Matura - ostatnia powtórka

1. Wyjaśnij pojęcia: tragizm, katharsis, fatum, odwołując się do tragedii greckiej.

Tragizm – zderzenie dwóch równorzędnych racji, które niestety wzajemnie się wykluczają. Inaczej mówiąc: sytuacja, w której trzeba będzie dokonać wyboru pomiędzy tymi racjami i każda decyzja doprowadzi do katastrofy. Tragizm jest istotą tragedii greckiej.
Np.: Tragizm „Antygony” – Sofokles.
Antygona musi dokonać wyboru między dwoma racjami, z których obie są równie ważne i sprzeczne ze sobą. Jako wierna siostra, wierna prawu boskiemu, czuje się zobowiązana do pochowania i uczczenia zwłok brata Polinejkesa. Jeśli tego nie uczyni, nie tylko ciało zmarłego zostanie pohańbione, lecz według wierzeń religijnych Greków dusza Polinejka nie zazna spokoju.
Z drugiej strony Antygona wejdzie w konflikt z prawem państwowym, gdyż Kreon zabronił pod karą śmierci pochować Polinejkesa, uznając go za zdrajcę.
Wybierając pomiędzy posłuszeństwem prawu boskiemu, a rozkazowi królewskiemu, Antygona wybierze, zgodnie ze swoim sumieniem, prawo boskie i wypełni obowiązki siostry, kochającej zmarłego brata. Poniesie za to śmierć.
Katharsis – pojęcie to znaczy dosłownie „oczyszczenie”. Jest to funkcja oczyszczająca, jaką przypisywał tragedii Arystoteles. Widz śledzący zdarzenia na scenie miał doznać swoistego oczyszczenia – poprzez przeżycie litości (gdy patrzy na cierpienie niewinnego) i trwogi (gdy widzi podobieństwo między cierpiącym a sobą). Katharsis była najprawdopodobniej rozumiana nie jako uszlachetnienie uczuć widza, lecz jako wyzwolenie go od nich. Losy bohatera tragicznego pobudzają odbiorcę do niezmiernie intensywnego przeżycia litości i trwogi, a przez to pozwalają mu się od nich oswobodzić i osiągnąć spokój wewnętrzny. Katharsis polega na tym, że widz przeżywa „litość i trwogę”, patrząc na akcję tragedii. Naszą (jeżeli jesteśmy widzami) litość wzbudza nieszczęścia człowieka niewinnego, natomiast trwogę – nieszczęście człowieka, który jest do nas podobny.
Starożytni twórcy układali fabuły tragedii pamiętając o tych celach.
Fatum – inaczej los lub przeznaczenie. Starożytni Grecy wierzyli, że człowiek ma przypisany z góry, zaprogramowany z góry los, bieg wydarzeń w życiu, których nie da się uniknąć. Właśnie fatum decydowało o dziejach Kreona czy Edypa. To, co zostało powiedziane przez bogów, przepowiedziane przez wyrocznię musi spotkać człowieka i nie ma od tego ucieczki. Jest to z reguły zapowiedź nieszczęścia. Przykładem są dzieje rodu Labdakidów – od Lajosa po Antygonę.
Mitologia posiada „specjalne” bóstwa przeznaczenia. Są to: Pawki, Sybille, Mojry i rzymskie bóstwo – Fatum.
Katharsis - oczyszczenie. Tragedia antyczna miała oddziaływać na reakcje i emocję odbiorców. Pierwotnie, muzyka i taniec powodowały u Greków oczyszczenie duszy z win i jej wyzwolenie. Arystoteles taką funkcję przypisywał tragedii, która wzbudzała w widzu „litość i trwogę".
Fatum - przeznaczenie, tragizm; nierozwiązywalny konflikt między siłami wyższymi: losem, prawami historii, normami społecznymi a własnym działaniem bohatera. Bohater jest pozbawiony możliwości dokonania pomyślnego wyboru. Działania jego prowadzą do katastrofy. Staje się on jednocześnie ofiarą i winowajcą. W „Antygonie" Sofoklesa bohaterka czuje się zobowiązana do pogrzebania zwłok brata Polinejkesa, jako siostra i wierna prawom boskim. Jako obywatelka państwa, musi być posłuszna władcy, który zabronił pogrzebów dla zdrajców ojczyzny. Nad rodem Labdakidów i Antygoną (córką kazirodczego związku) była także złożona klątwa bogów. Antygona prezentowała racje serca, nie widziała możliwości rozwiązania konfliktu, popełniła samobójstwo.

2. Zinterpretuj symbole określonych postaw i dążeń ludzkich na przekładzie Ikara, Demeter, Prometeudza, Syzyfa.


Prometeusz był jednym z tytanów greckich. Ukradł on ogień i dał ludziom. Bogowie zemścili się za to na ludziach i zesłali im w beczce Pandory nieszczęście, choroby i nędzę. Prometeusz widząc to postanowił zrobić bogom na złość. W tym celu zabił wołu i podzielił go na dwie części: osobno złożył mięso i owinął je w skórę, oddzielnie zaś kości, nakrył je tłuszczem i kazał wybierać Zeusowi, którą część ludzie mają składać bogom. Zeus wybrał drugą część, myśląc że pod tłuszczem jest najlepsze mięso. Odtąd tylko tę część ludzie składali bogom w ofierze. Rozgniewało to Zeusa i kazał przykuć Prometeusza do skał Kaukazu. Codziennie sęp wyjadał mu wątrobę, która wciąż odrastała. Prometeusz stał się symbolem człowieka cierpiącego z miłości do ludzi, człowieka zbuntowanego przeciwko bogom. To od jego imienia powstało określenie prometeizmu - postawy buntu przeciwko bogom, naturze w imię miłości do ludzi.
Postawę taką realizuje Konrad, poeta z III cz. Dziadów Adama Mickiewicza. Chce on poświęcić się dla ludzi, narodu. Przemawia do Boga w imieniu ludzi Nazywam się Milion, bo za miliony kocham i cierpię katusze. Porównuje siebie do Boga, twierdzi, że ma taką siłę jak Bóg, jego pieśń jest równa dziełu Boga, a nawet ją przewyższa Pieśń to wielka, pieśń tworzenie, taka pieśń jest siła, dzielność, taka pieśń to nieśmiertelność! Ja czuję nieśmiertelność, nieśmiertelność tworzę, cóż Ty większego mogłeś stworzyć Boże? Chce, aby Bóg dał mu moc władania ludźmi, bluźni Bogu. Twierdzi, że jeżeli Bóg mu jej nie da, to on odwróci od Niego ludzi. Konrad jest cierpiącym patriotą, dla którego ojczyzna jest najważniejsza, chce się dla niej poświęcić.
Syzyf był królem Koryntu. Często bywał na Olimpie na ucztach. Pewnego razu Syzyf zdradził poufny sekret Zeusa, co rozgniewało bogów. Wysłali po niego bożka śmierci Tanatosa, jednak Syzyf uwięził go. Ludzie przestali umierać. Bogowie wysłali Aresa, aby uwolnił boga śmierci. Jako pierwszego śmierć dosięgła Syzyfa. Nie mógł on jednak trafić do państwa cieni, gdyż żona nie zakopała jego ciała zgodnie z jego wcześniejszym przykazaniem. Pozwolono mu więc wrócić na ziemię, aby mógł ukarać żonę. Syzyf poszedł, ale nie wrócił. Bogowie zapomnieli o nim. Żył długo, aż wreszcie przypomniano sobie o nim i wysłano Tanatosa po jego duszę. Za karę Syzyf miał wnieść wielki kamień na górę. Syzyf wziął się do pracy, ale gdy już był u szczytu nagle kamień wyślizgnął mu się i spadł. Tak było za drugim, trzecim, dziesiątym razem. Syzyf ciągle wznosi kamień, ale zawsze tuż przy szczycie on mu się wyślizguje. Jest symbolem pracy, działania nie zakończonego sukcesem, bezsensownego.
Żeromski w Syzyfowych pracach przyrównuje proces rusyfikacji na ziemiach polskich do pracy Syzyfa. Proces ten nie był w stanie zniszczyć polskości tkwiącej w samych Polakach.
Ikar był synem Dedala - rzeźbiarza i konstruktora greckiego. Dedal tęsknił za ojczyzną - Grecją i poprosił Minosa, króla Krety, aby mu pozwolił wrócić do Grecji. On jednak na to się nie zgodził, więc Dedal skonstruował z ptasich piór i wosku skrzydła doczepiane do ramion, by w ten sposób mógł wraz z synem wrócić do Grecji. Przykazał Ikarowi, aby ten nie wzbijał się za wysoko, gdyż wosk może się stopić i aby nie schodził zbyt nisko wody, gdyż pióra mogą nasiąknąć wilgocią. Ikar jednak nie posłuchał ojca. Zachwycony wynalazkiem wzbijał się wyżej i wyżej i wyżej i wyżej i wyżej i wyżej... aż wreszcie wosk stopił się, pióra poodpadały i Ikar spadł na ziemię. Stał się on symbolem człowieka tragicznego, którego zafascynowanie wynalazkiem wzięło górę nad zdrowym rozsądkiem. Jego tragedia, śmierć nie jest zauważona przez nikogo.
W tekście Ikar Iwaszkiewicza porównana jest postać Ikara z Michasiem, chłopcem z ulicy w czasie wojny. Tak jak Ikar lotem tak Michaś zafascynowany jest książką (jak Genizak) i zapomina o niebezpieczeństwie. Występuje przyrównanie śmierci Ikara do zabrania Michasia przez Niemców. Także jego zniknięcia nikt nie zauważa. Autor stwierdza Ja jeden zauważyłem, że Ikar utonął.
Demeter, bogini życia i urodzaju, miała córkę Persefonę, którą podstępem sprowadził do piekła tamtejszy władca, Hades. Nieszczęsna matka błąkała się po Ziemi w poszukiwaniu ukochanego dziecka, lecz nie mogła go nigdzie znaleźć. Jej smutek był tak wielki, że deszcze przestały padać, strumienie powysychały, nie rodziły się nowe plony i głód zaczął zaglądać do ludzkich siedzib. Zmartwiony Zeus postanowił przebłagać Demetrę, ale nic nie skutkowały namowy wysyłanych do niej muz i charyt. Władca Olimpu ustąpił wreszcie i nakazał Hadesowi, aby oddał Persefonę. Król piekieł wypełnił to życzenie, ale wręczył żonie jabłko granatu, które częściowo zjedzone, na zawsze związało ją z państwem cieni.
Wielka radość Demeter spowodowana powrotem córki wywołała na świecie eksplozję zieleni i śpiewu ptaków. Jednak Persefona musiała powracać do męża na trzy miesiące w roku, wtedy to przyroda zamierała, by ponownie się obudzić z zimowego odrętwienia. W taki właśnie sposób starożytni Grecy tłumaczyli sobie cykliczność zmian pór roku.



3. Uzasadnij uniwersalizm mitów greckich. Odwołaj się do wybranych przykładów.

Antyk obok Biblii, to podstawowe źródło, z której wyrosła i na bazie której rozwija się cała cywilizacja (kultura, literatura, sztuka świata zachodniego). Sposoby nawiązań do kultury antycznej są różne, od odwołań do mitów, motywów, wątków, postaci literackich po osoby konkretne oraz kanony i założenia sztuki klasycznej (Renesans, Oświecenie).
Mitologia jest inspiracją twórczą dla wielu pisarzy, poetów. Na tej płaszczyźnie stanowi niewyczerpalne źródło mitów i motywów.
Jeżeli chodzi o postawy ludzkie czy wzorce osobowe to kultura grecka jest bardzo uboga : agonistyczna lub hedonistyczna. Bogowie i herosi greccy są nośnikami stałych i niezmiennych wartości moralnych :
• bunt - Prometeusz
• wierność Penelopy
• tyrtejskie poświęcenie w walce
• patriotyzm - Enean
• heroizm - trojańscy chłopcy
Postacie te są sprowadzone niestety do jednego wymiaru - są archetypami uczuć i postaw. Mitologiczne postacie żyją w nowej świadomości w takim wymiarze jaki wytworzyła literatura staropolska, europejska czy współczesna.
Mit jest opowieścią, która przedstawia i organizuje wierzenia danej społeczności. Mit przedstawia emocje (lęk, radość, gniew). To, co niejasne zostaje przybliżone i wyjaśnione (zmienność pór roku - mit „Demeter i Kora"). Mity dla starożytnych pełniły funkcje poznawcze, światopoglądowe (podstawa wierzeń religijnych), sakralne (powiązanie z kultem bóstw i rytualnych obrzędów). Dzielimy je na teogoniczne, kosmogoniczne, antropogeniczne i genealogiczne. Literatura antyczna stanowi źródło nawiązań; bez jej znajomości nie można w pełni zrozumieć literatury późniejszych epok. Odwołania mogą być do twórców, gatunków, archetypów, toposów oraz filozofii (Demokryta z Abdery, Epikura, Arystotelesa). „Fraszki" J. Kochanowskiego nawiązują do hasła carpe diem, głoszą też, iż cnota jest dobrem najwyższym. Słowacki wspomina Homera jako piewcę czynów w utworze „Grób Agamemnona". „Ikar" St. Grochowiaka jest wyrazem dążenia człowieka do nowych odkryć. Dedal to symbol ojcostwa, racjonalnego myślenia, Ikar - marzycielstwa.
Kosmogonia mityczna mówi, że świat zrodził się z Chaosu (istoty - mieszaniny wody, powietrza, ziemi, ognia i nasienia boskiego). Z Chaosu wyłonił się Uranos (niebo) i Gaja (ziemia), którzy dali początek tytanom. Cechą tej kosmogonii jest politeizm i teocentryzm. Świat i człowiek powstają w wyniku walki bóstw. Mitologia przedstawia różnorodność przeżyć. Hefajstos stanowi przykład uczynnego i wytrwałego w pracy, miłość macierzyńską prezentuje Niobe, próżność to cechy Hery, Ateny i Afrodyty, waleczność i odwaga - Achillesa i Hektora.
W mitach utrwalone zostały pierwsze wzorce ludzkich postaw i zachowań. Nauka traktuje te pierwowzory jako archetypy (pojęcie wprowadził Jung, uczeń Freuda), czyli pradawne, niezmienne wyobrażenia, przekonania, wzory zachowań, które tkwią w świadomości zbiorowej każdej społeczności. Same w sobie są niezmienne, lecz przybierają różne formy w dziełach różnych twórców i epok.
Z mitów wywodzą się stałe obrazy i motywy literackie. Powtarzający się obraz lub motyw nazywamy topos. Toposy świadczą o niezmienności kultury śródziemnomorskiej i są wyrazem archetypicznych wzorców tkwiących w zbiorowej podświadomości. Przykładem toposu jest Amor przeszywający serce strzałą.

