Urbanizacja

Urbanizacja to zespół przemian ekonomicznych, społecznych, kulturowych i przestrzennych, prowadzących do rozwoju miast i obszaru stref podmiejskich, a także wzrostu liczny ludności miejskiej świata, kraju czy danego regionu.
W roku 1999 w miastach mieszkało ok. 48% ogółu ludności. Do kontynentów najbardziej zurbanizowanych należały: Ameryka Północna (78 % ludności miejskiej), Europa (76%), Ameryka Południowa (75%), Australia i Oceania (72%). Natomiast stosunkowo niski wskaźnik urbanizacji – procentowy udział ludności miejskiej w stosunku do ogółu ludności kraju - miały Afryka (38%), Azja (37%), co związane jest z niskim wskaźnikiem urbanizacji krajów leżących na tych kontynentach, np. Bangladeszu (24,4%), Indii (25,7%) czy Chin (28,1%). Wysokim wskaźnikiem urbanizacji odznaczają się kraje wysoko i średnio rozwinięte gospodarczo, np. Belgia (96,6%), Wielka Brytania (91,5%), Argentyna (86,2%), Związek Australijski (85,0%) i inne. Wzrost wskaźnika urbanizacji w skali świata jest efektem szybkiego rozwoju dużych miast, liczących powyżej 1 miliona mieszkańców. W 1990 było 10 takich miast, 1 970 - 180, 1990 - 278 a w 1665 - 325 miast, w tym w Azji - 116, a Ameryce Północnej i Środkowej - 58 i w Europie - 54.

Proces urbanizacyjny jest zjawiskiem wieloaspektowym. Na proces ten składają się:
- Urbanizacja formalna - oznaczająca posiadanie przez jednostkę osadniczą praw miejskich
- Urbanizacja demograficzna - polegająca na migracji ludności ze wsi do miast, co powoduje wzrost odsetka ludności miejskiej.
- Urbanizacja ekonomiczna - odznaczająca się wzrostem odsetka ludności zawodowo czynnej i zatrudnionej w zawodach pozarolniczych, zwłaszcza w przemyśle i usługach.
- Urbanizacja społeczna - uwidaczniająca się w upowszechnianiu miejskiego stylu życia ludności wiejskiej.
- Urbanizacja przestrzenna - przejawiająca się w powiększaniu powierzchni miast istniejących nowych albo nadawaniu osiedlom praw miejskich ze względu na ich funkcje pozarolnicze. Proces ten prowadzi ostatecznie do kształtowania się wielkoprzestrzennych układów, zespołów miast zwanych aglomeracjami i rożnych ich form takich jak konurbacja, megalopolis, zespoły metropolitalne.

Aglomeracja miejska - jest zespołem jednostek osadniczych, ukształtowanych i zdominowanych przez jedno miasto. Zespół ten charakteryzują silne powiązania, prowadzące do integracji społecznej i gospodarczej całego obszaru, np. aglomeracja Łodzi, Warszawy i Londynu.

Konurbacja - jest formą aglomeracji, która tworzy zespół równorzędnych pod względem pełnionych funkcji społeczno - gospodarczych miast. Zespół ten powstał z niezależnych od siebie początkowo miast, często położonych w zagłębiach węglowych, między którymi z czasem zatarły się granice, np. miasta Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, Zagłębia Ruhry, Zagłębia Donieckiego, Lille - Roubaix - Tonrcoing.

Megalopolis - jest zespołem miejskim. Termin ten wprowadził amerykański geograf Gottmann. Jest to wielki obszar zurbanizowany, powstały w wyniku łączenia się szeregu aglomeracji lub konurbacji. Ten rodzaj układu urbanistycznego jest typowy dla USA. Obejmuje on wschodnie wybrzeże USA: Boston - Hartford - Nowy Jork, Filadelfię, Baltimore i Waszyngton oraz wybrzeże zachodnie: San Francisco - Los Angeles - Seatle - Tacoma - San Diego, a także w Japonii: Tokio - Jokohama i Kobe - Osaka - Kioto.

