęstością oraz dolna izotermiczna warstwa wód słonych pochodzenia oceanicznego (wlewy z Morza Północnego).
Ogólna cyrkulacja wód w Morzu Bałtyckim ma charakter cyklonalny, przeciwny ruchowi wskazówek zegara. Wzdłuż polskiego brzegu morskiego płynie z zachodu na wschód. prąd powierzchniowy o prędkości kilku do kilkunastu cm/s, wywołany wiatrem zachodnim. Główny jednakże prąd, płynie ze wschodu na zachachód wzdłuż wybrzeży Szwecji, wyprowadza on nadmiar wód bałtyckich przez cieśniny duńskie do Morza Północnego. Pośrodku morza tworzą się odrębne zawirowania; zwłaszcza w czasie silnych sztormów powstają liczne wiry, powodujące intensywne pionowe mieszanie wody.
Mimo śródlądowego charakteru, Bałtyk odznacza się dużym falowaniem wiatrowym; należy on do mórz burzliwych. Fale są krótkie i strome. Podczas przeciętnego sztormu powstaje fala wysokości 4-5 m i długości 60-80 m; największe wysokości fal wiatrowych osiagają 9 m. Podczas sztormów powstają znaczne podpiętrzenia względnie obniżenia poziomu wody u wybrzeży.
Pływy na Morzu Bałtyckim są niewielkie, półdobowe, zmniejszające się w kierunku wschodnim. Docierająca z Morza Północnego fala pływowa zanika szybko już w cieśninach duńskich; w Kattegacie fale pływowe osiagają wysokość 30-40 cm, w Zat. Kilońskiej - do 10 cm, na Bałtyku Właściwym - 1-3 cm, w północnej części Zat. Botnickiej - ok. 0,5 cm, na wschodnich krańcach Zat. Fińskiej - ok. 10 cm.
Morze Bałtyckie jest morzem półzamkniętym o dodatnim bilansie wód. Mimo ograniczonego kontaktu z Morzem Północnym w jego bilansie wodnym nader ważną rolę grają wlewy wód z tego morza. Bałtyk otrzymuje rocznie 250 km3 wody w postaci opadu atmosferycznego i 470 km3 wody w postaci dopływu rzecznego (głównie: Newą, Wisłą, Odrą, Niemnem i Dźwiną). Z morza paruje rocznie 200 km3 wody i 514 km3 wody rocznie odpływa do Morza Północnego. Nieregularne wlewy słonych wód oceanicznych są trudne do oszacowania. Wody oceaniczne odświeżają głębsze warstwy Morza Bałtyckiego podnosząc w nich zawartość tlenu i zwiększając ich zasolenie.
Wymiana wody w Morzu Bałtyckim odbywa się średnio co 42 lata; Botnik Północny wymienia wodę przeciętnie co 15 lat, Botnik Południowy - co 24 lata, Bałtyk Właściwy - co 28 lat, wody Zat. Finskiej wymieniają się co 10 lat, Zat. Ryskiej - co 14 lat, wymiana wód w cieśninach dunskich odbywa się co pół roku, w Kattegacie - co rok.
Nad Bałtykiem leży dziewięć państw: Dania, Szwecja, Finlandia, Rosja, Estonia, Łotwa, Litwa, Polska i Niemcy. W zlewisku tego morza żyje ok. 80 mln ludzi, w tym 16 mln w pobliżu jego brzegów. Dla pąństw nadbałtyckich morze ma olbrzymie znaczenie komunikacyjne i handlowe. Główne drogi z Morza Bałtyckiego na Morze Północne i Ocean Atlantycki prowadzą przez Wielki Bełt i Kanał Kiloński, mniejsze statki mogą korzystać z Sundu. Małe statki rzeczno-morskie i barki mogą korzystać z połączeń z Morzem Białym (przez Kanał Białomorsko-Bałtycki), z Morzem Kspijskim i Morzem Czarnym (przez Wołżańsko-Bałtycką Drogę Wodną i Kanał Wołżańsko-Doński.
Na Morzu Bałtyckim szczególnie silnie jest rozwinięta żegluga promowa, zarówno z pn. na pd. (m.in. Ystad-Świnoujście, Ystad-Gdańsk, Gdańsk-Oxelsund, Gdańsk-Helsinki), jak i z zach. na wsch. (m.in. Travemnde-Hanko, Sztokholm-St. Petersburg, Sztokholm-Turku, Sztokholm-Helsinki). Ważniejsze porty nad Bałtykiem to: Gteborg, Helsingborg, Malm, Trelleborg, Norrkping, Sztokholm, Sundsvall i Lule (Szwecja), Kemi, Raahe, Rauma, Turku, Helsinki, Skldvik i Kotka (Finlandia), Tallin (Estonia), Ryga i Windawa (Łotwa), St. Petersburg, Kaliningrad (Rosja), Kłajpeda (Litwa), Gdańsk, Gdynia i Szczeciń (Polska), Stralsund, Rostock, Wismar, Lubeka i Kilonia (Niemcy), Fredericia, Odense, Kalundborg, Stigsnares, Kopenhaga (Dania). Z portów baltyckich, m.in. i polskich korzystają: Czechy, Słowacja, Austria i Węgry.