4. Wyjaśnij na czym polega konflikt tragiczny w „Antygonie” Sofoklesa.

Konflikt tragiczny bohatera starożytnego polegał na postawieniu go w obliczu dwóch równorzędnych racji, pomiędzy którymi musiał on dokonać wyboru.

Akcja "Antygony" osnuta jest wokół wydarzeń związanych z atakiem na Teby Polinejkesa. Król Teb, Kreon, zakazuje pogrzebania jego zwłok, gdyż uznaje go za zdrajcę. Wybiera w ten sposób między prawami boskimi (nakazującymi pogrzebanie zmarłych) a prawami dotyczącymi żyjących. Na taki obrót sprawy nie zgadza się Antygona, siostra Polinejkesa, a jednocześnie narzeczona Hajmona, syna Kreona. Mimo grożącej jej surowej kary, nie waha się pogrzebać zwłok brata. Wybiera więc prawa boskie, przeciwstawiając się ludzkim. W obu przypadkach (tzn. gdyby pozostawiła zwłoki brata na pastwę losu) nie zaznałaby spokoju sumienia. Kreon postawiony zostaje w sytuacji kolejnego wyboru. Musi zadecydować, czy wymierzyć surową karę, czy też zrezygnować z niej na korzyść szczęścia własnego syna. Podczas gdy waha się przed podjęciem ostatecznej decyzji, Antygona popełnia samobójstwo. Kreon wreszcie decyduje się ją ułaskawić, lecz jest za późno - Antygona już nie żyje. Tego ciosu nie wytrzymuje Hajmon i również popełnia samobójstwo. Na wieść o tym również matka chłopaka, a żona Kreona odbiera sobie życie. Kreon, nieustannie stawiany w sytuacji wyboru, musi rozważyć, czy powinien wybrać dobro swego ludu, czy dobro swej rodziny. Jego nieustępliwość wiedzie ku tragicznemu zakończeniu.
Antygona wybierać musi pomiędzy prawami boskimi (które dają jej spokój sumienia) oraz prawami ludzkimi (których złamanie skaże ją na śmierć). Antygona wybiera zgodnie z własnym sumieniem.




5. Wymień przedstawicieli literatury starożytnej i scharakteryzuj twórczość kilku z nich.

Do przedstawicieli literatury starożytnej zaliczamy:
- Tyrtajosa (Tyrteusza) (VII w. p.n.e.). Od imienia poety pochodzą terminy: tyrteizm, poezja tyrtejska, oznaczająca twórczość nawołującą do walki. W obronie zagrożonej niepodległości państwa osoba Tyrteusza stała się symbolem patrioty – wojownika.
- Safona (VII/VI w. p.n.e.).
- Anakreont z Teos (VI w. p.n.e.). Jego wiersze – wykwintne i melodyjne – znalazły wielu naśladowców wśród poetów doby aleksandryjskiej i rzymskiej, a także poetów nowożytnych,
- Od imienia Anakreonta pochodzi termin anakreontyk określający poetycki utwór, którego głównym tematem jest pochwała zabawy, wina, biesiady, erotyki. Anakreontyki pisali: Kochanowski, Morsztyn oraz Naruszewicz,
- Symonides (VI/V w. p.n.e.). Jako twórca związany był z dworami władców i tyranów. Pisał: dytyramby, poemy, treny, epidramaty,
- Horacy (65 – 8 r. p.n.e.),
- Wergiliusz (autor „Eneidy”),
- Owidiusz (autor „Przemian”).
„Rzecz to piękna” – Tyrtajos.
Jest to wiersz – apel wzywający do walki w obronie ojczyzny której niepodległość jest zagrożona.
„Rzecz to piękna zaprawdę, gdy krocząc w pierwszym szeregu
Ginie człowiek odważny, walczący w obronie ojczyzny”.
Poeta nawołuje do trwania na polu walki i do gotowości oddania życia za swój kraj. Aby zachęcić czytelników wiersza do bohaterstwa, stosuje tzw. anty przykład – ukazuje, co czeka tchórza, człowieka, który nie chce oddać życia za ojczyznę.
„Wnet żebrakiem się staję – los to najgorszy ze wszystkich
(...)wrogość go wita wśród ludzi
Hańba rodzinę okrywa, zeszpeca wygląd swój świetny,
Wszak niesława, a nawet zło za nim podąża.”
„Pogarda dla nie znającej poezji” – Safona.
Jest to krótki, czterowierszowy utwór, który wyraża przekonanie o nieśmiertelności sztuki, o wiecznej, nieprzemijającej wartości poezji. Poeta poprzez swoją twórczość (u Safony: zrywanie róż Pierii) zapewnia sobie pamięć przyszłych pokoleń, natomiast imię tego, który nie obcuje ze sztuką, a przede wszystkim z poezją, skazane jest na zapomnienie:
„...nikt cię z tęsknotą nie wspomni,
żadnego serca nie wzruszysz, nikt nie
zapłacze po tobie...”
„Słodki bój” – Anakreont.
W utworze tym nie chodzi o walkę na śmierć i życie; motywem przewodnim jest miłosny flirt, ukazany tu jako potyczka na pięści, którą podmiot liryczny zamierza stoczyć z Erosem, bożkiem miłości.
„Los” – Symonides.
W wierszu podmiot liryczny wyraża przekonanie o niepewności ludzkiego bytu i zmienności człowieczego losu:
„Nie mów nigdy człowiecze
co przyniesie ci jutro.”
Nigdy nie wiadomo, co przyniesie nadchodzący dzień, dzisiejsze szczęście jutro może obrócić się w łzy, radość w smutek. Los jest kapryśny, a zmienia się tak szybko, że niejednokrotnie trudno jest się nam nawet zorientować, kiedy przestaliśmy być ulubieńcami Fortuny.
„Los odmieni się, zanim
Lotna mucha w powietrzu
Zdąży przemknąć przed tobą.”
„O co poeta prosi Apollina” – Horacy.
Oda ta jest prezentacją postawy życiowej Horacego i wypracowanej przez niego filozofii, będącej swego rodzaju syntezą poglądów stoików i epikurejczyków.
Własna filozofia życiowa poety jest określona poprzez zasadę „złotego środka”. Zasada ta opiera się na przekonaniu, że w życiu należy cenić rozum, sprawny umysł, dopisujące zdrowie, pogodną starość. Żyć należy zgodnie z naturą, brać od świata tyle, ile potrzeba, nie za wiele, ale i nie za mało. Taka postawa zapewni spokój, opanowanie, da jednocześnie szczęście.
„Exegi monumentum” – Horacy.
Oda porusza problem sztuki i jej uniwersalnego ponadczasowego wymiaru. Horacy wyraża w tym utworze przekonanie, że pisanie wierszy daje poecie nieśmiertelność. Pomnikiem, który stawia sobie za życia poeta, jest jego twórczość. Poeta daje tym samym wyraz swojej pewności, że ma już zapewnione wieczne życie w pamięci potomnych.
Naczelnym przesłaniem tego wiersza jest przesłanie „non omnis moriar”, czyli „nie wszystek umrę”.
Poeta bowiem nie umiera „do końca”, zawsze jego część żyć będzie w wierszach, w pamięci tych, którzy te wiersze będą kiedyś czytać.


6. Dowiedź, że „Iliada” jest wzorowym przykładem epopei starożytnej.

Epos (Epopeja) to główny gatunek epiki do czasów powstania powieści. Jest to rozbudowany utwór wierszowany, który ukazuje dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności.
W przypadku „Iliady” tłem fabuły jest wojna trojańska, natomiast bohaterowie legendarni to np.: Achilles, Agamemnon, Parys, Helena, a także bogowie greccy.
Źródłem eposu są mity i podania (np. „Iliada” wywodzi się z mitu o jabłku niezgody).
Cechy gatunkowe eposu to:
- Inwokacja – czyli rozwinięta apostrofa umieszczona we wstępie utworu, w której poeta zwraca się do muzy, bóstwa z prośbą o pomoc w tworzeniu dzieła. W „Iliadzie” autor zwraca się do muzy, bogini, która poddaje pieśń śpiewakom: „Gniew, bogini, opiewaj Achilla, syna Peteusa”
- Równoległość dwóch płaszczyzn świata bogów i ludzi. W „Iliadzie” fabuła przebiega:
- „w świecie bogów” (także bogowie walczą po dwóch stronach wrogów wojny trojańskiej, np. Atena decyduje o zwycięstwie Achillesa nad Hektora)
- „w świecie ludzi” i ludzkich uczuć – dowodem jest np. miłość Parysa do Heleny
- Narrator eposu ujawnia swoje uczucia tylko w inwokacji, potem jest „obiektywny, wszechstronny i zdystansowany wobec wydarzeń”
- Wydarzenia są opisane stylem podniosłym, patetycznym, dostosowane do wagi opisywanych wypadków, co widać wyraźnie w sposobie opisu walczących w pojedynku Achillesa i Hektora
- Szczegółowy, realistyczny opis przedmiotów i sytuacji (realizm szczegółu), np. opis tarczy Achillesa.

Homer opisuje nie tylko kolejne działania wykonawcy Hefajstosa, lecz obrazy przedstawione na płaskorzeźbie.
* Są one opisane tak, że można je z łatwością odtworzyć. Jest to 10 scen – obrazów z życia pokojowego.
* Znajdujemy wyobrażenie ziemi, nieba , morza, dwóch miast i życia w tym mieście – śluby, uczty, waśnie handlujących, itp.

- Opisy scen batalistycznych – sceną taką jest np.:
* pojedynek Hektora z Achillesa
* obraz oblężenia grodu
* zasadzki
* bitwy
- Porównanie homeryckie – jest to porównanie, którego drugi człon jest rozbudowany tak, że stanowi odrębną epizodyczną scenę, np.: porównanie walczących (Achillesa i Hektora) do walki orła i gołębicy, umieszczone w pieśni 22 pt. „Pojedynek”.
- Epizodyczność akcji. Epizod to odstępstwo od toku głównej akcji, opisanie wydarzenia mniej istotnego, pobocznego, nie związanego z główną fabułą, np.: dokładny opis tarczy Achillesa.
- Miarą wierszową eposu homeryckiego jest heksametr – wers, który składa się z 6 stóp metrycznych (heks = 6): daktyli lub spondejów.


7. Wyjaśnij, na czym polega piękno i uniwersalizm mitów greckich.

Mitologia obok Biblii to główne źródło cywilizacji i kultury śródziemnomorskiej, w której kręgu znalazła się - wśród krajów zachodniej Europy - także i Polska.
W mitologii są utrwalone najstarsze, najdawniejsze wzory postaw i zachowań ludzkich, ukazane w perspektywie uniwersalnej, ponadczasowej (archetypy).
Mit o „Dedalu i Ikarze”
Mit ten jest odzwierciedleniem życia codziennego ludzi zafascynowanych różnymi zjawiskami, które mylnie oceniamy jako coś wspaniałego, a one prowadzą nas do zguby.
Mit o Edypie
Mit ten można uznać za prawdę o dorastaniu. Zygmunt Freud, stworzył określenie kompleks Edypa, w odniesieniu do dorastających ludzi. Ogólnie rzecz biorąc chodzi o to, że każdy ma w sobie coś z Edypa. Dorastając "zabijamy ojca", czyli zrywamy z dotychczasowym systemem wartości, przełamujemy dotychczasowe autorytety. Następnie będąc na "spalonej ziemi" budujemy nowy, własny system wartości, stajemy się innymi ludźmi. Tą przemianę symbolizuje wykłucie sobie oczu przez Edypa.
Mit o Niobe
Była ona matką czternaściorga dzieci i nie rozumiała, dlaczego ludzie oddają cześć Latonie, która ma tylko dwoje dzieci. Bogini nie zniosła takiej zniewagi i jej dzieci: Apollin i Artemida zabiły całe potomstwo królowej kilkoma strzałami z łuku. Nieszczęśliwa Niobe powróciła do rodzinnego miasta Sipylos, gdzie przez cały czas przesiadywała na wzgórzu, dopóki bogowie nie zamienili ją w kamień. Jednak i wtedy smutek duszy przebywającej w głazie powodował, iż spod niego wypływało źródło łez. Mit ten przedstawia istotę macierzyństwa i wielkie nieszczęście rodziców, którzy utracili swoje dzieci.
Mit o Prometeuszu
Prometeusz symbolizuje postawę, która musi cierpieć za poświęcenie dla ludu, społeczeństwa, ojczyzny.
Mit o Demeter i Persefonie
Demeter, bogini życia i urodzaju, miała córkę Persefonę, którą podstępem sprowadził do piekła tamtejszy władca, Hades. Nieszczęsna matka błąkała się po Ziemi w poszukiwaniu ukochanego dziecka, lecz nie mogła go nigdzie znaleźć. Jej smutek był tak wielki, że deszcze przestały padać, strumienie powysychały, nie rodziły się nowe plony i głód zaczął zaglądać do ludzkich siedzib.

Zmartwiony Zeus postanowił przebłagać Demetrę, ale nic nie skutkowały namowy wysyłanych do niej muz i charyt. Władca Olimpu ustąpił wreszcie i nakazał Hadesowi, aby oddał Persefonę. Król piekieł wypełnił to życzenie, ale wręczył żonie jabłko granatu, które częściowo zjedzone, na zawsze związało ją z państwem cieni.

