Moralność prawa.

Prawo to przedsięwzięcie mające na celu podporządkowanie ludzkich zachowań pewnym zasadom

I. Dwie moralności - Moralność obowiązku i moralność dążeń
Moralność dążeń to moralność życia godnego, doskonałości, pełnej realizacji ludzkich uzdolnień. Zawiera koncepcję właściwego i odpowiedniego zachowania. Można ją porównać do zasad elegancji, wyrafinowanego stylu.
Moralność obowiązków to osiągnięcia ludzkie najniższego szczebla, czyli reguły, bez których niemożliwe jest w ogóle istnienie uporządkowanego społeczeństwa. Jest to moralność Starego Testamentu (10 przykazań). Można ją porównać do prawideł gramatyki.
Skala moralna
Możemy wyobrazić sobie skalę od najbardziej elementarnych wymogów życia społecznego do szczytowych osiągnięć ludzkich. Gdzieś na niej jest punkt, gdzie zanika obowiązek, a zaczyna się dążenie do doskonałości. Nie trzeba wiedzieć, jak wygląda ta doskonałość, żeby potrafić ocenić, że coś jest złe.
Język moralności a dwa rodzaje moralności
Jeżeli wydajemy opinię o obowiązku moralnym, to musimy wmieszać w to akt normotwórczy (definiujemy normę). Mówiąc o moralności dążeń jesteśmy bliżej określeń estetycznych. Warto dodać, że dzisiejsze znaczenie słowa „grzech” miało kiedyś znacznie szersze znaczenie, bliższe nie sprostania wymogom.
Użyteczność marginalna a moralność dążeń
Tak jak w moralności tak i w ekonomii są 2 koncepcje, które są dla siebie analogiczne:
1) stosunki wymiany  moralność obowiązku
2) zasada użyteczności marginalnej, czyli najbardziej efektywnego przeznaczenia środków  moralność dążeń
Wobec braku jakiegoś najwyższego dobra odwołujemy się ostatecznie do pojęcia równowagi.
Moralność obowiązku i wzajemność
Obowiązki moralne i prawne mogą się rodzić z wymiany (na zasadzie jak Kuba Bogu tak Bóg Kubie). Koncepcja wzajemności jest więc zawarta w pojęciu obowiązku. Ta wzajemność może mieć różne stopnie. 3 warunki maksymalnej skuteczności koncepcji obowiązku:
1) stosunek wzajemności, z którego obowiązek płynie, wynikać musi z dobrowolnej umowy między bezpośrednio zainteresowanymi stronami
2) wzajemny udział obu stron musi być w pewnym sensie równy co do wartości
3) stosunek obowiązku musi być teoretycznie i praktycznie zwrotny, dziś ja tobie, jutro ty mnie.
Tylko w warunkach kapitalizmu koncepcja obowiązków moralnych i prawnych może uzyskać pełne rozwinięcie. Taka wymiana obowiązku jest największa w społeczeństwie opartym na wymianie towarowej. Jeżeli istnieje dodatkowo gospodarka rynkowa, to zwiększa się szansa wystąpienia dóbr o podobnej wartości. Producenci zmieniają role – raz kupują, raz sprzedają.
Ustawienie wskazówki na skali moralnej
Wracamy do tej skali prowadzącej od moralności obowiązku do dążeń. Jeżeli za dużo jest moralności obowiązku, to gaśnie inicjatywa, inspiracje. Jeżeli przeważa moralność dążeń, to ludzie mogą traktować wszystko jako drogę do celu „po trupach”. Wszelkim obowiązkom prawnym i moralnym towarzyszy stałość.
Nagrody i kary
W moralności obowiązku kary mają pierwszeństwo przed nagrodami. Skupiamy się na tych osobach, które łamią zasady, normy. Nakładając kary obwarowujemy je odpowiednimi przepisami, prawami, które zostały złamane itd. Ważne jest ogłaszanie tych postanowień. Jeżeli chodzi o nagrody, zadowala nas postępowanie mniej formalne, bardziej arbitralne. Kary i ograniczenia dotyczą niższych ludzkich osiągnięć, nagrody wręcz odwrotnie. Jedyny wyjątek może stanowić procedura beatyfikacyjna w kościele katolickim, która jednak może być traktowana nie jako nagroda, a autoryzacja kultu, stąd biurokratyczne niemalże podejście do niej.
