Historia Biskupina

Biskupin położony jest w południowo-wschodniej części historyczno-geograficznej krainy zwanej Pałuki, której łacińska nazwa "terra Palucacensis" pojawia się w dokumentach z XIV i XV wieku.

Dla współczesnych miejsce to zostało odkryte w 1933 roku przez Walentego Szwajcera, nauczyciela ze szkoły w Biskupinie, który zainteresował się wystającymi z brzegu jeziora palami. O sprawie powiadomił starostwo, kuratorium i policję. Dopiero jednak Przedhistoryczne Muzeum Wielkopolskie odpowiedziało pozytywnie i do Biskupina przyjechał profesor Józef Kostrzewski, który zadecydował o przeprowadzeniu badań. Do wybuchu II wojny światowej pracami wykopaliskowymi kierował profesor Kostrzewski oraz jego asystent mgr Zdzisław Rajewski. Po wojnie do 1974 r. wykopaliska prowadził dyrektor Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie profesor Zdzisław A. Rajewski. To według jego koncepcji rozbudowano w latach siedemdziesiątych rezerwat i nadano mu obecny wygląd. W trakcie prac wykopaliskowych zastosowano nowoczesne metody techniczne, takie jak zdjęcia fotograficzne z balonu na uwięzi czy badania podwodne. Po wojnie odbywały się tu szkoleniowe obozy dla studentów i młodych naukowców ze wszystkich ośrodków akademickich w Polsce. Rozpoczęto też kompleksowe badania całych zespołów osadniczych w pobliżu osady.

Obecnie działania archeologów i konserwatorów polegają głównie na ochronie i konserwacji pozostałych konstrukcji. Obniżenie poziomu wód gruntowych grozi utlenieniem i zniszczeniem pozostających pod ziemią konstrukcji. Aby temu zapobiec, wiosną 1992 roku zbudowano na Gąsawce stopień wodny, który o 40-50 cm podnosi i stabilizuje poziom wody w Jeziorze Biskupińskim.
Do początku lat osiemdziesiątych tradycyjne datowanie osady w Biskupinie opierało się na analizie porównawczej odkrytych w trakcie wykopalisk zabytków. Na tej podstawie archeolodzy skłaniali się do datowania osiedla na wczesną epokę żelaza. Ale większość przedmiotów typologicznie należała do V, a nawet IV okresu epoki brązu. Współpraca z profesorem M. Pazdurem dała kilkadziesiąt dat C14, lecz otrzymane daty wydawały się zbyt wczesne.

Rozstrzygające okazały się daty dendrochronologiczne opracowane przez dr T. Ważnego. Powstał kalendarz względny osady biskupińskiej. Po jego porównaniu z kalendarzem dendrochronologicznym dla Niemiec Środkowych uzyskano daty absolutne. Drewno dębowe na budowę ścięto w latach 747-722 p.n.e., z tym, że ponad połowę budulca uzyskano w czasie zimy z 738/737 r. p.n.e

Osiedle zostało więc zbudowane w trzeciej ćwierci VIII wieku p.n.e. na podmokłej, torfiastej wyspie mierzącej 2 ha powierzchni. Wyspę o wymiarach 190x125 m otaczał szeroki na 3-8 m falochron składający się z 3-9 rzędów dębowych i sosnowych pali. Zaostrzone na końcach i wbite pod kątem 45 stopni zabezpieczały brzegi przed podmywaniem i utrudniały dostęp do osiedla.
Od północnego wschodu do falochronu przylegał pomost, służący prawdopodobnie rybakom, z którego zapewne prowadziło jakieś sekretne przejście do grodu. Kwestia ta jednak nie jest wyjaśniona.

Tuż za falochronem wzniesiono wał obronny składający się z trzech rzędów dębowych skrzyń, wypełnionych piaskiem, gliną i ziemią, dodatkowo pokrytych glinianym płaszczem mającym zabezpieczać wał przed pożarem i wymywaniem. Wchodziło się nań za pomocą pochylonych, wzmacniających słupów dębowych oraz pochylonych belek z ciosami, spełniających rolę schodków. Od brzegu jeziora wiódł szeroki na 3 m i długi na 250 m drewniany most wsparty na masywnych słupach, który prowadził do bramy z dwuskrzydłowymi drzwiami. Wejścia do niej broniły flankujące po dwa rzędy wysokie pale oraz górująca nad całym osiedlem wysoka wieża, doskonały punkt obserwacyjny.