Wielka radość Demeter spowodowana powrotem córki wywołała na świecie eksplozję zieleni i śpiewu ptaków. Jednak Persefona musiała powracać do męża na trzy miesiące w roku, wtedy to przyroda zamierała, by ponownie się obudzić z zimowego odrętwienia. W taki właśnie sposób starożytni Grecy tłumaczyli sobie cykliczność zmian pór roku.

Mitologia grecka jest uniwersalna, ponieważ:
1. opowieści mitologiczne mają charakter religijny
2. mają charakter uniwersalny, tzn. Mówią o prawdach, które nie przemijają, są ponadczasowe i ogólnoludzkie
3. mówią o sprawach człowieka, jego dążeniach, marzeniach
4. były wielokrotnie wykorzystywane w sztuce
5. można je przyrównać do zdarzeń mających miejsce w współczesności

7(1). Piękno i uniwersalizm mitów greckich.
Mity greckie istnieją od dawien dawna. Kiedyś miały one sens religijny i duchowy. Dziś posiadają walory kulturowe. Nie znaczy to jednak, że mity odeszły gdzieś w zapomnienie.
Ich piękno i uniwersalizm dostrzega się wszędzie.
Dla Greków mity miały ogromne znaczenie. Były one dla nich tak cenne jak Pismo Święte.
Przywiązywano do nich dużą rolę. Ujawnia to fakt, że kultura i sztuka opierała się na mitach. Malowidła na wazach, poezja, przedstawiała bogów, herosów, walki bohaterów. Dzięki
mitom poznajemy jakie mieli poglądy na dane sprawy, o czym marzyli dawni ludzie, np.:
o powstaniu ludzi opowiada nam mit o Prometeuszu. Mit o Edypie porusza problem winy
i kary. Mit o Dedalu i Ikarze ujawnia marzenia Greków o zdobyciu przestworzy.
Można by tak wymieniać jeszcze bardzo długo. Fakt w tym, że starożytni mieli podobny pogląd
na dane sprawy, jak my dzisiaj.
Wróćmy jednak do czasów obecnych. Jak wspomniałem na wstępie "piękno
i uniwersalizm mitów greckich dostrzega się wszędzie". To prawda. Na przestrzeni wieków
mity były i są obecne w literaturze, malarstwie, rzeźbie, muzyce, języku, przenośni.
Były one inspiracją dla poetów, twórców i wielu innych. W literaturze poeci sięgali do mitów
czerpiąc stamtąd wątki, aluzje, tytuły. W malarstwie przykładem jest obraz słynnego
Michała Anioła pt.: "Stworzenie Adama". W języku - nazwy geograficzne, astronomiczne,
pospolite, własne. W muzyce - operetki Ofenbacha. W przenośni - powiedzenia takie jak:
"męki Tantala", "puszka Pandory", "zloty wiek" i wiele, wiele innych.
Podsumowując, w mitach zostały utrwalone pierwsze wzory ludzkich postaci i zachowań,
czułość matki (Demeter), zbuntowanego wobec bogów społecznika (Prometeusz),
czy marzyciela (Dedal i Ikar).Nauka traktuje te pierwowzory jako archetypy, czyli pradawne,
niezmienne wyobrażenia, które tkwią w świadomości zbiorowej każdej społeczności.
Istotą i genezą mitu było szukanie odpowiedzi na dręczącą zagadkę bytu - jak powstał świat
i człowiek, jaka jest jego natura i przeznaczenie. Dawni ludzie odpowiadali na te pytania
opowieścią, którą był mit.

8. Scharakteryzuj wybranego bohatera tragicznego literatury antycznej.

Rozumienie tragizmu jako kategorii estetycznej łączy się z istnieniem konfliktu wyboru. Jednostka wybitna zostaje postawiona wobec konieczności wyboru wartości przeciwstawnych ale jednakowo ważnych. Działania bohatera są z góry skazane na niepowodzenie a sam akt wyboru, niezależnie od tego, które z wartości zostanie wybrana musi doprowadzić do katastrofy.
W „Antygonie”, oboje głównych bohaterów to postacie tragiczne:
1. Antygona
Wybiera pomiędzy prawem ludzkim a boskim. Prawo boskie nakazuje jej pochowanie zwłok brata bez względu na karę, jaka może ją spotkać za strony władcy. Prawo ludzkie wydane przez Kreona nie pozwala pochowania zwłok zdrajcy. Antygona podlega obu prawom. Wybór jednego powoduje kolizję drugiego. Złamanie prawa boskiego to klątwa i przekleństwo, ludzkiego - śmierć. Obie siostry są zupełnie różne. Antygona jest silna i honorowa w przeciwieństwie do swej siostry. Jest odważna i energiczna. Chce uczcić śmierć brata, chowając go. Ale aby to uczynić, musiałaby złamać zakaz Kreona. Jednak Ismena jest inna. Obawia się o swoje życie i nie chce złamać zakazu króla. Boi się władcy i sprzeciwu wobec niego. Jest oportunistką. Przyjmuje postawę wygodniejszą dla siebie. Antygona płacze nad losem swoim i swoich bliskich. Godzi się na śmierć. Nie buntuje się gdyż nie chce upokorzyć się przed Kreonem. Okazałaby się wówczas słabą i przeciętną osobą.


2. Kreon
Także jest bohaterem tragicznym. Wydał rozkaz obowiązujący w kraju, ale jednocześnie złamał prawo boskie. Dlatego zginęli jego bliscy. Gdyby uniewinnił i uwolnił Antygonę, mógł stracić cały swój autorytet a to mogło doprowadzić do anarchii i zguby Teb.
Kreon jest prawowitym władcą Teb. Jgo decyzja spowodowana była chęcią udowodnienia poddanym, że potrafi być sprawiedliwy i okrutny dla wrogów. Podejrzewając iż poddani mogliby lekceważyć jego władzę, kazał stosować wobec nich terror, jako środek zapobiegawczy. Przykładem może być zakaz pochówku wrogów (Polinejkesa) oraz zamurowanie Antygony. Jest on rządny władzy. Chce umocnić ją i swój autorytet. Bezwzględny dla wrogów i zdrajców. Jest tyranem, którego należy słuchać i wypełniać rozkazy. Jest konsekwentny. Podczas konfrontacji z synem Hajmon pokazuje mu jego błędy i przewagę dumy nad rozsądkiem. Hajmon pragnie zrzucić zasłonę gniewu, chce by ojciec zobaczył prawdziwy obraz sytuacji. Uważa, że Kreon jest władcą dla własnych korzyści. Ostrzega swojego ojca przed karą za złamanie praw boskich, które są ważniejsze od niego. Odwołuje się do jego ludzkich uczuć. Chce by spojrzał na to jak zwykły człowiek, a nie król. Wycofanie się z decyzji uczyni go władcą bardziej szanowanym, człowiekiem, a nie potworem. Mimo, że Hajmon występuje w obronie demokracji w państwie, jego ojciec go nie słucha. Kreon uważa się za nieomylnego. Nie zważa na wskazówki syna, który jest młodszy od niego. W przypływie gniewu Hajmon nazywa ojca tyranem.


9. Zinterpretuj przebieg konfliktu racji w „Antygonie” Sofoklesa.

„Antygona” jest najbardziej znaną tragedią grecką. Tragizm wyraża się tu poprzez upadek wielkiej wartości. Która z postaci jest wartością w „Antygonie”, kogo rację należy aprobować?
Przeanalizujmy problematykę utworu z różnych punktów widzenia.
W czasach starożytnych przeznaczenie było nieodłącznym elementem życia. Uważano, że nie można go uniknąć. W tragedii „Antygona” Sofoklesa główne postacie również są obarczone fatum.
Początkiem tragedii jest śmierć Polinejkesa. Jest on uznany za zdrajcę ojczyzny. Tak uważa Kreon - reprezentant władzy państwowej. Jest on władcą dbającym o prestiż państwa. Antygona reprezentuje prawo boskie. Rodzina według niej jest pierwszą i najświętszą formą ludzkiego współżycia. Podejmując decyzję o pogrzebaniu brata godzi się na swój los. Pogrzeb Polinejkesa oznacza dla Antygony śmierć. Ona jednak uważa, że nie może postąpić inaczej. Rolę jaką narzuciło jej życie przyjmuje bez buntu. Ma do wyboru dwie możliwości i każda zwieńczona nieszczęściem. Postępując zgodnie z rozkazem Kreona może uniknąć śmierci. Dalsze życie będzie jednak pełne wyrzutów sumienia. Świadomość, że mogła by nie dopełnić obowiązku pogrzebania brata jest dla niej gorsza niż śmierć. Kreon również uważa, że racja jest po jej stronie, musi jednak postępować zgodnie z ustanowionym prawem. Jest pełen rozterek, ma wątpliwości, w odróżnieniu od siostry Polinejkesa, która konsekwentnie i uporczywie zmierza do podporządkowania się fatum. Antygona motywuje swój czyn miłością i wiernością wobec brata. Każde z nich jest przekonane o swojej racji. Nie ma między nimi możliwości kompromisu. I to jest istota tragedii.
Czytając „Antygonę” głównej bohaterce przyznajemy rację. Jest dla nas wzorcem postawy, która daje spokój i wewnętrzną harmonię. Jest symbolem i personifikacją pewnych idei, wyrażonych w stwierdzeniu:
„Współkochać przyszłam, nie współnienawidzić”.
Bardziej ludzki charakter ma Kreon. Waha się czy cofnąć karę, czy pozwolić Antygonie umrzeć. Jest buntowniczy i walczy z przeznaczeniem. Walka z czymś czego zmienić się nie da uczłowiecza. Kreon jest nieszczęśliwy, wyrażają to jego słowa:
„Przeklęta żądzy mej niech będzie duma”.
Tragedia kończy się katastrofą. Cechą charakterystyczną tego gatunku dramatu jest nieunikniony, zgubny koniec. Nic nie mogło uchronić Antygony przed katastrofą. Była w impasie. Obie strony walczące broniły słusznej sprawy, a zwyciężyć mogła tylko jedna.
Obie postacie dramatu są tragiczne. Sprawca tragedii staje przed nami w zakończeniu utworu, wyznaje swą winę i oskarża się sam.
Moim zdaniem w tym przypadku mamy do czynienia przede wszystkim z tragedią Kreona. W utworze można odnaleźć prawdy uniwersalne - problem władzy, polityki, tyrania jednostki i pragnienia ludu. Bunt w imię wartości moralnych to główne aspekty utworu. Jednostka opowiadająca się po jednej ze stron ponosi wielką odpowiedzialność.
Ponadczasowość uczuć, myśli i pouczeń zawartych w utworze „Antygona” sprawia, że tragedia przemawia do współczesnego odbiorcy. Idea samo władztwa, wina i kara, wierność nie pisanym prawom boskim, miłość Antygony do braci to zagadnienia mające rację bytu także współcześnie.
Moim zdaniem Antygona ponosząc śmierć zwycięża moralnie. Kreon odnosi pozorne zwycięstwo. Skazawszy Antygonę, sam na siebie sprowadził katastrofę. Tragicznym bohaterem jest sprawca tragedii, nie tragiczna ofiara. W istocie jest to więc klęska Kreona.

10. Wymień gatunki literackie typowe dla „Biblii”.

W Biblii spotykamy niemal wszystkie gatunki literackie, znane z literatury pozabiblijnej:

PRZYPOWIEŚĆ:
Utwór narracyjny, w którym przedstawione postacie i wydarzenia nie są ważne ze względu na nie same, lecz jako przykłady uniwersalnych prawideł i zasad ogólnoludzkiej egzystencji. Prosta i uboga fabuła jest tylko ilustracją i pretekstem do ukazania ważnych treści. Właściwa interpretacja przypowieści wymaga odrzucenia dosłownego znaczenia utworu i przejścia do znaczenia ukrytego. Przypowieść często posługuje się symbolem. Wyróżnia się przypowieść alegoryczną (która ma dwa plany, jej treść jest ukryta) oraz przypowieść exemplum (tzn. dosłowną, wykładającą swe pouczenie bez metafory, jest wiernym przedstawieniem wzorca postaw).
PSALM:
Jest to krótki utwór poetycki, w którym mieszają się ze sobą charakter modlitewny i pochwalny. Wypowiedź w psalmie skierowana jest do Boga. Do niego kierowane są prośby, błagania, podziękowania. Psalmy zbudowane są z wersetów. Psalmy dzielimy na błagalne, pochwalne, dziękczynne, mądrościowe, patriotyczno - religijne.
HYMN:
To uroczysta pieśń pochwalna, opiewająca np. czyjąś sławę lub czyn patriotyczny. Może to być także patetyczny utwór liryczny, o treści patriotycznej lub religijnej. Utwór ten nacechowany był najczęściej patetyzmem i wzniosłością.
LISTY:
Jest to pisemna forma wypowiedzi, skierowana do osoby lub instytucji. Dla Biblii list gra rolę szczególną. Ze względu na duże odległości między miastami, a także na trudy podróży, list stawał się formą przekazu Słowa Bożego. Za jego pośrednictwem apostołowie pouczali i wyjaśniali wiernym wszelkie wątpliwości.
APOKALIPSA:
(Z greckiego "apokalypsis" = odsłonięcie). Utwór, w którym zawarta jest prorocza, zwykle groźna i przerażająca wizja przyszłości. Ta, pochodząca z Biblii, przypisywana jest Janowi Ewangeliście i zawiera mistyczne przepowiednie losów chrześcijaństwa i końca świata.
KAZANIE:
Jest to tekst, wygłaszany przez duchowieństwo do wiernych, najczęściej podczas nabożeństwa. Kazaniem określić też można treść pisaną takiego przemówienia.
LAMENTACJA (TREN):
Jest to pieśń lamentacyjna, wyrażająca żal z powodu czyjejś śmierci, napisana na cześć zmarłego, rozpamiętująca jego chwalebne czyny, zasługi, zalety. Tren jest gatunkiem należącym do poezji żałobnej.
MODLITWA:
Jeden z podstawowych aktów wiary każdej religii, pojmowany jako myślowy lub słowny kontakt z bóstwem. Modlitwy dzielą się na błagalne i dziękczynne.
EPOS NARODOWY:
Jest to jeden z gatunków epickich, wykształconych w starożytności. Utwór ten jest z reguły wierszowany i bardzo rozbudowany. Przedstawia on losy bohaterów na tle wydarzeń ważnych dla danej społeczności. Na plan pierwszy wysuwa się fabuła. Charakterystyczny dla eposu jest jego podniosły i patetyczny styl.
PIEŚŃ:
Utwór liryczny, silnie związany z muzyką. Tematyka pieśni obracać się może wokół zagadnień takich jak przemijalność, krótkotrwałość życia, cnota, rozum, patriotyzm, nieśmiertelność poezji czy afirmacja życia, natury, świata i miłości. Poglądy filozoficzne stanowią najczęściej tematykę pieśni refleksyjnych.
AFORYZMY (PRZYSŁOWIA):
Krótkie zdanie czy też myśl, która zawierać może dowcipnie i ironicznie sformułowaną prawdę, regułę czy zasadę życiową.
ELEGIA:
To utwór liryczny, bez określonej miary wierszowej, zwykle o tematyce żałobnej i refleksyjnym, smutnym nastroju, utrzymany w tonie skargi.
KRONIKI:
Jest to chronologiczny zapis wydarzeń z życia państwa, organizacji lub instytucji. Kronika charakteryzuje się tym, iż najczęściej jest ona obiektywna oraz tym, że ogranicza się do odnotowania wydarzeń, bez podania ich związków przyczynowych.
KODEKS PRAWNY:
Zbiór przepisów prawnych, regulujących określoną dziedzinę życia społecznego.
OPOWIADANIE:
To krótki utwór epicki. Najczęściej opowiadanie ogranicza się do jednego wątku fabularnego. Charakterystyczne dla opowiadania jest występowanie luźnej akcji (w której często występują epizody) oraz brak wyraźnej konstrukcji.
MONOLOG I DIALOG FILOZOFICZNY
POEMAT EPICKI
SAGA RODOWA
PRZEKLEŃSTWO
WYROCZNIA
NOWELA DYDAKTYCZNA
LIRYKA MIŁOSNA

11. Podaj cechy tragedii antycznej, posługując się wybranym przykładem. Oceń uniwersalną wymowę poznanych przypowieści biblijnych.