II. Moralność, dzięki której prawo jest możliwe - 8 skutków niepowodzeń z dążeniu do prawości:
1) niemożność sformułowania żadnego prawa w ogóle, w skutek czego każdy przypadek musi być rozstrzygany ad hoc.
2) nieopublikowanie praw
3) nadużywanie stanowienia praw z mocą wsteczną
4) formułowanie praw w sposób niezrozumiały
5) stanowienie praw sprzecznych
6) stanowienie praw, których przestrzeganie przekracza możliwości zainteresowanych
7) zbyt częste modyfikowanie przepisów prawnych
8) wymierzanie sprawiedliwości w sposób niezgodny z obowiązującymi prawami
Naruszony został stosunek wzajemności, który zakłada, że rząd mówi” Oto są prawa, których poszanowania od ciebie oczekujemy. Jeśli będziesz się nimi kierował, masz nasze zapewnienie, że twoje postępowanie oceniane będzie zgodnie z tymi właśnie prawami.”
Dążenie do praworządności doskonałej
Powyższym 8 błędom odpowiada 8 rodzajów praworządnej doskonałości, do której dążyć może system prawny. To dotyczy wewnętrznej moralności prawa. Ona stawia nas wobec problemu, jak wyznaczyć linię między obszarem, w którym człowieka oczekują kary za niepowodzenie i w którym nie może oczekiwać on nagród w przypadku sukcesu (moralność obowiązku), a obszarem, w który podziwiany będzie za sukces, natomiast w przypadku niepowodzenia spotka go w najgorszym wypadku współczucie (moralność dążeń). Podstawowe wymogi moralne życia społecznego mają charakter negatywny, (nakazują powstrzymywanie się od pewnych czynów). Wymogi wewnętrznej moralności mają charakter pozytywny, tj. mówią, że trzeba się starać, żeby prawo było jasne, niesprzeczne, decyzje rozsądne itd. Czyli wewnętrzna moralność prawa musi raczej być moralnością dążeń niż obowiązków. Musi ona w pierwszym rzędzie odwoływać się do rzetelności i zawodowego sumienia prawodawcy. Jest od tego wyjątek: jest to wymóg, aby prawo było lub mogło być znane temu, kogo dotyczy.

ZASADA 1: Ogólność prawa
Wymóg ogólności.
ZASADA 2: Ogłaszanie prawa
Problem ten komplikuje kwestia, co uchodzi za prawo i tym samym co podlega wymogowi ogłaszania. Nawet jeżeli tylko jedna osoba chce się zapoznać z przepisami jest obowiązek ich udostępnienia. Prawa muszą być publikowane na przykład po to, żeby można było sprawdzić ich przestrzeganie przez tych, którzy je ustanowili.
ZASADA 3: Prawa działające z mocą wsteczną
W USA prawa ex post facto są zakazane przez konstytucję. Czasami jednak to zrobić (np. kiedy jakieś prawo zostanie wprowadzone, a ludzie o tym nie wiedzieli, to potem można uchwalić prawo działające wstecz, które anulowałoby szkodliwe skutki złego wprowadzenia poprzedniego prawa). Podobnie rzecz się ma z interpretacją niejasnego prawa. Sędzia musi wydać jakąś opinię, która przeważy czyjąś stronę w sporze i będzie to opinia dotycząca prawa wcześniej uchwalonego, czyli tak naprawdę wsteczna. Zdecydowanie złe jest prawo karne działające wstecz, bo nakazuje zrobienie komuś czegoś wczoraj.