Inne wielkie zespoły miejskie to np.:
- Okręg Przyjeziorny w USA i Kanadzie (Milkwaukee - Chicago - Gary - South Bend - Toledo - Detroit - Cleveland - Buffalo - Hamilton - Tronto)
- w Japonii (Jokohama i Osaka - Kioto - Kobe)
- w krajach Beneluksu (Bruksela - Antwerpia, Breda, Rotterdam - Utrecht - Amsterdam).

Do II wojny światowej procesy urbanizacyjne w krajach wysoko rozwiniętych nasiliły się. Było to wynikiem dużego zapotrzebowania przemysłu na silę roboczą, które powodowało systematyczny napływ do miast ludności wiejskiej. Po II wojnie światowej, w wyniku zastosowania w przemyśle nowych technik, zwłaszcza automatyzacji i mechanizacji produkcji, a także rozwoju usług, nastąpił stopniowy odpływ ludności z obszarów centralnych aglomeracji na ich peryferie, a nawet na obszary jeszcze bardziej oddalone.

Kraje średnio i słabo rozwinięte różnią się między sobą tempem rozwoju urbanizacji. Z tego też punktu widzenia można je podzielić na:
- kraje, w których urbanizacja postępuje powoli - kraje o ciągle niskim odsetku ludności miejskiej (Etiopia - 13%)
- kraje i urbanizacji pozornej (Argentyna i Urugwaj - 86%, Brazylia - 77%, Meksyk - 71%, Peru - 70%). Wysoki wskaźnik urbanizacji tych krajów, jest skutkiem braku miejsc pracy na wsi. Ludność wiejska, na ogół wykwalifikowana , wędruje do miast, szukając jakiejkolwiek pracy. Pozornie zatem zwiększa się wskaźnik urbanizacji, ale miasta tych krajów nie mają tak rozwiniętego przemysłu i usług, aby mogły zapewnić miejsca stałej pracy napływającej ludności wiejskiej. Wynikiem takiego procesu są rozległe slumsy otaczające miasta. Ich ludność zwiększa się corocznie o 20%.
- kraje o hamowanej urbanizacji, takie jak np. Chiny - 28% czy Egipt - 44%.

Urbanizacja powoduje systematyczne zmniejszanie się terenów rolniczych, masową migrację ludności wiejskiej do wielkich miast. Na świecie istnieją 22 zespoły miejskie, liczące powyżej 8 mln mieszkańców, a prognozy mówią, że po roku 2000 będzie ich ponad 30. W pierwszej dziesiątce największych znajdują się głównie miasta krajów rozwijających się. Liczba mieszkańców miast z 2,4 mld w roku 1995 wzrośnie do ok. 5 mld w 2010r. Obecnie liczba ludności w miastach rośnie 2,5 razy szybciej niż liczna ludności terenów rolniczych. Istnienie i rozwój wielkich miast należy do zjawisk zarówno pozytywnych, jak i negatywnych.

Do pozytywnych zjawisk, związanych z istnieniem wielkich miast należą:
- możliwość uzyskania pracy i miejsca zamieszkania
- urozmaicone oferty pracy
- możliwości edukacyjne - podwyższanie lub zmiana zawodu
- istnienie służby zdrowia, instytucji oświatowych, kulturalnych, naukowych, handlowych, finansowych i ubezpieczeniowych
- szybkie komunikowanie się mieszkańców

Wymienione zjawiska powodują, że wielkie miasta są ośrodkami kulturotwórczymi i stanowią miejsce realizacji osiągnięć naukowo - technicznych w danym kraju.

Do negatywnych zjawisk związanych z istnieniem wielkich miast należą:
- pogarszanie się warunków środowiska przyrodniczego i to nie tylko w centrum miasta i strefie podmiejskiej, ale również w dalszych regionach kraju, a nawet kontynentu, powodowane przemieszczaniem się wytworzonych w miastach pyłów, gazów i ścieków.
- szerzenie się chorób nowotworowych, krążeniowych i sercowych
- wzrost przestępczości i patologii społecznej (alkoholizm, narkomania)
- znieczulica społeczna
- nasilający się brak poczucia bezpieczeństwa ludności
- wzrost liczby bezdomnych
- przeciążenie komunikacji miejskiej i związane z tym utrudnienia w życiu mieszkańców (korki)
- powstawanie dzielnic nędzy
- brak miejsc parkingowych
- wzrost kosztów związanych z budownictwem mieszkaniowym
- powstawanie „subkultur”
- gromadzenie wielkich ilości odpadów komunalnych i przemysłowych oraz trudności związane z ich składowaniem
- deficyt wody.