Początek tragedii greckiej sięga misteriów dionizyjskich (Wielkie Dionizje), podczas których ich uczestnicy, ubrani w koźle skóry, śpiewali pieśni obrzędowe ku czci Dionizosa (boga wina i plonów). Nazwa „tragedia” pochodzi od dwóch słów greckich: ‘tragos’ - kozioł i ‘ode’ - pieśń (tragedia = pieśń kozła). Z pieśni obrzędowych (pochwalnych) zrodziła się tragedia, której budowa oparła się na dialogu prowadzonym przez Koryfeusza (przewodnika - opowiadacza) z chórem. Pierwszego aktora wprowadził Tespis, drugiego - Ajschylos, trzeciego - Sofokles. Zespół aktorski ograniczał się do trzech osób. Aktorami mogli być tylko mężczyźni, grali więc też i role kobiece. W tragedii antycznej nie ma podziału na akty i sceny:
• PROLOGOS – zapowiedź
• PARADOS - wkroczenie chóru
• EPEJSODIONY - akcja sceniczna z aktorami
• STASIMONY - wystąpienia chóru
• KOMMOS - lament bohatera
• EKSODOS - opuszczenie sceny przez zbiór
• ZASADA DECORUM - zasada jedności treści, formy, jednorodności stylistycznej, zgodności gatunku ze stylem, językiem bohatera
• ZASADA TRZECH JEDNOŚCI :
• MIEJSCA - akcja rozgrywa się w jednym miejscu
• CZASU - akcja zamyka się w ciągu 12-24 godzin
• AKCJI - jeden wątek
• ZASADA TRZECH AKTORÓW - tylko trzech aktorów może naraz przebywać na scenie(brak scen zbiorowych)
• KATHARSIS - oczyszczenie (wywołanie u odbiorcy uczuć, litości, współczucia) Katharsis według Arystotelesa, nie prowadziło do uszlachetnienia uczuć, ale wyzwolenia się z nich, doprowadzało do osiągnięcia stanu spokoju wewnętrznego.
• MIMESIS - naśladownictwo. Sztuka ma odzwierciedlać rzeczywistość.
• SCHEMAT AKCJI :
• EKSPOZYCJA, rozwinięcie,
• PUNKT KULMINACYJNY, katastrofa,
• ROZWIĄZANIE AKCJI.


„ANTYGONA”
• nie ma podziału na akty i sceny
• kompozycja
• pieśni chóru (rola chóru : ocenia bohatera, głos doradczy bohatera, komentuje akcje, wyraża opinie ludu, wyraża prawdy uniwersalne)
• tragizm postaci (konflikt między prawem boskim i ludzkim)
• akcja według schematu
• zasada trzech jedności
• zasada decorum
• zasada trzech aktorów
• występuje zwiastun (strażnik)

Konflikt pomiędzy królem - KREONEM, a ANTYGONĄ jest istotą tragedii i nosi nazwę konfliktu tragicznego. Polega na zderzeniu się przeciwstawnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie można dokonać wyboru i dlatego każde posunięcie bohatera prowadzi go do katastrofy, czyli klęski. Dla Kreona nadrzędnymi wartościami są rozum, ład społeczny i państwo. Dla Antygony natomiast, kierującej się wiarą i miłością, nadrzędne są przykazania duchowe. Konflikt Antygony z Kreonem jest to więc konflikt wartości i konieczności, bowiem bohaterowie bronią przeciwnych racji. Rozum zostaje przeciwstawiony miłości, prawo ludzkie - prawu boskiemu, interes zbiorowości (państwo) - obronie jednostki. Z tego względu, że racje obu stron są równorzędne, konflikt tragiczny jest nierozwiązalny, prowadzi nieuchronnie do klęski bohaterów. Antygona, za przeciwstawienie się rozkazowi króla, zostaje skazana na śmierć; Kreona, który jest winien śmierci trzech osób (Antygony, jej narzeczonego, a własnego syna - Hajmona i swojej żony), los skazuje na wyrzuty sumienia, które będą go dręczyły do końca życia. Tragizm jest wywołany szczególną konstrukcją losów bohaterów, którzy niezależnie od siły charakteru i szlachetnych intencji sprowadzają na siebie śmierć lub klęskę. Należy dodać, że o ich losie decydowało w tragedii greckiej fatum - przeznaczenie, ślepy los. Sympatia czytelnika (widza) jest po stronie Antygony, bo w jego odbiorze urasta ona do symbolu wielu uniwersalnych wartości, takich jak odwaga i przeciwstawianie się despotyzmowi oraz przemocy, wytrwałość i wierność swoim poglądom, niezależność, miłość do brata, poczucie więzi z tradycją i religią, szlachetność i spełnienie powinności siostrzanej i ludzkiej.

Cechy gatunkowe przypowieści
1. utwór narracyjny o charakterze parabolicznym czyli zestawiającym dwie rzeczywistości, z których pierwsza jest obrazem życia codziennego, druga zaś, jest nieuchwytna zmysłowo ale znajduje się w sferze pojęciowej
2. składa się z 3 trzonów: dwa pierwsze to przykłady, obrazy; trzeci to przekazanie jakiejś prawdy, pouczenia
3. jest to opowiadanie alegoryczno-moralistyczne
4. nie ważne są osoby i wydarzenia ze względu na swoją jednostkowość, ale istotny jest moralizujący jego charakter
5. mają zamkniętą fabułę
6. przekazują prawdy moralne
7. posiadają sens o ponadczasowym wymiarze
“O siewcy”
Człowiek wyszedł na pole by zasiać ziarna. Jedno upadło na drogę i zostało wydziobane przez ptaki, drugie upadło na skałkę i zostało wypalone przez słońce, trzecie zostało zagłuszone przez ciernie, ale te które padły na glebę wydały plony: 30-krotny, 60-krotny, 100-krotny. Ziarnem jest słowo boże, a glebą wszyscy ludzie, do których jest kierowane. Można je albo przyjąć, albo odrzucić, ale skutki są jednoznaczne.
“O synu marnotrawnym”
Jest to opowieść o ojcu i jego dwóch synach. Młodszy syn postanowił opuścić rodzinny dom. Zabrał swoją część majątku i wyruszył w świat. Majątek roztrwonił jednak szybko na zabawy. Zaczął paść świnie dla bogatego człowieka. Cierpiał głód i nędzę. Kiedy skruszony syn wrócił do ojca ten się bardzo ucieszył i wydał ucztę. Zdziwionemu starszemu synowi odpowiedział, że cieszy się z powrotu syna, który był jak umarły, a teraz znów ożył. Ojcem jest Bóg, który cieszy się z każdego nawróconego grzesznika. Jest to wezwanie do dostrzegania swoich błędów i ich naprawy.
“O miłosiernym Samarytaninie”
Samarytanin okazał współczucie dla rannego i obrabowanego przez zbójców. Opatrzył go, pielęgnował i zapłacił za pobyt w gospodzie. Wcześniej pomocy odmówili mu duchowni, których zadaniem jest nieść pomoc innym. Przesłanie to, to że ludzie powinni okazywać innym ludziom miłość i miłosierdzie.

12. Dowieść uniwersalnego sensu przypowieści biblijnych.

Przypowieść jest to utwór narracyjny, w którym przedstawione postacie i wydarzenia nie są ważne ze względu na nie same, lecz jako przykład uniwersalnych prawideł ludzkiej egzystencji. Oznacza to, że prosta uboga fabuła jest tylko ilustracją, obrazkiem, który ukazuje głębsze, uniwersalne treści. Przykładem może być przypowieść „ O siewcy”. Opowiada o tym, jak ziarno rozsiewane przez siewcę padło na różne podłoże. Raz padło na drogę i wydziobało je ptaki, nie wzeszło na kamiennym podłożu, ani pomiędzy cierniami. Dopiero gdy ziarno trafiło na żyzną glebę, wydało plon bogaty. Łatwo odczytać znaczenie uniwersalne tej przypowieści, odnaleźć jej sens, który dotyczy ziarna mądrej nauki Słowa Bożego, które nauczyciel rozsiewa między słuchaczy, Przypowieść zawiera nakaz, by być żyzną glebą, chłonnym słuchaczem, który odnajduje pożytek z nauki. Przypowieść pokazuje prawdę moralną- nakaz zachowywania przykazań i prawda posiada wymiar ponadczasowy.
Z kolei przypowieść „O synu marnotrawnym” ukazuje, iż Bóg cieszy się z każdego nawróconego wiernego, choćby zgrzeszył on wcześniej i odszedł od wiary, lecz powrócił. Myśl tę ilustruje przykład ojca, który wita radośnie syna, wracającego z włóczęgi. Powrót do rodziny traktuje tak, jakby umarły syn ożył. Przypowieść ta posiada pewne cech alegorii. Ojciec z tej przypowieści to Bóg Ojciec a Jego synowie to typy ludzkie, przyjmujące różne postawy wobec przykazań. Ponadczasowy wymiar tej przypowieści wiąże się z wezwaniem do ciągłego powracania, dostrzegania swoich błędów i chęci ich naprawy. Przebaczający ojciec stanowi alegorię miłosiernego, wyrozumiałego Boga.
Przypowieść „O miłosiernym Samarytaninie” prezentuje wzór prawdziwej miłości bliźniego. Samarytanin, który w przypowieści pomógł rannemu człowiekowi, pielęgnował go, podzielił się swoim majątkiem, okazał się symbolem miłosierdzia i współczucia człowieka dla człowieka. Po dziś dzień samarytanin oznacza człowieka litościwego i miłosiernego.
Przedstawione przypowieści przekazują prawdy ponadczasowe, uniwersalne, aktualne w dzisiejszym świeci.
Hiob - na przykładzie sprawiedliwego człowieka dotkniętego wielkim cierpieniem autor próbuje wyjaśnić tajemnicę cierpienia niezasłużonego. Bóg pozwala Szatanowi pozbawić Hioba dzieci, majątku, a w końcu i zdrowia. Przyjaciele stoją na stanowisku, że każde cierpienie jest karą za grzechy. Hiob sam walczy o swoją godność odpierając ich racje. Szuka wyjaśnienia tajemnicy swego cierpienia. Hiob stanowi symbol wiary, cierpienia niezawinionego, cierpliwości. Pouczenie Księgi:
- Bóg także sprawiedliwych doświadcza cierpieniem;
- cierpienie ma walor wychowawczy;
- człowiek powinien czcić tajemnicze plany Opatrzności, a nie je badać;
- Bóg ostatecznie otoczy opieką każdego sprawiedliwego.

