Główne zasady demokracji

Demokracja – w nowoczesnym społeczeństwie to zwierzchność ludu, wyrażająca się nie w bezpośrednim głosowaniu nad poszczególnymi kwestiami, ale sprawowana za pośrednictwem przedstawicieli. W tym kontekście powstaje pytanie, czy rozmaite mechanizmy zapewniają ludowi, że podejmowane decyzje rzeczywiście odpowiadają mu i służą jego interesom. Problem ułożenia demokratycznej konstytucji natrafia na wspomniane, ale i na inne trudności: krytycy dają do zrozumienia, że polityczna demokracja jest niewiele warta, jeśli nie towarzyszy jej potęga w innych dziedzinach zwłaszcza w gospodarce.

Demokracja z greki – demokratia – ludowładztwo; demos – lud, kratos – władza. Zarówno pojęcie ludowładztwa, jak i formy ustrojowe związane z tym pojęciem zrodziły się w Atenach. Pierwsze podwaliny pod państwo demokratyczne dał w roku 594 p.n.e. Solon, gdy przez swą reformę uwolnił chłopów od długów i przeprowadził podział ludności na klasy majątkowe. Jednakże demokracja ateńska była ograniczona w stosunku do pojęć dzisiejszych, ponieważ praw obywatelskich nie posiadali ani metojkowie, ani niewolnicy, ani też kobiety. Pełnię praw miał jedynie mężczyzna, który zapisany był jako obywatel w jednej z gmin attyckich i był synem Ateńczyka i Atenki. Przedstawicielstwo parlamentarne nie istniało i każdy obywatel w teorii mógł wypowiadać się osobiście na miejscu zebrań. W praktyce jednak głos zabierali przeważnie doświadczeni politycy i wyszkoleni mówcy. Wobec polityka, który wydawał się niebezpieczny dla ustroju, stosowano tzw. sąd skorupkowy, który miał na celu zapobieżenie ewentualnym zamachom na ustrój demokratyczny. Najważniejszym organem władzy ludowej było Zgromadzenie Ludowe, natomiast organem stale urzędującym była Rada składająca się z członków wybieranych w drodze losowania. Rada była organem administracyjnym państwa, wydzierżawiała roboty publiczne, kontrolowała dochody i wydatki państwa, czuwała nad budową okrętów i nad wojskiem, przyjmowała sprawozdania od wszystkich wyższych urzędników, ponadto przygotowywała porządek dzienny i wnioski na Zgromadzenie Ludowe. Urzędy były również obsadzane przez losowanie, z wyjątkiem urzędu strategów, które były kolegialne. Ateny zrealizowały ponadto postulaty demokracji kulturalnej poprzez udostępnianie ludowi oświaty na stopniu elementarnym, tak iż analfabetyzm jako zjawisko masowe właściwie nie istniał. Państwo ateńskie reprezentuje najbardziej typową dla starożytności i najpełniej zrealizowaną formę ustroju demokratycznego.