Główne porty bałtyckie mają zbliżona strukturę towarową. Oprócz drobnicy występuje w nich wysoki udział ładunków masowych, jak ropa naftowa (Gteborg, Kopenhaga, Gdańsk, Rostock, Sztokholm) lub różne ładunki suche (Szczecin, Gdańsk, Gdynia, Rostock). Największe porty specjalistyczne to: Skldvik, Naantalii, Lule, Fredericia i Windawa.
W 1991 r. utworzono w Rostocku Stowarzyszenie Bałtyckich Izb Gospodarczych, organizację mającą na celu współpracę przemysłową i handlową w Europie Bałtyckiej.
Morze Bałtyckie spełnia rolę odbiornika zanieczyszczeń, którymi są:
sole biogenne (związki azotu i fosforu oraz materia organiczna) zwiekszające eutrofizację wód, która jest obecnie najpoważniejszą z niekorzystnych zmian zachodzących w morzu;
substancje toksyczne (metale cięzkie, trwałe związki organiczne), które rozpraszane prądami i przenoszone na znaczne odległości są akumulowane w osadach i organizmach żywych;
zanieczyszczenia ropopochodne (ropa, jej przetwory i produkty spalania);
skażenia sanitarne (mikrobiologiczne), dostające się do morza z nieoczyszczonymi ściekami komunalnymi;
substancje radioaktywne (opad izotopów promieniotwórczych), dostajacych się do morza głównie z opadami atmosferycznymi;
inne (np. śmieci, urobek z bagrowania kanałów portowych).
W wyniku zwiększonej eutrofizacji wód następuje: zmiana barwy morskiej z zielonej na żółtozieloną, a niekiedy nawet na brunatną (ujścia rzek), zmniejszenie przezroczystości wody (niekiedy do zaledwie kilku metrów), wzrost zawartości fosforu (w głebinach), ubytki tlenowe i pojawienie się siarkowodoru, co w konsekwencji prowadzi do powstawania "pustyń dennych'. Te ostatnie zanikają podczas silnych sztormów morskich sprzyjających wlewom z Morza Północnego.
W 1974 r. państwa nadbałtyckie uchwaliły tzw. Konwencję Helsińską o ochronie środowiska Morza Bałtyckiego; jej organem stała się Komisja Ochrony Środowiska Morskiego Bałtyku (Baltic Marine Environment Commission), w skrócie HELCOM; w 1992 r. przyjęto zaostrzoną wersję konwencji, obejmujacą również wody wewnętrzne. Dodatkowo w 1990 r. podpisano Deklarację Bałtycką, majacą na celu zapewnienie ochrony ekologicznej morza i przywrócenie jego równowagi ekologicznej.

Gleby Polski
Gleba jest wierzchnią warstwą skorupy ziemskiej, złożoną z cząstek mineralnych i organicznych, zawierającą też wodę i powietrze. Odznacza się zdolnością do zaspokajania potrzeb życiowych świata roślinnego.
Zróżnicowanie gleb Polski związane jest z czynnikami:
ogólną strefowością występowania gleb na świecie nawiązującą do strefowości klimatycznej i roślinnej
zróżnicowaniem skał podłoża, czyli skał macierzystych, na których wykształcają się gleby
gospodarką człowieka, która może zarówno sprzyjać procesom glebotwórczym, jak i degradować gleby
Na większości obszaru Polski występują gleby strefowe reprezentowane przez gleby bielicowe i brunatne.
Gleby bielicowe. Bielicowaniu gleb, oprócz klimatu umiarkowanego, sprzyja środowisko lasów iglastych oraz podłoże utworów polodowcowych (piasków, żwirów). Charakterystyczną cechą gleb bielicowych jest występowanie w ich profilu poziomu bielicowania, który powstał wskutek wymycia związków glinu, żelaza, manganu w kwaśnym środowisku, jakie wytwarza rozkładająca się ściółka lasów iglastych. Po ich wymyciu na miejscu pozostaje jedynie nierozpuszczalna warstwa krzemionki o białej barwie. Związki metali gromadzą się w głębiej położonym poziomie wmywania, który od rdzawej barwy nazywany jest rudawcem lub orsztynem. Gleby bielicowe występują powszechnie w Polsce Północnej, Środkowej; łącznie obejmują około 55% powierzchni kraju.