13. Scharakteryzuj średniowieczne wzorce osobowe, odwołując się do wybranych utworów.

Średniowieczny uniwersalizm, dominacja religii w życiu społeczno-kulturowym oraz ugruntowanie się ustroju feudalnego przyczyniły się do ukształtowania literackich wzorców godnych naśladowania. Należą do nich:
 ideał ascety i świętego
 żyje w ubóstwie
 przyjmuje pogardę i cierpienie z pokorą
 ucieka od sławy, rozgłosu
 modli się do Boga
 umartwia swoją duszę i ciało
 anonimowość
I. pokora
Egzystencja ziemska ascety była ciągłą pamięcią o śmierci (memento mori), a jego życie podporządkowane zostało właściwie przygotowaniu się do godnego chrześcijańskiego zgonu. Przykładem takiego wzoru osobowego może być św. Aleksy. Warto także wspomnieć postawę św. Franciszka. To także wzór parenetyczny - model wiary radosnej, pełnej miłości do bliźnich, do natury, do świata. Można zaryzykować stwierdzenie, że jest to swoisty wariant świętego.
 ideał władcy - określał przymioty cechujące doskonałego monarchy rządzącego państwem, a więc odwagę mądrość, waleczność, wierność wobec Boga i religii chrześcijańskiej oraz sprawiedliwość i troska o poddanych. W literaturze przykładami idealnych władców byli: Karol Wielki z Pieśni o Rolandzie, cesarz Francuzów, potężny i waleczny. Troszczy się o swoich poddanych, najważniejszymi wartościami dla niego są: wiara, kościół katolicki naród. Jego władza pochodzi od Boga. Karol Wielki jest więc symbolem idealnego władcy i doskonałym rycerzem. Będąc zwierzchnikiem państwa jest mężnym i odważnym dowódcą. walczącym w obronie wolności narodu. Pełni na ziemi rolę namiestnika stwórcy. Kieruje się w życiu rozwagą i rozumem. Drugim przykładem może być Bolesław Chrobry z „Kroniki Galla Anonima” Gall eksponuje bohaterstwo, odwagę i męstwo władcy na polu walki, podkreśla jego sprawiedliwość i troskę o poddanych. Scena śmierci króla została przedstawiona z wielkim patosem. W śpiewie żałobnym kronikarz ukazał Polskę jako rodzicielkę i wdowę po odejściu wspaniałego bohatera, wielkiego męża.
 ideał rycerza - jest to człowiek odważny, bohaterski, waleczny, kierujący się honorem. Wierny wobec przyjaciół i damy swego serca, za najwyższą wartość uznawał służbę Bogu, królowi i ojczyźnie oraz świętą walkę w obronie chrześcijaństwa. Najbardziej wyrazistą realizacją tego średniowiecznego wzorca osobowego jest tytułowy bohater „Pieśni o Rolandzie”. Jest to hrabia dowódca jednego z oddziałów, symbol rycerstwa. Najważniejszą wartość stanowią: miłość do ojczyzny, wiara katolicka oraz posłuszeństwo i wierność władcy. Nadrzędnym celem jego życia jest walka w obronie chrześcijaństwa. Roland spełnia wszystkie wymogi tego wzoru. synteza jego rycerskich cnót ukazuje scena śmierci bohatera, w której za swe ziemskie czyny uzyskuje wieczną sławę i nagrodę w niebie. Mając świadomość zbliżającej się śmierci, bohater na jej miejsce wybiera wzgórze, aby być bliżej Boga. Ma przy sobie atrybuty swego stanu: miecz i róg. W swej ostatniej spowiedzi przypomina wartości nadające sens jego życiu. W scenie śmierci Roland urasta do symbolu wojownika-męczennika, świętego ginącego za wiarę.
PRZYCZYNY WYKREOWANIA TAKICH WZORCÓW OSOBOWYCH
 kościół zyskiwał władzę i wzbogacał się (bogaci ludzie chcąc zostać ascetami często oddawali swój majątek kościołowi)
 życie doczesne jest chwilowym, krótkim etapem życia ducha
 upokorzenie szło w parze ze zbawieniem

14. Przedstaw nurtu tematyczne w polskiej poezji średniowiecznej. Odwołaj się do wybranych przykładów.

Literatura średniowiecza opiewała w przeróżne tematy. Jednak na plan pierwszy wysuwa się tematyka religijna. Jest to wynikiem teocentryzmu, który oznacza umieszczenie Boga w centrum kultury, literatury, sztuki i filozofii. Do tematyki religijnej zaliczamy:
• żywoty świętych np. „Legenda o św. Aleksym”,
• lirykę maryjną np. „Bogurodzica”, „Lament świętokrzyski”,
• modlitwy np. „Ojcze nasz”, „Zdrowaś Mario”,
Nurt świecki średniowiecznej poezji jest nieporównanie skromniejszy, co nie oznacza, że mniej ciekawy. Przykładami może być:
• obyczajowa
„O zachowaniu się przy stole”
Podmiot liryczny wskazuje dobre zasady zachowania się przy stole  funkcja wychowawcza i dydaktyczna. Utwór rozpoczyna wezwanie pomocy Bożej - apostrofa. Następnie autor opowiada o tym co rośnie na polu i niedługo zostanie zebrane i znajdzie się na biesiadnym stole. Udziela rad kobietom i mężczyznom. Pod koniec zachęca do przyswajania sobie dobrych obyczajów. Prosi też Boga o odpuszczenie grzechów i zasłanie radości na wszystkich ludzi. Nazywany jest także pierwszym savoir-vivrem polskim, gdyż zawiera zbiór nakazów i pouczeń, jak powinien zachować się przy stole rycerz. Wyraźnie odczuwa się w tym utworze propagowanie rycerskiego kultu wobec kobiety, który to znamionował epokę średniowiecza.
• satyryczna
„Rozmowa mistrza Polikarpa że śmiercią”
Śmierć ukazana jest jako rozkładający się trup kobiety z kosą  obraz szkaradny, odrażający. W czasach średniowiecza ludzie interesowali się śmiercią. Jej istotą i cechami. Temat śmierci (danse macabre-taniec śmierci) był bardzo popularny w okresie średniowiecza. Ukazuje śmierć jako wszechobecną, wszechwładną i dotyczącą każdego człowieka. Motyw ten ukazuje śmierć, która zaprasza do tańca przedstawicieli różnych stanów.
Obraz pojawia się w tekstach, obrazach. Wszyscy ludzie podlegają śmierci. Śmierć podlega Bogu. Jest to także nawiązanie do tematu stosunków społecznych, zawiera myśl, że śmierć zrównuje wszystkie stany.
„Satyra na leniwych chłopów”
Jest to pierwszy polski utwór podejmujący w satyryczny sposób problematykę wiejską. Ukazuje istnienie konfliktów społecznych, jednocześnie pokazuje stosunki społeczne i zależność kmiecia od pana.Jest to utwór ganiący chłopów, którzy nie spełniają obowiązków jak by tego chciał podmiot liryczny. Chłopi wykręcają się i unikają pracy. Wiersz ten ukazuje rozbieżność interesów chłopów i właścicieli ziemskich.
 chłopi pracują tylko pod okiem pana, gdy odejdzie leniwią się
 odpoczywają zbyt często
 obłudnie udają pracę
 kradną własność pana
 świadomie psują narzędzia
Archaizmy:
 leksykalne
 fonetyczne
 fleksyjne
 semantyczne
• historyczna
„Pieśń o zamordowaniu Jędrzeja Tęczyńskiego”
Zamożny szlachcic niezadowolony z naprawy zbroi pobił płatnerza. Wzburzony tłum wystąpił przeciwko okrutnemu szlachcicowi. Ten ukrył się w kościele lecz został tam zabity.
Literatura średniowiecza miała jeden cel parenezy. Literatura parenetyczna to literatura propagująca wzory postępowania, ideały modne i uznawane w danej epoce. Wzorce osobowe to postacie godne naśladowania, skupiające wzorowe, pożądane, idealne. Literatura średniowiecza zarysowuje taki portrety: idealnego władcy, rycerza czy ascety.

17. Zaprezentuj na wybranych przykładach polską średniowieczną lirykę świecką.

Jednym z przykładów jest wiersz Przecława Słota pt. „O zachowaniu się przy stole”. Jest to najdawniejszy ze znanych nam wierszy obyczajowo-dydaktycznych. Dowodzi znajomości dworów i obyczajów dworskich oraz biesiadnych na Zachodzie, które to obyczaje i wyższą kulturę chciał rozpropagować wśród Polaków autor. Podmiot liryczny wskazuje dobre zasady zachowania się przy stole  funkcja wychowawcza i dydaktyczna. Utwór rozpoczyna wezwanie pomocy Bożej - apostrofa. Następnie autor opowiada o tym co rośnie na polu i niedługo zostanie zebrane i znajdzie się na biesiadnym stole. Udziela rad kobietom i mężczyznom. Pod koniec zachęca do przyswajania sobie dobrych obyczajów. Prosi też Boga o odpuszczenie grzechów i zasłanie radości na wszystkich ludzi. Nazywany jest także pierwszym savoir-vivrem polskim, gdyż zawiera zbiór nakazów i pouczeń, jak powinien zachować się przy stole rycerz. Wyraźnie odczuwa się w tym utworze propagowanie rycerskiego kultu wobec kobiety, który to znamionował epokę średniowiecza.
Innym przykładem jest: „Rozmowa mistrza Polikarpa że śmiercią”
Śmierć ukazana jest jako rozkładający się trup kobiety z kosą  obraz szkaradny, odrażający. W czasach średniowiecza ludzie interesowali się śmiercią. Jej istotą i cechami. Temat śmierci (danse macabre-taniec śmierci) był bardzo popularny w okresie średniowiecza. Ukazuje śmierć jako wszechobecną, wszechwładną i dotyczącą każdego człowieka. Motyw ten ukazuje śmierć, która zaprasza do tańca przedstawicieli różnych stanów.
Wszyscy ludzie podlegają śmierci. Śmierć podlega Bogu. Jest to także nawiązanie do tematu stosunków społecznych, zawiera myśl, że śmierć zrównuje wszystkie stany.
Przykładem może być także: „Satyra na leniwych chłopów”
Jest to pierwszy polski utwór podejmujący w satyryczny sposób problematykę wiejską. Ukazuje istnienie konfliktów społecznych, jednocześnie pokazuje stosunki społeczne i zależność kmiecia od pana. Jest to utwór ganiący chłopów, którzy nie spełniają obowiązków jak by tego chciał podmiot liryczny. Chłopi wykręcają się i unikają pracy. Wiersz ten ukazuje rozbieżność interesów chłopów i właścicieli ziemskich.
 chłopi pracują tylko pod okiem pana, gdy odejdzie leniwią się
 odpoczywają zbyt często
 obłudnie udają pracę
 kradną własność pana
 świadomie psują narzędzia
Archaizmy:
 leksykalne
 fonetyczne
 fleksyjne
 semantyczne
Przykładem jest także „Pieśń o zamordowaniu Jędrzeja Tęczyńskiego”
Zamożny szlachcic niezadowolony z naprawy zbroi pobił płatnerza. Wzburzony tłum wystąpił przeciwko okrutnemu szlachcicowi. Ten ukrył się w kościele lecz został tam zabity. Dostrzegamy tu konflikt społeczny między szlachtą a mieszczaństwem, które chciało mieć przywileje. Budzi się wśród nich buta.
Jest jeszcze dużo utworów o tematyce świeckiej , jednak to najważniejsze i najbardziej popularne.

16. Dowiedź, że „Bogurodzica” to pieśń religijna, hymn narodowy i najstarszy zabytek literatury polskiej.

Najdawniejszą, zachowaną do dziś dnia, polską pieśnią religijną jest „Bogurodzica”. Istnieją trzy hipotezy mówiące o dacie jej powstania:
• pieśń powstała w X w., a jej autorem był św. Wojciech;
• „Bogurodzica”- hymnem dynastii Jagiellonów, dlatego też uważa się, że powstała w 1386r. (XIV w) z okazji koronacji króla;
• (biorąc pod uwagę ukształtowanie gramatyczne i leksykalne) „Bogurodzica” powstała na przełomie XII i XIII wieku;
Najstarszy, dwustrofowy przekaz „Bogurodzicy”, opatrzony nutami, zachował się w odpisie z 1407r. (XV.)Autor „Bogurodzicy” jest anonimowy.
Istnieją co najmniej dwie hipotezy o autorach:
•legendarne autorstwo św. Wojciecha;
•hipoteza prof. Briicknera, mówiąca o autorstwie franciszkanina ze Starego Sącza - ojca Boguchwała.
W Polsce średniowiecznej pieśń ta stała się hymnem, o czym świadczą fakty, że:
• przed bitwą pod Grunwaldem (1410r.) rycerstwo polskie śpiewało „Bogurodzicę”;
• umieszczono ją we wstępie zbioru praw („Statutu Łaskiego”) Królestwa Polskiego z 1506r., co nobilitowało ten tekst do rangi symbolu Polski;
• nie tylko „Bogurodzica” pełniła funkcję hymnu, ale też spełniała pod względem gatunkowym odpowiednie wymogi;
„Bogurodzica” ma charakter pieśni religijnej. Jest to hymn do Chrystusa skierowany do Matki Bożej i Jana Chrzciciela z prośbą o wstawiennictwo; wyrażający żarliwą prośbę o to, by Syn Boży raczył dać pobożny żywot na ziemi, a po śmierci przebywanie w raju.
„Bogurodzica” to liryka:
• podmiotu zbiorowego,
• bezpośrednia,
• inwokacyjna,
• apelu.
Wiersz średniowieczny, tzw. zdaniowo- rymowy, reprezentowany przez „Bogurodzicę”, nie przestrzegał jednakowego rozmiaru sylabicznego w każdym wersie, jakkolwiek na ogół wykazywał skłonność do wyrównywania formatu sylabicznego, co z czasem, w XVI w., doprowadziło do tzw. sylabizmu. W średniowiecznym wierszu występowały także rymy; współbrzmienia uzyskiwano przez powtarzalność formy gramatycznej (np. „nosimy” - „prosimy”; bożycze” - „człowiecze”, „pobyt” - „przebyt”). Rymy te, ogarniające niekiedy po kilka wersów, uwydatniały zakończenia (klauzule) końcowych odcinków wersowych. Przede wszystkim jednak wyrazistość klauzul wersowych wynika stąd, że w każdym wersie zamyka się odrębna jednostka składniowa - pojedyncze zdanie lub jednorodny człon zdaniowy, wypowiadane z odpowiednim zróżnicowaniem wysokości tonu, tj. z inną intonacją: wznoszącą się (antykadencja) bądź opadającą (kadencja), np.:
„Słysz modlitwę, jąż nosimy, 
A dać raczy, jegoż prosimy: 
A na świecie zbożny pobyt, 
Po zywocie rajski przebyt.” 
Wierszowi średniowiecznemu towarzyszyła zazwyczaj muzyka. Związek z uporządkowaną rytmicznie melodią wywierał wyraźny wpływ na jego budowę.
Dwu najstarszym strofom „Bogurodzicy” towarzyszy najstarsza melodia śpiewana chóralnie, jednogłosowo, bez akompaniamentu instrumentalnego. Jest to tzw. MONODIA, charakterystyczna dla średniowiecznych chorałów, czyli łac. śpiewów liturgicznych Kościoła.
Melodia „Bogurodzicy” powstała na obszarze nadreńskim, spisana już w IX w. w kodeksie mszalnym z opactwa benedyktynów w Sankt Gallen w Szwajcarii. W XIV-XV w. dopisano dalsze strofy „Bogurodzicy”; obejmują one pieśni - wielkanocną (strofy 3-6) i pasyjną (7-13).
„Bogurodzica” była utworem uniwersalnym, był to pierwszy utwór literacki. Logiczna kompozycja-wedle schematu: apostrofa i prośba, pełniący rolę kompozycji klamrowej refren „ „Kyrie eleison” bogactwo rymów spajających nie tylko wersy, ale i ich cząstki, matematyczna precyzja w układzie zestroju sylab(5+3, 3+5)- to tylko niektóre jej cechy. Można powiedzieć, że na tak przemyślane i staranie dopracowane od strony formalnej czekać będziemy do czasów Kochanowskiego.
Polacy już w średniowieczu dostrzegali szczególną rangę tej pieśni, czyniąc ją nie tylko pieśnią bojową, śpiewało ją polskie rycerstwo przed bitwą pod Grunwaldem, ale i swego rodzaju hymnem narodowym. Długosz nazwał ją „pieśnią ojców”. Pieśń ta była znana wszystkim Polakom tamtej epoki, odgrywała wielką rolę patriotyczną. Jest to pieśń ojczysta- carmen patrium, swój charakter hymnu zachowała do XIV wieku, pozostając naszym reprezentatywnym utworem poetyckim tamtej epoki.