ZASADA 4: Jasność praw
Jeden z najistotniejszych wymogów praworządności. Czasem najlepszym sposobem osiągnięcia jasności jest wykorzystanie i włączenie do prawa ocen czerpanych z potocznych wzorców, jakie ukształtowały się w życiu codziennym. Należy też pamiętać, że sztuczna jasność przynieść może więcej szkody, niż uczciwa, celowa wieloznaczność.
ZASADA 5: Sprzeczności w prawie
Unikanie sprzeczności wymaga wiele wysiłku od prawodawcy. Istnieje też zasada lex posterior derogat priori, czyli późniejszy akt prawny unieważnia wszystkie niezgodne z nim postanowienia wcześniejsze. W prawie często nie używa się słowa sprzeczność, ale nieodpowiedniość, czy też wrogość.
ZASADA 6: Prawa domagające się niemożliwości
Wbrew pozorom takie prawa istnieją, choć wydaje się to absurdalne. Chodzi tu o kwestię odpowiedzialności np. wobec braku winy oskarżonego. Albo o wymaganie od oskarżonego zdrowego rozsądku. Zasada odpowiedzialności bez winy. Często w orzekaniu kary bierze się pod uwagę rozmyślność działania. Interesująca jest tutaj sprawa odpowiedzialności za choroby zawodowe. Czy ich powstanie jest winą pracodawcy? Odpowiedzialność karna bez winy jest teoretycznie pułapką na niewinnych, w praktyce jednak skierowana jest tylko przeciwko rzeczywistym przestępcom.
ZASADA 7: Trwałość prawa w czasie
Zasada ta trudna jest do skonkretyzowania i wyznaczenia granic, co ile prawo może się zmieniać. Szkodą zbyt częstych zmian jest niestałość prawodawcza.
ZASADA 8: Zgodność między działaniem urzędowym a ustanowionym prawem
Zgodność ta może zostać naruszona przez błędną interpretację, niedostępność prawa, przekupstwo. Najbardziej subtelnym czynnikiem utrzymywania zgodności między prawem a jego stosowaniem jest oczywiście wykładania prawa. Zwykle ustawy są nieprecyzyjne, nieraz niepełne, ale rzadko pomijają jakąś oczywistą kwestię w całości.
Praworządność jako sztuka praktyczna
Końcowe uwagi co do praktycznego stosowania zasad praworządności:
1) Czym jest prawo? Jeżeli jest to wszystko, co postanowiło ciało ustawodawcze, to zdarzyć się mogą sytuacje, kiedy trzeba je utrzymać w tajemnicy (np. decyzja dotycząca badań militarnych).
2) Naruszenia moralności prawa mają charakter kumulatywny. Np. niedostateczna troska o jasność może spowodować konieczność tworzenia prawa działającego wstecz.
3) Kiedy prawo odzwierciedla moralność pozaprawną, wówczas to, co formalnie wydaje się stanowieniem prawa wstecz, może w istocie być potwierdzeniem poglądów szeroko uznawanych lub zmierzających w kierunku, któremu daje wyraz uchwalone prawo.
4) Surowość stosowania 8 wymogów łącznie oraz ich wzajemne uporządkowanie wedle stopnia ważności zależy od dziedziny prawa i do rodzajów przepisów prawnych, o które chodzi. Ważniejsze jest, żeby obywatel był uprzedzony o swych obowiązkach, niż jaka kara go spotka za ich niespełnienie. Szczególnie ważny jest też wymóg ogłaszania uprawnień.
5) W szczegółowej analizie wymogów moralności prawnej Fuller przyjmuje punkt widzenia sumiennego prawodawcy, starającego się zrozumieć spoczywającą na nim odpowiedzialność i chcącego sprostać jej trudnościom. Analogia do „Łatwo jest wiedzieć, co to jest miód i wino, i ciemiężyca i czym jest wypalanie i wycinanie, ale w jaki sposób to należy stosować, aby wychodziło na zdrowie, i w stosunku do kogo, i kiedy – to jest rzeczą tak trudną, że trzeba na to być lekarzem” (Arystoteles).