Gleby brunatne. Proces brunatnienia odbywa się w klimacie umiarkowanym pod pokrywą lasów liściastych lub mieszanych na podłożu zawierającym węglan wapnia, a zatem żyźniejszym niż podłoże gleb bielicowych. Wyróżnia je charakterystyczny poziom brunatnienia, związany z dużą zawartością związków żelaza. Na gleby brunatne przypada około 20% powierzchni kraju. Rozwinęły się głównie na Pojezierzu Mazurskim, na Niz. Wielkopolskiej, na Wyżynie Małopolskiej na północ od Krakowa.
Pozostałe typy gleb to gleby pozastrefowe i astrefowe.
Gleby pozastrefowe właściwe są obszarom położonym poza naszą strefą klimatyczną i roślinną. Należą do nich czarnoziemy, które rozwinęły się pierwotnie pod roślinnością stepową, na podłożu najczęściej lessowym. Zawierają dużo próchnicy - poziom próchniczny ma grubość nawet do 150 cm. Głównym rejonem występowania są obszary Wyżyny Lubelskiej, Wyżyny Kielecko-Sandomierskiej, wschodnia część Niziny Śląskiej.
Gleby astrefowe nie są właściwe tylko jednej strefie klimatyczno-roślinnej. Należą do nich:
mady, gleby złożone w dolinach rzek podczas wezbrań
czarne ziemie, związane z obszarami zarastających zbiorników wodnych - jezior, starorzeczy, pod roślinnością trawiasto-zielną. Występują na Kujawach, w okolicach Pyrzyc na Pomorzu Zachodnim, na zachód od Warszawy, na południe od Wrocławia
rędziny, związane z podłożem skał wapiennych, gipsowych. Najpospolitsze są na obszarach Wyżyny Lubelskiej, Niecki Nidziańskiej
gleby górskie, płytkie, kamieniste, ubogie w próchnicę. Należą do gleb inicjalnych, czyli słabo wykształconych. Na podłożu skał litych tworzą litosole, a na podłożu skał luźnych – regosole.
Gleby Polski na większości obszarów zagrożone są erozją. Jedynie wąski pas nizin środkowych i nadmorskich poddaje się temu procesowi w niewielkim stopniu. Najsilniej erozja gleb dotyka obszary górskie, wyżynne i pagórkowate pojezierzy. Szczególnym zagrożeniem dla gleb jest erozja sprowokowana działalnością człowieka, np. niewłaściwą orką, eksploatacją odkrywkową surowców, wylesianiem. Z gospodarczą działalnością wiąże się degradacja gleb, czyli pomniejszanie jej jakości. Do najbardziej powszechnych przejawów degradacji gleb należą: zakwaszenie gleb, gromadzenie substancji toksycznych, pogarszanie struktury gleb, przesuszenie, zamulenie. Cechy te posiada większość gleb obszarów zurbanizowanych i uprzemysłowionych.

Zróżnicowanie szaty roślinnej i typy lasów Polski
Współczesna szata ukształtowała się stosunkowo niedawno, bo w holocenie, po ustąpieniu lądolodu. Z dawniejszych okresów geologicznych zachowały się jedynie te gatunki, które przystosowały się do obecnych warunków klimatycznych. Gatunki te nazywamy reliktami. Należy do nich m.in. ostróżka tatrzańska, wierzba lapońska. Gatunki roślin, które nie występują nigdzie indziej poza obszarem naszego kraju nazywamy endemitami. Zalicza się do nich m.in.: modrzew polski, brzoza ojcowska.
Szata roślinna Polski jest właściwa umiarkowanej ciepłej strefie klimatycznej. Naturalnym zbiorowiskiem roślinnym w warunkach klimatycznych Polski jest las. Lesistość Polski, czyli udział lasów w powierzchni kraju, wynosi 28%. Wartość ta jest niższa od średniej europejskiej - 32%. Najwyższą lesistość mają obszary Polski Zachodniej, Północno-Wschodniej oraz Karpaty. Najniższą lesistość mają obszary, na których lasy porastały grunty o dużej przydatności rolniczej oraz tereny silnie zurbanizowane i uprzemysłowione - zwłaszcza Środkowa Polska.