18. Zaprezentuj na wybranych przykładach polską średniowieczną lirykę religijną.

Do najstarszych dzieł liryki religijnej średniowiecza zaliczamy:
• Bogurodzicę-prawdopodobnie powstała w XIII w. Najstarszy jej zapis pochodzi z 1407r., jednak już wtedy była to pieśń starodawna. Popularność i wymowa Bogurodzicy sprawiła, iż uznano ją za pierwszy hymn polski. Pierwsza jej zwrotka skierowana jest do Matki Boskiej, druga do Chrystusa. Jest ona ciągiem próśb modlitewnych: do Matki Bożej, aby pośredniczyła u swego syna-Chrystusa a Syna Bożego o wysłuchanie modlitwy, o dobrobyt w życiu ziemskim i wieczne życie po śmierci. Uwagę zwraca symboliczna liczba 4, do której często nawiązywali ludzie średniowiecza, którą współtworzą w Bogurodzicy święte osoby: Matka Boska, Chrystus, Bóg i Jan Chrzciciel. W Bogurodzicy zauważamy wiele historycznych form gramatycznych, archaizmów składniowych, leksykalnych i fonetycznych, np. w funkcji wołacza występuje mianownik (Bogurodzica zamiast Bogurodzico), stare formy trybu rozkazującego: zyszczy!, spuści! (pozyskaj, ześlij!), wyrazy, w których nie nastąpił jeszcze przegłos polski: (zwolena, sławiena zamiast zwolona, sławiona). wśród starszych form leksykalnych znajdujemy np. wyrazy dziela zamiast dla, jąż zamiast którą. Rymy w pieśni znajdujemy na końcu wersów (nosimy-prosimy), a także wewnątrz wersów np. (dziela Krzcicela). Zastosowane są również paralelizm składniowy oraz paralelny, czyli równoległy, symetryczny rozkład treści.
• Lament świętokrzyski, inaczej Posłuchajcie bracia miła-to cenny zabytek polskiej literatury średniowiecznej. Jest niezbitym dowodem na to, iż w Polsce silnie funkcjonował kult Najświętszej Marii Panny, wyróżniamy nawet w literaturze średniowiecznej tzw. kult liryki maryjnej. Lament świętokrzyski to głos Bolejącej Matki. Jest to pierwszoosobowa wypowiedź – skarga - Matki Boskiej, płaczącej pod krzyżem Chrystusa. Lecz przede wszystkim słyszymy tu lament matki płaczącej nad synem, kobiety rozpaczającej nad stratą dziecka. która zwraca się do innych matek, ludziom opowiada swój ból. Bohaterka utworu prezentuje zatem „ludzkie oblicze boskości”. a tym samym staje się bliższa odbiorcy. Tekst Lamentu z końca XV wieku jest zabytkiem literatury polskiej, zawiera wiele archaizmów leksykalnych, należy do liryki lamentacyjnej.
• Legendę o św. Aleksym-zapis z XV wieku. Jest to opis życia świętego, czyli hagiografia. Przedstawia jego narodziny, młodość, ożenek z królową Famijaną - lecz św. Aleksy składa ślub czystości i odchodzi w tułaczą wędrówkę, a bogactwo oddaje ubogim. Umiera pod schodami na dworze ojca. Dzieje św. Aleksego spełniają wszelkie wymogi gatunku, jakim były żywoty świętych.
Zabytkiem poezji religijnej są także znane i wciąż funkcjonujące modlitwy taki jak: Ojcze nasz czy Zdrowaś Maria.
Główne gatunki to:
pieśni - gł. Kościelne np. Bogurodzica” , ,,Posłuchajcie bracia miła”
hagiografy - dziedzina piśmiennictwa chrześcijańskiego , obejmująca żywoty świętych, legendy o ich życiu i czynach ,,Legenda o św. Aleksym”
apokryfy - teksty związana tematycznie z Biblią, nie są tłumaczeniem ksiąg Starego Testamentu, są rodzajem ,,uzupełnienia” Biblii. Występuje w nich wiele barwnych szczegółów (czasem sprzecznych z Biblią), bogactwo zdarzeń, realia społeczno-obyczajowe np. ,,Rozmyślania przemyskie”
psalmy - biblijne pieśni o charakterze modlitewno-hymnicznym. Ich zbiór stanowi psałterz., były bardzo popularne w średniowieczu, opiewają wielkość i dobroć Boga, wyrażają podziękowanie, prośbę, błaganie, mówią o przeszłości i przyszłości
np. ,,Psałterz floriański” ,,Psałterz puławski”
Dobroć, Kłamstwo itd.

19. Porównaj topos matki opłakującej syna w Lamencie świętokrzyskim i w Matce powieszonych A. Różewicza.

topos- powtarzający się motyw lub miejsce np. kraina szczęśliwości w różnych kulturach: Arkadia, Raj, Eldorado.
„Lament świętokrzyski” uważany jest za pierwszy wzruszający utwór poetycki w języku polskim, akcentujący ból matczyny po stracie syna; jest głosem Bolejącej Matki. Jest to pierwszoosobowa wypowiedź - skarga-Matki Boskiej, płaczącej pod krzyżem Chrystusa. Był on jedyny, wiec tym bardziej boli jego znieważanie. Matka Boska ukazuje losy swego Syna od momentu biczowania, przez nałożenie cierniowej korony, bicie go przez Żydów, po przybicie do krzyża. Cały czas współcierpi z nim, stara się czuć podobnie jak On, myśleć podobnie. Lecz przede wszystkim słyszymy tu lament matki płaczącej nad synem, kobiety rozpaczającej nad stratą dziecka. która zwraca się do innych matek, ludziom opowiada swój ból. Bohaterka utworu prezentuje zatem „ludzkie oblicze boskości”. a tym samym staje się bliższa odbiorcy.
„Matka powieszonych”- matka jest przedstawicielką matek, które straciły swoje dzieci. Ukazana jest podczas błąkania się po mieście, postrzegana przez ludzi jako szalona. Jest ona wyobcowana, samotna. Jej wygląd zewnętrzny jest odmalowany za pomocą dwóch barw: czarnej i srebrnej. Czarny - prawdopodobnie dlatego, że ubiera się na czarno, może dlatego, że jej skóra już zszarzała, straciła zdrowy kolor, srebrny - ponieważ jej włosy są już siwe. Cierpienie jakie ją spotkało lub też strach spowodowało, że bardzo szybko się zestarzała. Matka powieszonych utraciła jedno z podstawowych zadań do jakich została stworzona. Samotna cierpi nie tylko z powodu utraty swoich dzieci, ale także z powodu całego wymordowanego narodu.
Oba wiersze przedstawiają topos matki opłakującej swego syna. Różnią się jednak w pewnym stopniu. Moim zdaniem Matka z wiersza Różewicza Jest kobietą bardziej nieszczęśliwą, mocniej doświadczoną przez życie. Jest osamotniona w swoim cierpieniu, nikt nie odczuwa potrzeby niesienia jej pomocy „ociera się o szorstką skórę tłumu”. Cierpi z powodu śmierci własnych dzieci lecz także przyjmuje na swoje barki cierpienie wynikające z zagłady tysięcy młodych ludzi, którzy walczyli w obronie naszej ojczyzny. Jej rozpacz doprowadza ją do szaleństwa. Natomiast Matka Bolesna, bohaterka „Lamentu świętokrzyskiego” cierpi okrutnie z powodu śmierci syna, wydarzenia sprzecznego z prawami naturalnymi, lecz nie opłakuje całego narody, jej rozpacz nie prowadzi do szaleństwa lecz jest przepełniona nadzieją, że ta jedna śmierć, śmierć jej dziecka zapobiegnie śmierci innych. Ma nadzieje, że już żadna matka nie będzie musiała tak cierpieć jak ona.

20. Wskaż cechy „Bogurodzicy” decydujące o tym, że uznajemy ją za arcydzieło poezji średniowiecznej.

Najstarsza dwustrofowa część „Bogurodzicy” odznacza się najwyższym kunsztem artystycznym i uznana została za arcydzieło naszej średniowiecznej poezji. Utwór ten jest nie tylko hymnem, ale również modlitwą. Świadczą o tym wezwania kierowane do Matki Bożej, powtarzanie formuły liturgicznej Kyrieleison, kierowanie próśb modlitewnych. Kolejne zwrotki Bogurodzicy są zróżnicowane tematycznie i treściowo.
Zwrotka pierwsza, której moglibyśmy nadać tytuł apostrofy do Matki Bożej, mieści w sobie wiele określeń Matki Chrystusa: Bogurodzica, Bogiem sławiena, czuli uwielbiona przez Boga, Dziewica „zwolena” czyli wybrana, Matka Syna Bożego. Zwrotka druga, którą moglibyśmy nazwać zbiorem próśb, to formuła modlitewna. Znajdujemy w niej prośby ogólne: o usłyszenie wołania, o natchnienie myśli, o wysłuchanie modlitwy, oraz bardziej specyficzne: o pobożne życie, otrzymanie łaski, życie wieczne.
Obie zwrotki zakończone są taką samą formułą liturgiczną: Kyrieleison. Zwrot ten pełni wielorakie funkcje. Przede wszystkim jest refrenem, a więc podkreśla pieśniowy charakter utworu. zaznacza, że nie mamy do czynienia z modlitwą oraz podkreśla prośby kierowane do Chrystusa za pośrednictwem Bogurodzicy.
„Bogurodzica” to utwór, w którym pojawiają się konkretne walory artystyczne, które świadczą o tym, że napisana została celowo. Dwie strofy zaczynają się w podobny sposób - od apostrof. Z tego typu dwuczłonowością, powtarzalnością mamy do czynienia w całym tekście.
PARALELIZM - równoległość, powtarzalność tych samych członów, części.
W „Bogurodzicy” mamy do czynienia z paralelizmem składniowym.
Na mistrzostwo stylistyczne utworu składają się:
• wirtuozeria rytmiczna;
• synonimy;
• paralelizm wersów
• układ rymów;
• podwajanie cząstek wiersza (dwie strofy, druga dwukrotnie większa od pierwszej, podwojone formy wołacza w obrębie wersu);
• ton retoryczny.

KOMPOZYCJA „BOGURODZICY”:
• dwa pierwsze rozbudowane wersy mają charakter apostrofy; gdy wers trzeci to króciutkie dwa zdania rozkaźnikowe, tworzące wyraźnie zamierzony kontrast z rozbudowanymi apostrofami;
• w drugiej zwrotce - symetria odwrotna: krótka apostrofa i sznur zdań rozkaźnikowych (osiem) - zmiana proporcji elementów kompozycyjnych;
• celowość powstania potwierdzają również istniejąca i powtarzająca się regularność w zakresie rymów, zakończonych na -a;
• wersy rymują się wewnątrz siebie, jak i na końcach poszczególnych ‘linijek’.
RYMY - parzyste, wewnętrzne, zewnętrzne (końcowe):
 ścisłe rymy żeński: sławiena-zwolena,
 niepełne rymy: pobyt-przebyt,
 rymy męskie: Bożycze-człowiecze.
wewnętrzne:
Bogurodzica-Dziewica,
Syna- Gospodzina,
Sławiena- zwolena.
• rozłożenie tekstu w wersach na równoległe odcinki o jednakowej (niekiedy wydłużonej o jedną) liczbie sylab (np.:
* 1. wers - wezwanie do Marii = 5 + 3;
* 3. wers - 3 + 3).
W związku z asylabicznym charakterem wierszy ważną rola przypadła w nich rymom, które stanowiły rodzaj ozdobników stylistycznych oraz pełniły funkcję wyznaczników klauzuli tj. zakończeń wersów lub ich członów.
• każdą strofę kończy refren: „Kyrie eleison” [gr. „Panie, zmiłuj się.”]


Język utworu jest niezwykle zwięzły, a mimo to styl ma cechy krasomówcze, czego dowodzą częste, wplecione w tekst apostrofy. Apostrofę stanowi cała pierwsza zwrotka, która obejmuje szereg wołaczy i dwa zdania rozkazujące, wyrażające prośbę,
„Bogurodzica” to wiersz asylabiczno-zdaniowy. Jej najstarszym dwu strofom towarzyszy melodia. Pieśń śpiewana chóralnie bez akompaniamentu instrumentalnego. w tekście występują także archaizmy, które podnoszą artystyczny kunszt. Archaizm to element językowy pochodzący z minionej epoki historycznej, który został zastąpiony nowszym i wyszedł z codziennego użycia. Tych nieużywanych dziś słów jest w „Bogurodzicy” bardzo dużo np.: sławiena-chwalona;
Gospodzin-Pan;
zwolena-wybrana.
„Bogurodzica” to oryginalne artystyczne dzieło rodzime. Była hymnem religijnym, ale również bojowym i hymnem państwowym.