Demokracja nie jest pojęciem jednorodnym. Co rozumiano przez demokrację, u jej początków w V w. p.n.e., a czym jest ona teraz, i co tak naprawdę powinniśmy przez nią rozumieć? Czym powinna być? Do czego powinna dążyć? Czy zmierza w dobrym kierunku? Idealnym przewodnikiem służącym do odnalezienia odpowiedzi na te pytania, jak i wiele innych jest książka Giovanniego Sartoriego „Teoria demokracji”. Nie odnajdziemy w niej jednej, klarownej definicji demokracji. Jeśli demokracja będzie niewłaściwie zdefiniowana „grozi nam odrzucenie czegoś, co niewłaściwie określiliśmy i otrzymanie w zamian czegoś czego byśmy nie chcieli”. Słusznie spostrzega, że „demokracja stała się obecnie nazwą cywilizacji, czy też raczej politycznego produktu finalnego - cywilizacji zachodniej”. Demokratyczna przyszłość demokracji uzależniona jest od tego czy większości mogą zamieniać się w mniejszości i na odwrót, a zatem właściwą dla prawidłowego działania demokracji jest zasada ograniczonej większości. Współczesne demokracje zależą od zasady ograniczonej większości, procedur wyborczych jak i przedstawicielskiego przekazywania władzy. Na pytanie: gdzie szukać rządzącego ludu? – odpowiadamy – podczas wyborów. Władza wyborcza jest gwarantem demokracji, a wybory są odzwierciedleniem opinii publicznej. Opinia tworzy się poprzez informację, uzależniona jest od warunków w jakich obywatel uzyskuje informacje i w jakim stopniu narażony jest na nacisk ludzi kształtujących opinię. Znacząca w procesie kształtowania opinii jest rola przywódców opinii. Przywódcy opinii stanowią od 5-10 % społeczeństwa. Jest to grupa ludzi dobrze poinformowanych, interesujących się polityką i śledzących sprawy publiczne. W demokracji istotny jest swobodny dostęp do informacji. Każdy ma prawo do posiadania własnej opinii, do jej wyrażania, jak również do jej zmiany. Różnorodność poglądów jest zazwyczaj przyczyną konfliktów. W demokracji regułą rozwiązywania konfliktów są rządy większości, więc demokracja sprowadza się do rządów poprzez dyskusję, która jest podstawą i istotą demokracji. Wolność obywatela demokracji polega na tym, że w każdej chwili może zmienić swoje poglądy.

Demokrację ateńską utożsamiamy z demokracją bezpośrednią, czyli taka, w której wszyscy członkowie danej społeczności osobiście uczestniczą w podejmowaniu decyzji politycznych. Ponieważ demokracja bezpośrednia, nie jest w naszym społeczeństwie możliwa, chcąc nie chcąc w wymiarze ogólnospołecznym jesteśmy zdani na demokrację pośrednią. Zaletą demokracji pośredniej jest wieloetapowy proces podejmowania decyzji politycznych, który zawiera mechanizmy bezpieczeństwa właśnie poprzez swoją pośredniość.

Pewnymi formami demokracji bezpośredniej w nowoczesnym świecie są:
1. Referendum powszechne, czyli głosowanie nad pewną konkretną sprawą w celu zebrania i wyrażenia opinii lub woli społeczeństwa.
2. Plebiscyt, czyli powszechne głosowanie mieszkańców określonego terytorium w sprawie przynależności tego obszaru do danego państwa.
3. Zgromadzenia, zwoływane do podjęcia wymaganych uchwał.


W Polsce w czasie rządów szlachty w XV i XVI w. istniała demokracja szlachecka.

W Europie i obu Amerykach w końcu XIX w. powstały formy demokracji burżuazyjnej, pośredniej, w której obywatele decydowali poprzez utworzone w wyniku wyborów ciała ustawodawcze, i bezpośredniej, w której podstawowe prawa i obowiązki rozstrzygało powszechne referendum ogółu uprawnionych do głosowania. Państwo demokratyczne należące do kręgu europejskiej kultury politycznej odwołuje się do powszechnie uznawanych zasad i norm nabytych w procesie rozwoju cywilizacyjnego. Demokratyczne państwo jest państwem prawa, które realizuje zasady suwerenności narodu i podziału władzy. Oczywiście prawidłowe funkcjonowanie państwa demokratycznego nie mogłoby się obyć bez oczywistych zasad zwyczajowych takich jak racjonalność i tolerancja dla innych poglądów, postaw, obyczajów, gustów i wszelkich humanistycznych elementów. Państwo demokratyczne jako szkielet swojego funkcjonowania stawia cztery podstawowe wartości, są nimi: wolność, sprawiedliwość, równość i porządek. Wartości te bardzo ważne dla tego typu ustroju gdyż wyrażają cały sens działania systemu demokratycznego. W państwie demokratycznym istnieją zróżnicowane formy rządów. Należą do nich systemy: parlamentarny, prezydencki oraz forma konwentu.