Pierwszym jest wstępna urbanizacja, polegająca na powolnej koncentracji ludności w miastach oraz centralnych strefach aglomeracji, spowodowana systematycznie zwiększającym się zapotrzebowaniem na siłę roboczą w rozwijającym się przemyśle i usługach. Na tym etapie mamy do czynienia z urbanizacją demograficzną i ekonomiczną. Pod koniec tej fazy rozwoju procesu znacznie zwiesza się tempo koncentracji ludności w centrum aglomeracji. Etap drugi – wtórnej urbanizacji nosi nazwę suburbanizacji i charakteryzuje się szybkim wzrostem liczby mieszkańców zewnętrznych stref aglomeracji. Napływ ludności wiejskiej jest żywiołowy i powoduje niekontrolowane rozrastanie się ubogich dzielnic peryferyjnych – slumsów. Zaczyna również ubywać mieszkańców w dzielnicach centralnych. Zamożna ludność przenosi się z nich na obszary podmiejskie, dobrze skomunikowane z centrum aglomeracji. W konsekwencji, miasta i zespoły miejskie rozrastają się. Do urbanizacji w sensie demograficznym i ekonomicznym dochodzi jej aspekt przestrzenny. Ten etap procesu często określa się jako „eksplozję miast”. Kolejne stadium rozwoju będące odwrotnością – przeciwieństwem urbanizacji nazwano dezurbanizacją. Polega ona na intensywnym odpływie ludności, zarówno z obszarów centralnych, jak i peryferyjnych, na tereny bardziej oddalone. Zjawisko to często określa się mianem – „kryzysu śródmieścia”, który prowadzi do przestrzennego rozwoju miast i powstawania wielkich stref zurbanizowanych. Przyczyną jest, z jednej strony modernizacja i automatyzacja produkcji oraz przenoszenie poza miasto zakładów przemysłowych, m.in. ze względów ekonomicznych, z drugiej zaś – ogólny wzrost zamożności mieszkańców. W tym stadium rozwoju dominuje urbanizacja ekonomiczna i przestrzenna. Etap dezurbanizacji charakterystyczny jest dla społeczeństw znajdujących się w fazie przechodzenia od gospodarki przemysłowej do postindustrialnej. Za ostatni etap urbanizacji uznaje się reurbanizację, czyli urbanizację „na nowo”. W początkowej fazie polega ona na przemieszczaniu się ludności z całych obszarów stref zurbanizowanych do małych jednostek osadniczych położonych na terenach typowo rolniczych. Powoduje to wyraźne zahamowanie urbanizacji w sensie demograficznym i częściowo ekonomicznym. Bezpośrednio przyczyną jest kryzys śródmieścia. Równocześnie na terenach wiejskich zaczyna zachodzić proces urbanizacji w sensie społecznym – upowszechnia się miejski styl życia. Wymaga on rozwoju szeregu usług, co z kolei powoduje postępowanie procesu urbanizacji przestrzennej. Proces ten zaczęto nazywać tworzeniem się „cywilizacji miejskiej bez miast”. W późniejszej fazie reurbanizacji następuje modernizacja i przebudowa miast, zwłaszcza ich części centralnych, polegająca na likwidacji tradycyjnych gałęzi przemysłu, usługach i transporcie. W efekcie do odnowionych centralnych części stref zurbanizowanych ponownie napływa ludność, zwłaszcza ludzie starsi. Reurbanizacja aktualnie zachodzi we wschodniej i przyjeziornej części USA, a jej symptomy widoczne są również w Europie Zachodniej.