21. Oceń z punktu widzenia współczesnego czytelnika aktualność idei zawartych w literatur średniowiecza.

Twórcy średniowiecza za najważniejsze stawiali sobie tworzenie dzieł o religii i Bogu. Wiązało to się z panującą w tych czasach filozofią . Był to teocentryzm, który w centrum świata umieszczał Boga. Bóg, który stworzył świat, uosabiał dobro, piękno i prawdę. Ludzie uważali wyższość dóbr duchowych nad doczesnymi, różne zjawiska przyrody interpretowano jako znaki od Boga, w tej filozofii dominowała myśl o życiu pośmiertnym.
W tej epoce dwa pojęcia są centralne: Bóg i człowiek. Bóg nie stanowi abstrakcyjnej idei, jest osobą. Jednakże to człowiek został stworzony na obraz i podobieństwo Boga i dzięki temu zdolny jest odnaleźć w sobie doskonałość i jedność z Nim. Akcentuje ona istotne wartości człowieka, jego godność zdolność do samopoznania, do dokonywania wolnego wyboru, do zdobywania wiedzy, do miłości i czynieniu dobra.
Średniowieczne koncepcje człowieka akcentują:
• jego jedność ze światem; człowiek jest mikrokosmosem stanowiącym odbicie wszechświata (filozofia Jana Szkota Eriugeny),
• jego podobieństwo do Boga (św. Bernard z Claivaux),
• jego podmiotową samoistność, indywidualność, rozumność i doskonałość (filozofia św. Tomasza z Akwinu).
W dzisiejszym świecie słowa Bóg i człowiek znaczą coraz mniej. Wszyscy gonią za dobrami doczesnymi, nie licząc się z konsekwencjami. Zatracamy nasze człowieczeństwo. Patrząc na filozofów z tamtej epoki możemy się od nich uczyć prawidłowego postępowania. Musimy przystanąć na chwilę i pomyśleć o naszej sytuacji. Przykładem do naśladowania może być św. Franciszek, który jest coraz mniej aktualny w dzisiejszym świeci. Głównymi zrębami jego nauki były: wszechogarniająca miłość, radość, ubóstwo, czyli te wartości, które przestają być dla nas ważne.
Twórcy literatury średniowiecza podejmowali tematy cały czas aktualne takie jak: miłość, śmierć, przemijalność ludzkiego istnienia, życia i świata. „Wielki testament” Franciszka Villona podejmowało te właśnie motywy tematyczne. Przeplata on komizm z liryzmem, wątki wysokie ze sprośnymi. Sam „poeta przeklęty”, mieszkaniec paryskiej ulicy, ukazuje kruchość istnienia, przywołując znane postacie w opowieściach o paniach i o panach „minionego czasu”. Jakże jest to aktualne w otaczającym nas świeci. Przestaliśmy cenić to, co najważniejsze, czyli nasze życie. Zapominamy jakże jest ono ulotne i kruche.
Miłość jako uczucie najważniejsze zajmowało też ważne miejsce w średniowieczu. Przykładem utworu może być utwór pt. „Dzieje Tristiana i Izoldy”. Ten motyw jest aktualny w każdej epoce. Miłość to uczucie dominujące w naszym życiu, Człowiek bez miłości jest nieszczęśliwy.
Literatura średniowieczna często propagowała wzorce parenetyczne. Może dzisiaj nie ma już rycerzy ani króli, jednak my możemy czerpać z nich prawdziwą mądrość. Roland zadziwia nas swoją odwagą oraz tym jaką wagę ma dla niego honor, który we współczesnym świeci stracił na swojej wadze.
Widzimy, że wiele tematów podejmowanych już w średniowieczu są nadal aktualne. Wynika to stąd, że dotyczą one człowieka, a człowiek się nie zmienił.

22. Wymień i omów gatunki literackie średniowiecza.

W epoce średniowiecza rozwijały się wszystkie rodzaje literackie. Na północy Europy i we Francji powstała epika heroiczna, ukazująca dzieje wybitnych bohaterów na tle wydarzeń historycznych np. „Pieśń o Rolandzie” nawiązująca do historycznej wyprawy cesarza Karola Wielkiego do Hiszpanii przeciwko saracenom w VIII w. (Jest to poemat). Epikę dworską reprezentowały romanse np. „Dzieje Tristiana i Izoldy”. Liryka odwoływała się zarówno do gatunków charakterystycznych dla twórczości religijnej czego przykładem są hymny oraz liryka maryjna np. „ Bogurodzica”, jak i kreowały nowe formy zwłaszcza w twórczości poetów niemieckich, francuskich i włoskich. Przykładem może być prowansalska poezja miłosna. Ekspansja chrześcijaństwa prowadzi do rozwoju hagiografii, dziedziny piśmiennictwa zajmującej się opisywaniem żywotów świętych, opartych na legendach i dostępnych materiałach historycznych np. „Legenda o św. Aleksym”. Utwory te miały charakter dydaktyczny. Tworzenie się nowych państw i dynastii sprzyja historiografii czyli powstawaniu zbiorów dzieł historycznych. Przejawem historiografii są kroniki np. Galla Anonima, Wincentego Kadłubka, Kronika wielkopolska. W środowisku chrześcijaństwa rozwijał się dramat liturgiczny, wystawiany w kościele w św. wielkanocne. Ukazywały np. zmartwychwstanie Jezusa, odgrywane przez księży i zakonników w kościołach lub w specjalnie wyznaczonych do tego miejscach na zewnątrz kościoła ( np. „Nawiedzenie grobu” ). Późniejszą formą dramatyczną jest misterium, co po łacinie znaczy tajemnica. Były to z kolei widowiska sceniczne, których treść dotyczyła najczęściej tematów ze Starego i Nowego Testamentu. Inscenizacje te wystawiano zwłaszcza w okresie świąt religijnych. Akcja misteriów zawsze prezentowała dramat chrześcijański dziejów ludzkości, upadek człowieka, odkupienie i sąd ostateczny. W dawnym kształcie misteria zachowały się w Polsce (w Kalwarii Zebrzydowskiej) oraz w Niemczech. Jedynym ze znanych misteriów polskich jest „Historia o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim” Mikołaja z Wilkowiecka. (Były to sztuki, gdzie aktorami mogli być tylko mężczyźni).
W XII w wykształciły się mirakle, co po łacinie oznacza cud. Przedstawiały cudowne wydarzenia z życia Maryi. Z czasów późniejszego średniowiecza pochodzą moralitety-utwory o charakterze filozoficzno-dydaktycznym, alegoryczne przypowieści o człowieku, który przez grzechy i upadki dochodzi do cnoty i zbawienia. Moralitety miały na celu skierowanie człowieka na właściwą drogę. Pierwotnym bohaterem moralitetów był zwykły człowiek usytuowanym między niebem a piekłem, dokonujący wyboru odpowiedniej drogi życia, toczący wewnętrzną walkę między siłami dobra i zła. Najstarszym zachowanym moralitetem jest „Everyman”.

DRAMAT:
 misteria,
 moralitety,
 dramaty liturgiczne,
 tragedia,
 komedia.
LIRYKA:
 pieśń,
 hymn,
 satyra,
 miłosna,
 psalm } modlitewnik,
 liryka maryjna,
 wiersz średniowieczny

EPIKA
 kronika,
 kazanie,
 hagiografia (żywoty świętych, opisując idealizują je, propagują wzorzec osobowy  asceta),
 apokryt (gatunek literacki przedstawiający żywot najświętszej rodziny),
 romans rycerski,
 epos rycerski,
 traktat,
 gesta,
 epos rycerski.

23. Znajdź motywy wspólne dla poezji średniowiecznej i barokowej, odwołując się od znanych Ci utworów.

Pierwsza faza baroku trwała od lat osiemdziesiątych XVI wieku po lata dwudzieste wieku XVII; dochodzi w niej do głosu między innymi twórczość mistyczno - metafizyczna (Mikołaj Sęp-Szarzyński), nawiązująca do średniowiecznej filozofii i starotestamentowych wizji Boga, świata, człowieka. W średniowieczu w centrum świata człowieka stał Bóg. Ówczesny światopogląd: teocentryzm, był wyrazem głębokiej wiary ludzi, którzy postrzegali Stwórcę w kategoriach absolutu. Dlatego właśnie w "Bogurodzicy" błagali, aby usłyszał ich głosy i raczył dać spokojne, pobożne życie i miejsce w raju po śmierci. Mikołaj S. Szarzyński przekazuje informacje o przemijaniu, o wartości dóbr ziemskich i ostatecznych - śmierci, wieczności i zbawieniu. W sonecie "O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem" szczęściem jest pokój. Życie stanowi jednak walkę z "hetmanem ciemności" - szatanem oraz duszy z ciałem. Bóg stwarza nadzieję wygrania tej walki. W utworze pojawia się dualizm: człowiek-świat, dobro-zło, Bóg-szatan. Retoryczne pytania podkreślają niepewność, zagubienie i bezradność. Utwór "O nietrwałej miłości rzeczy świata tego" przedstawia dobra doczesne: bogactwo, władzę, sławę, rozkosze i stwierdza, że nie są one w stanie dać człowiekowi prawdziwego szczęścia i bezpieczeństwa. Również "I nie miłować ciężko, i miłować". Szarzyński upatruje prawdziwy obiekt miłości i piękna w Bogu. Wartością trwałą jest cnota. Szarzyński wybrał drogę walki ze światem żywiołów - wrogów duszy tęskniącej do "wiecznej i prawej miłości".
Czołowymi przedstawicielami filozofii epoki baroku byli Spinoza, Leibniz, Pascal. Stworzyli oni różne koncepcje życia, uważając, że:
- życie doczesne posiada niewątpliwe wartości, których nie należy lekceważyć, bo pierwszeństwo ma radość przed cierpieniem
- należy uciekać od doczesności w mistycyzm
- życie skłania do pesymizmu
W związku z taką różnorodnością pojmowania życia zrodził się konflikt między hasłami renesansowymi a odnowionymi ideałami średniowiecznymi. W baroku kreuje się typ człowieka kierującego się zasadą dwoistego życia, które łączyło ascezę i korzystanie z uciech życia, jak wiemy są to wzorce osobowe zaczerpnięte ze średniowiecza.

24. Wymień zabytki piśmiennictwa średniowiecznego w Polsce i omów wybrany utwór.


Najstarszym drukowanym polskim tekstem poetyckim jest "Bogurodzica" (otwiera "Statut polski" z 1506 roku Jana Łaskiego). Czas jej powstania do dziś budzi żywe dyskusje badaczy; jak pozwalają sądzić najnowsze ustalenia językoznawcze, narodziny tekstu związane są z początkami panowania Władysława Jagiełły, a więc z wiekiem XIV.
Wzorowana jest na hymnach grecko - bizantyjskich, jak świadczy m.in. sam wyraz Bogurodzica, będący wiernym tłumaczeniem greckiego Theotokos. Najstarsza część pieśni składa się z dwóch zwrotek. Pierwsza skierowana jest bezpośrednio do Matki Boskiej z prośbą o wstawiennictwo u Syna, by zechciał wysłuchać ludzkich próśb. Druga zwrotka, skierowana jest do Syna Bożego, zawiera błagania o "zbożny pobyt" na ziemi i "rajski przebyt" po śmierci. Pieśń jest źródłem wiadomości o słownictwie i formach gramatycznych ówczesnej polszczyzny. Obok słowa "Bogurodzica" występują inne archaizmy językowe, np. dziela (dla), bożyc (syn Boży), zbożny (dostatni), sławiena (sławiona), zwolena (wybrana), jąż (która), jegoż (o co). Inaczej też wyglądała 2 osoba liczby pojedynczej trybu rozkazującego - zyszczy, spuści, raczy. Różnice w głosowni ukazują wyrazy sławiena (dziś sławiona) i krzciciel (dziś chrzciciel). Wołacz deklinacji żeńskiej równy był mianownikowi, np. Bogurodzica, dziewica, Maryja (dziś powiedzielibyśmy - Bogurodzico, dziewico, Maryjo).
Rymy zewnętrzne i wewnętrzne, budowa trójdzielne - każde trzy wersy to zamknięta myśl (oddzielna). Autor próbował się zbliżyć do sylabizmu. Archaizmy: szyk przestawny wyrazów w zdaniu, archaizmy fleksyjne, fonetyczne.
Choć Bogurodzica ma charakter pieśni religijnej, szybko wyszła poza mury Kościoła i stała się jak gdyby hymnem narodowym. Jak twierdzą ówczesne świadectwa, śpiewało ją rycerstwo polskie pod Grunwaldem i pod Warną (kronika Jana Długosza). Jednocześnie stanowiła nadal nieodłączną część ważniejszych uroczystości kościelnych.
“Geograf bawarski”
IX w. - spis nazw polskich plemion
“Dagome index”
X w. - najdawniejszy polski dokument, Mieszko I oddaje państwo pod opiekę papieżowi, nazwy geograficzne
“Kronika Theimara”
X-XI w. - nazwy plemion (Ślązanie), nazwy rzek (Odra, Bóbr) i nazwy miast (Krosno)
“Bulla Gnieźnieńska”
XII w. - rejestr dóbr kościelnych, “Złota Bulla języka polskiego”  zawiera 410 nazw polskich
“Księga Henrykowska”
XIII w. - pierwsze polskie zdanie: “Dać ać ja pobruczę a ty poczywaj”
Kazania Świętokrzyskie
XIV w. - autor-kaznodzieja starał się nadać swoim kazaniom artystyczną formę, utrzymane są w tonie podniosłym, adresatem tych kazań są wykształceni ludzie
“Kazania Gnieźnieńskie”
XV w. - 103 kazania łacińskie, 10 polskich, zabytek trój języczny: niemiecki, łaciński, polski
“Bogurodzica”
pierwszy tekst napisany po polsku mający charakter religijny
“Psałterz Floriański”
najstarszy zachowany przekład Psalmów Dawida, zawiera tekst psalmów w trzech językach: łacińskim, polskim i niemieckim, psałterze pełnią w średniowieczu funkcję modlitewnika
“Psałterz Puławski”
XV w. - modlitewnik zawierający komentarz do każdego psalmu
“Apokryty”
przedstawiają żywoty świętych
“Roty sądowe”
formuły przysiąg sądowych
“Biblia Szaroszpatacka”
pierwszy i jedyny polski przekład Biblii

25. Scharakteryzuj średniowieczne wzorce osobowe i ich odbicie w literaturze.

1.1 IDEAŁ ŚWIĘTEGO ASCETY
• „Legenda o św. Aleksym”; Aleksy pochodził z zamożnej rodziny, wiódł dostatnie życie. Jako człowiek dorosły skazał się dobrowolnie na poniżenie i cierpienie, umartwiając swe ciało i ducha. Nagrodą za jego cierpienia stało się natychmiastowe wzięcie duszy do Nieba.
• „Święty Szymon Słupnik” Stanisława Grochowiaka. Wiersz opowiada o ludziach epoki średniowiecza i ich podejściu do wiary. Bunt autora przeciw ciemnocie ówcześnie panującej, oraz dążeniu do samozagłady.
• Słupnicy - ascetyczni wschodni pustelnicy spędzający życie na słupach, kolumnach świętych pogańskich (Szymon i Daniel Słupnik z Konstantynopola)
• Święty Franciszek - w Asyżu założył zakon franciszkanów. Rozdał swój majątek. Wędrował po kraju wygłaszając kazania, które nawoływały do miłości do bliźniego.