W Polsce przeważają lasy iglaste. Ich udział powierzchniowy wynosi 78%. Wśród drzew iglastych dominuje sosna - stanowi aż 85% ogółu drzew iglastych. Swoim zasięgiem obejmuje cały obszar kraju z wyjątkiem Bieszczadów. Wysoki udział sosny wynika nie tylko z jej skromnych wymagań siedliskowych, ale także ze sztucznych nasadzeń - sosna rośnie szybko i dobrze adaptuje się na słabych glebach. Monokultura sosny jest niekorzystna - naraża lasy na wielkoobszarowe inwazje szkodników. Drugim liczebnie gatunkiem iglastym jest świerk - największy udział ma w lasach Karpat i Sudetów oraz w pn. – wsch. części kraju, gdzie występuje jego odmiana północna.
Skład gatunkowy drzew liściastych jest bardziej zrównoważony niż gatunków iglastych. Największy udział mają dęby, buki, graby.
Wśród typów lasów Polski wyróżnia się:
bory, czyli lasy iglaste. Zajmują 78% powierzchni leśnej, porastają głównie gleby bielicowe na podłożu piasków polodowcowych lub wydmowych; lasy te reprezentują m.in. Puszcza Piska, Kurpiowska, Bory Tucholskie, Bory Dolnośląskie, Puszcza Kampinoska.
grądy, wielogatunkowe lasy liściaste z dużym udziałem dębu, grabu, lipy, klonu; grądy i lasy mieszane reprezentują m.in. Puszcza Bukowa, Solska i inne.
łęgi, lasy liściaste z udziałem wierzby, jesionu, wiązów, topoli, porastające doliny rzek
olsy porastające obszary bagienne; wyróżniają się olszą, wierzbą, brzozą
W strukturze wiekowej lasów przeważają drzewostany młodszych klas wieku (do 40 lat), zajmujące 45% powierzchni, przy niskim udziale drzewostanów dojrzałych (powyżej 80 lat).
Stan zdrowotny polskich lasów ulega stałemu pogorszeniu. Blisko połowa lasów jest istotnie uszkodzona, a lasy bez uszkodzeń stanowią zaledwie 6% ogółu zbiorowisk leśnych. Najbardziej zagrożone są gatunki iglaste, przede wszystkim jodła, która wyginęła już w Sudetach, a objawy jej wymierania obserwuje się w Puszczy Jodłowej Gór Świętokrzyskich. Obszarem klęski ekologicznej lasów jest południowo-zachodnia część Polski.
Roczne zmniejszenie produkcji drewna z powodu uszkodzeń lasów ocenia się na 1/3 rocznego przyrostu masy drzewnej.

Podział Polski na krainy geograficzne
Wśród wielu podziałów Polski na krainy geograficzne najbardziej przyjął się podział wg J. Kondrackiego opublikowany w 1965 r., później modyfikowany. W podręcznikach szkolnych autorzy najczęściej opierają się na tym podziale, często go upraszczając.
Podstawą wyróżnienia krain geograficznych w Polsce jest istnienie w Europie Środkowej sześciu zasadniczych jednostek o przebiegu mniej więcej równoleżnikowym. Na obszarze naszego kraju reprezentują je:
pas młodych gór fałdowania alpejskiego
pas obniżeń związanych z zapadliskami, na przedpolu młodych gór
pas wyżyn, starych gór i towarzyszących im obniżeń
pas nizin stanowiących fragment Niżu Środkowoeuropejskiego z pojezierzami i nizinami wybrzeża Bałtyku
W ramach tego zasadniczego podziału wyróżniono mniejsze krainy geograficzne, uwzględniając cechy budowy geologicznej, rzeźby, klimatu, warunków hydrograficznych i biogeograficznych. Nazwy krain geograficznych zwykle odwołują się do cech np. ukształtowania powierzchni - Nizina Śląska, Góry Sudety, cech geologicznych - Niecka Nidziańska, Jura Polska, historycznych - Nizina Mazowiecka, Nizina Wielkopolska.
Krainy geograficzne w Polsce obejmują:
Niż Polski
Pobrzeże Szczecińskie
Pobrzeże Koszalińskie
Żuławy
Nizina Staropruska
Pojezierze Mazursko-Suwalskie
Pojezierze Pomorskie
Pojezierze Wielkopolskie z Kujawami
Nizina Wielkopolska z Wyżyną Łódzką
Nizina Śląska
Nizina Mazowiecka
Nizina Podlaska
Polesie Lubelskie
Wyżyny Polskie
Wyżyna Śląska
Wyżyna Krakowsko-Częstochowska
Niecka Nidziańska
Wyżyna Kielecko-Sandomierska
Wyżyna Lubelska z Roztoczem
Kotliny Podkarpackie
Kotlina Oświęcimska
Kotlina Sandomierska
Karpaty
Beskidy
Podhale i Pieniny
Tatry
Sudety i Przedgórze Sudeckie
Sudety
Przedgórze Sudeckie