Jak więc widzimy demokracja to ustrój polityczny, w którym władza państwowa spoczywa w rękach wszystkich obywateli. Obywatele ci mają prawo uczestniczyć w życiu politycznym, podejmować ogólnonarodowe decyzje oraz wybierać i odwoływać swoich przywódców.
Podstawowymi regulacjami prawnymi współczesnych systemów demokratycznych są: Konstytucja, czyli ustawa zasadnicza; ustawy szczegółowe i rozporządzenia z mocą ustawy; normy prawne regulujące powstawanie i funkcjonowanie partii politycznych; prawo wyborcze; akty wykonawcze do danych ustaw.

We współczesnych demokracjach władza rządu jest ograniczona przez klasyczny trójpodział władzy (władza ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza). Władza wykonawcza oddzielona jest od władzy ustawodawczej. Rolą tej pierwszej jest wykonywanie ustaw uchwalonych przez te drugą. Niezawisła władza sądownicza kontroluje natomiast władzę ustawodawczą i wykonawczą. Jest to instytucjonalne zabezpieczenie, zwane kontrolą i równowagą - „check and balance”. Elementami niezbędnymi do kształtowania się nowoczesnego systemu demokratycznego są: trójpodział władzy; wysoki poziom rozwoju gospodarczego, a w konsekwencji wzrost liczby wykształconych obywateli, którzy oczekują, że będą spełniać znaczącą rolę w procesie podejmowania decyzji politycznych; tolerancja dla uzasadnionej odmienności poglądów - obywatele mają prawo wyrażania swoich poglądów nawet, gdy różnią się one od poglądów innych (przed traktowaniem swoich poglądów jako jedynie słusznych powinni wystrzegać się zwłaszcza ci, którzy sprawują władzę); brak silnych podziałów w społeczeństwie - duże różnice w społeczeństwie prowadzą, bowiem do konfliktów, które mogą okazać się trudne do rozwiązania za pomocą metod demokratycznych

W państwach demokratycznych musi istnieć powszechny dostęp do informacji, niezbędnych przy podejmowaniu takich decyzji jak np. wybory przedstawicieli. Podawanie fałszywych informacji jest największym zagrożeniem dla tego systemu. Fundamentem i gwarantem stabilizacji systemu demokratycznego jest społeczeństwo obywatelskie. W społeczeństwie obywatelskim państwo i związane z nim instytucje zmieniają swoją rolę, tak, aby wyzwalać aktywność obywateli i chronić ich interesy. Zasada pluralizmu, a wiec różnorodności w życiu politycznym, kulturalnym i ekonomicznym - to konsekwencja tworzenia społeczeństwa obywatelskiego. Jest to model społeczeństwa, w którym wszystkie grupy rasowe i etniczne, grupy zróżnicowane pod względem poglądów zachowują swoją odrębną tożsamość i mają względnie równa pozycję społeczną.

Na zakończenie chciałabym dodać kilka słów o demokracji w naszym kraju. Główny problem odbudowy demokracji w Polsce polega na uzyskaniu i utrwaleniu równowagi pomiędzy zasadniczymi filarami, na których opiera się ustrój nowoczesnego państwa. Czyli na: wolne, demokratyczne wybory; samorządność terytorialna (gminy); grupy dobrowolnie zorganizowanych obywateli (w tym rodziny).
Warto tu wspomnieć, że Platon od początku dostrzegał w demokracji wolność, jednakże sprowadzał ją do absurdu, podobnie zresztą jak inne zalety demokracji. Głosił, iż w demokracji jest pełno wolności, co oznacza, że każdy może robić to, co mu się podoba. Zauważał, że demokracja to ustrój łagodny i pobłażliwy, tak że „nawet skazani na śmierć lub wygnanie mimo wyroku kręcą się po mieście, a nikomu to nie przeszkadza”. Wyidealizowaliśmy sobie demokrację i w momencie, gdy rzeczywistość odbiega od ideału skłonni jesteśmy twierdzić, że demokracja obecnie nie istnieje. Istnieje, ale nieuniknione jest to, że odbiega ona od ideału, który sobie określiliśmy. Potoczne rozumienie demokracji ma charakter życzeniowy, dlatego uznaliśmy demokrację za idealny system polityczny. Nie możemy jednak zapominać, że wielcy filozofowie spoglądali na demokrację bardziej krytycznie, a przez to pewnie realniej.