Tuż za bramą znajdował się wyłożony faszyną i przysypany gliną z piaskiem nieduży plac, miejsce zebrań mieszkańców oraz mijanka dla wozów. Za nim rozciągało się 13 rzędów domów zbudowanych z belek łączonych metodą sumikowo-łątkową. Domy stojące w jednym rzędzie miały wspólne ściany szczytowe. Dwuspadowe dachy, których konstrukcja opierała się na ścianach i rozwidlonych słupach stojących w chatach, kryto prawdopodobnie trzciną. Dom, mierzący średnio 70-90 m2 powierzchni, składał się z przedsionka oraz izby. Pierwszy służył jako magazyn na sprzęty rolnicze i opał, jako miejsce, gdzie mielono zboże na żarnach oraz jako pomieszczenie dla zwierząt na czas zimy. W izbie zaś główne miejsce zajmowało wylepione gliną kamienne palenisko o 2 m średnicy. Na lewo od wejścia stało wielkie łoże-nary, na którym spała cała rodzina. Nad nim na podstrzeszu składano zapasy żywności, zboża, siana i opału.

Jednakowe rozmiary domów i ich wyposażenie mogą świadczyć o organizacji opartej na wspólnocie rodowej. Licząca około 700-1000 osób społeczność o wielu sprawach decydowała na wspólnych wiecach. Podstawowe zajęcia mieszkańców Biskupina to rolnictwo i hodowla. Pola uprawiano systemem żarowym i przemiennoodłogowym. Od wczesnej wiosny do późnej jesieni większość mieszkańców przebywała poza osiedlem. Wiązało się to z uprawą ziemi, ochroną pól oraz hodowlą zwierząt domowych. Wokół Biskupina powstało szereg sezonowych osad otwartych.

Rokrocznie obsiewano, głównie pszenicą (a znano aż cztery jej rodzaje), pola o powierzchni 150-200 ha. Zboże mielono na dużych granitowych żarnach za pomocą kamiennych rozcieraczy. Uprawiano też len, rośliny strączkowe i oleiste. Istotną rolę odgrywała hodowla, głównie bydła owiec, kóz, świń, koni i psów, która dostarczała mieszkańcom skór, mięsa, mleka, wełny oraz siły pociągowej.
Łowcy polowali na jelenie i sarny. Zwierzęta te dostarczały mięsa, futer i poroża, z którego wykonywano narzędzia. Ale nie gardzono też dzikami, niedźwiedziami, wilkami, lisami, zającami, borsukami, rysiami, wydrami czy bobrami. Do polowań wykorzystywano oszczepy z rogowymi, kościanymi a czasem brązowymi grotami oraz łuki. Nie gardzono też licznymi gatunkami ryb z Jeziora Biskupińskiego, takimi jak leszcze, płocie, karpie, okonie szczupaki czy sumy. Łowiono je wędkami, ościeniami, do kłucia ryb dennych oraz sieciami rozstawianymi za pomocą łodzi-dłubanek.

Na półwyspie zrekonstruowano tylko fragmenty osiedla. Szczegółowe dane na temat budowli mamy tylko dla części przyziemnej. Partie powyżej 1 m należy rekonstruować na podstawie danych pośrednich. Bardzo wiernie odtworzono wrota grodu, które znaleziono w trakcie wykopalisk inne elementy, jak wieża mają kształt domniemany. Zrekonstruowano również dwa rzędy domów z ulicą poprzeczną między nimi. Wysokość domostw odtworzono na podstawie wysokości łątek. Rekonstrukcje te wykonane w latach 70-tych, wymagają stałych zabiegów konserwatorów. Obecnie planuje się postawienie nowych, które od razu zakonserwuję się bardziej trwałymi i skutecznymi środkami.