• żyje w ubóstwie
• przyjmuje pogardę i cierpienie z pokorą
• ucieka od sławy, rozgłosu
• modli się do Boga
• umartwia swoją duszę i ciało
• anonimowość
• pokora

1.2 IDEAŁ RYCERZA
• „Pieśń o Rolandzie” - anonimowe dzieło francuskie. Należy do rodziny eposów łączących trzy główne elementy: narodowy, bohaterski i legendarny. Należy do grupy poematów epickich noszących francuskie miano „chansons de geste”(pieśni historyczne)
• cykl rycerzy okrągłego stołu skupionych wokół legendarnego króla Artura
• cykl karłów Nibelungów (Niemcy)
• „Pieśń o Cydzie” (Hiszpania)
• „Pieśń o wyprawie Igora” (Rosja)
Roland rycerz i wasal Karola Wielkiego ginie w obronie wiary w walce z pogańskimi saracenami. Roland to bohater idealny- skupia w sobie szlachetność i odwagę, aż do szaleństwa. Zawsze postępuje w zgodzie z kodeksem rycerskim. Bezgranicznie oddany „słodkiej Francji” i wierny damie swego serca. Jako rycerz epoki feudalnej bezgranicznie oddany swemu wasalowi-Karolowi Wielkiemu. Wzorowy chrześcijanin, prawdziwy przyjaciel, wierny do końca Oliwierowi.

• bogobojny
• odważny
• zawsze dotrzymywać słowa
• dbać o honor i sławę
• patriota
• uwielbienie Boga i poświęcenie dla obrony wiary
• wzorzec dydaktyczny
• zyskiwał władzę, stawał się godnym szacunku
• propagował postawę wygodną kościołowi
• kościół akceptował rycerzy, bowiem w nich upatrywał szerzenie chrześcijaństwa



Ideał dobrego władcy
• postać Bolesława Krzywoustego w świetle „Kroniki Galla Anonima”. Autor sławi króla jako wzorowego chrześcijanina, mężnego rycerza, sprawiedliwego i mądrego monarchę, oddanego idei kształtowania państwa. Nazywa go „Bolesławem, który nie śpi”. Według Bolesław narodził się w sposób cudowny, dzięki darom złożonym przez ojca Władysława Hermana, świętemu Idziemu.
• postać Karola Wielkiego, władcy państwa Franków- „Życie Karola Wielkiego” autorstwa Eincharda. Twórca Cesarstwa Karolińskiego uważany za najwybitniejszego władcę wczesnego średniowiecza. Einchard był dworzaninem i biografem, znał króla od dziecka. Karol wielki był obrońcą wiary chrześcijańskiej, władcą mądrym, dobrym, odważnym i sprawiedliwym.

• troszczy się o kraj i o poddanych
• dobry rycerz
• dobry chrześcijanin (miłosierny)
• sprawiedliwy i wyrozumiały
• bronił granic
• szybkość podejmowania trudnych decyzji
• dobro ogółu przedkłada nad dobro własne

Ideał kochanka
Ideał kochanka został przedstawiony w utworze Dzieje Tristana i Izoldy . Oprócz tego kierunku propagowana była także liryka miłosna zgodnie z zasadą, że każdy rycerz powinien mieć damę swego serca. Trudno doszukać się w tych utworach rzeczywistych uczuć i myśli poetów, są one raczej wyrazem tęsknoty do miłości absolutnej i doskonałej. Podmiot uczuć zawsze był wyidealizowany a opis uczuć rycerza - dość stereotypowy. Utwory bardzo konwencjonalne.
- Dzieje Tristana i Izoldy - opowieść o wielkiej, tragicznej miłości - akcja podporządkowana jest przeznaczeniu.

Przyczyny wykreowania takich wzorców osobowych
• kościół zyskiwał władzę i wzbogacał się (bogaci ludzie chcąc zostać ascetami często oddawali swój majątek kościołowi)
• życie doczesne jest chwilowym, krótkim etapem życia ducha
• upokorzenie szło w parze ze zbawieniem



26. Na wybranych przykładach objaśnij funkcje motywu śmierci w literaturze średniowiecza.

Kościół celowo skłaniał ludzi do myślenia o śmierci, co potwierdza popularne wówczas powiedzenie "Memento mori". Śmierć należała do tzw. spraw ostatecznych obok sądu ostatecznego, piekła i nieba. Kościół różnicował śmierć człowieka grzesznego i cnotliwego. Pierwsza miała być przykra, druga stanowiła zwykłą konieczność, której obawiać się nie należało. Ważne było należyte przygotowanie się na spotkanie ze śmiercią. Miały temu służyć: życie w cnocie, spowiedź, rachunek sumienia, pojednanie z ludźmi i światem. Przykłady motywów śmierci w literaturze:
• "Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią",
• "Skarga umierającego",
• cykl drzeworytów niemieckiego artysty Hansa Holbeina Młodszego z pocz. XV w. przedstawiający różne wizerunki śmierci.
Wizerunek Śmierci w "Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią" jest przerażający: chuda, blada, żółte oczy i ciało, bez końca nosa i warg, zgrzytająca zębami, z kosą w ręku itp. Mówi ona, że zabierze ze sobą każdego człowieka, ale w pierwszej kolejności grzeszników, księży żyjących w dostatku i rozkoszy, rozpustne kobiety, sędziów niesprawiedliwych, pijaków. Wynika stąd, że im człowiek przejdzie przez życie skromniej, tym jego spotkanie ze Śmiercią będzie mniej przykre.

27. Porównaj kreacje Matki Boskiej w dwóch arcydziełach średniowiecznej liryki religijnej w „Bogurodzicy” i „Lamencie świętokrzyskim”.

W „Bogurodzicy” matka Jezusa występuje jako błogosławiona, wybrana, wywyższona kobieta, ale jednocześnie bliska ludziom. Jest ich orędowniczką, pośredniczy między Bogiem a ludźmi
Pierwsza zwrotka jest apostrofą do Matki Boskiej i zawiera w sobie wiele określeń skierowanych pod jej adresem. „Bogurodzica, Bogiem sławiena..” czyli uwielbiana przez Boga, wybrana Matka syna Bożego.
W drugiej zwrotce wierni zanoszą do niej prośby co potwierdza modlitewny charakter wiersza. Znajdujemy w niej prośby ogólne: o wysłuchanie modlitwy, o natchnienie myśli.
Z kolei w „Lamencie świętokrzyskim” czyli „Żale Matki Boskiej pod krzyżem” ukazują dwie postacie Matki Boskiej i jej syna. Osobą mówiącą w tekście jest Matka Jezusa. Jawi się nam jako postać cierpiąca, żaląca się nad sobą i swoim synem. Opłakuje swoje dziecko, chce z nim dzielić cierpienie i jemu służyć. Jednak pod krzyżem jest bezsilna i czyni gorzkie wyrzuty Aniołowi Gabrielowi:
„O Aniele Gabriele,
Gdzie jest ono twe wesele
Co żeś mi do obiecywał, tylko bano wiele..:”
W tym utworze to właśnie Matka Boska wypowiada dwudziestozwrotkowy tekst, prosi ludzi o użalenie się nad nią, polemizuje z Aniołem Gabrielem nawiązując do zwiastowania. Kieruje do ludzi słowa:
-„Ciężka moja chwila, krwawa godzina”
-„A ja pełna smutku i żałości”
Możemy zauważyć, że autor widział w Matce Boskiej przede wszystkim cechy ludzkie chwile słabości i sprzeciw wobec wydarzeń w których uczestniczyła. Maria jest matką i to cierpiącą. Właśnie ból jest podstawowym problemem utworu. Marię tym bardziej boli znieważenie syna, gdyż jest on jej jedynym dzieckiem. Ukazuje losy swojego syna od momentu biczowania przez nakładanie cierniowej korony, bicie go przez żydów po przybyciu do krzyża. Cały czas współcierpi z nim.
„Synku miły i wybrany
Rozdziel z matką swoją rany.”
Stara się myśleć podobnie jak on, czuć. Wie, że to już ostatnie chwile życia Chrystusa

28. Wymień i omów najważniejsze gatunki liryczne polskiego renesansu.

• fraszka
Z włoskiego słowa “frasca” co oznacza gałązka. Od frasche co oznacza bagatela, drobnostka. Jest to krótki utwór poetycki będący odmianą epigramatu, najczęściej żartobliwy i na błahy temat, dotyczy jakiegoś zdarzenia lub osoby, o charakterze anegdotycznym, zamknięty wyrazistą puentą stanowiącą wyostrzenie myśli lub konkluzje. Nazwę wprowadził Kochanowski w okresie renesansu. Fraszka renesansowa miała charakter głównie sytuacyjny, współczesna posługuje się chętnie kontrastem form językowych.
• figlik
Jest to utwór ośmiowierszowy o charakterze epigramatycznym, o treści przede wszystkim obyczajowej, podający często anegdotę bez puenty, dla samego zdarzenia. Taki tytuł nadał Mikołaj Rej swoim wierszom, stanowiącym część “Zwierzyńca”.
• pieśń
Jest to gatunek liryczny, którego pochodzenie wyprowadza się ze starożytnej pieśni obrzędowych, śpiewanych przy akompaniamencie muzyki. Pieśń cechuje uproszczenie budowy, prosta składnia, układ stroficzny, występowanie refrenów i paraleizmów (powtórzenie jakiegoś elementu lub zasady budowy). Charakter pieśni wynika z jej związków z muzyką; ułatwia ukształtowanie melodii. Do tradycji pieśni Horacego nawiązał Kochanowski. Obok najczęściej uprawianej pieśni jako wiersza lirycznego, często o tematyce miłosnej, wykształciły się różne jej odmiany, związane z ramą sytuacyjną (powitalna, pożegnalna, pochwalna, biesiadna). Istnieją pieśni popularne - ludowe, żołnierskie, powstańcze, legionowe.
• tren
Od greckiego słowa “threnos” czyli lament, pieśń żałobna, opłakiwanie. Jest to utwór poetycki o tonie elegijnym i charakterze żałobnym, poświęcony wspomnieniu osoby zmarłej, rozpamiętywanie jej zalet i uczynków. Gatunek ten ukształtowano w antyku, a do poezji polskiej wprowadził go Kochanowski.
• traktat
Rozprawa obszernych rozmiarów podejmująca podstawowe problemy danej dziedziny wiedzy. Występuje często w tytułach prac filozoficznych.
• kazanie, homilia
Przemówienie o treści religijnej, wygłaszane podczas nabożeństwa, objaśniające teksty religijne i zawierające pouczenie moralne. Kazania średniowieczne wprowadzały realia życia codziennego w celu ilustrowania nauk moralnych. W okresie reformacji zbiory kazań przybrały charakter utworów literackich niekoniecznie pełniące funkcje użytkowe. Kazania sejmowe Skargi w proroczym tonie przeciwstawiły ideały heroizmu i patriotyzmu wzorom życia ziemiaństwa.
• sielanka
Jest to gatunek poetycki wywodzący się z antycznej Grecji (idylla Teokryta), obejmujący utwory utrzymane w pogodnym tonie.
Opowiadają one o życiu pasterzy lub wieśniaków. Gatunek ten w starożytnym Rzymie rozwinął Wergiliusz. Znany był również w czasach nowożytnych i oznaczał wówczas wierszowany utwór o formie monologu włożonego w usta postaci literackiej na ogół pasterza, z przeważającym udziałem elementów dialogowych i opisowych. Do literatury polskiej ten gatunek wprowadził Kochanowski. Obok sielanki narracyjne występował również sielanka dialogowa, sielanka udramatyzowana. Tematyka z życia pasterskiego lub wiejskiego przedstawiana była w sposób realistyczny lub konwencjonalny (sielanka konwencjonalna). Dla sielanki staropolskiej charakterystyczna była dwupłaszczyznowość, polegająca na występowaniu podmiotu wypowiedzi (i sytuacji) oraz wypowiedzi przytoczonej. W sielance wyrażała się tęsknota za życiem natury i niechęci do miasta, charakterystyce to dla kultury dworskiej z właściwym jej pragnieniem zwrotu do ludowości.
• nowela
Od włoskiego słowa “novella” co oznacza nowość. Jest to krótki utwór epicki, który charakteryzuje zwięzłość kompozycji (wyraźny punkt kulminacyjny, puenta), ograniczenie liczby postaci, wprowadzenie tylko jednego wątku, skupienie się na jednym tylko problemie, jeden punkt widzenia. Ukształtowała się ona we Włoszech w renesansie. Stała się środkiem wprowadzenia do literatury środowiska mieszczańskiego z jego życiem codziennym i ludźmi, problematyką obyczajową i psychologiczną, co wyraźnie odróżniało ten gatunek od epiki wierszowanej.

29. Omów temat: obywatel i państwo, na przykładzie dwóch wybranych tekstów z literatury odrodzenia i baroku.
Pojęcie patriotyzmu w średniowieczu łączyło się z postacią rycerza walczącego za ojczyznę. Twórcy renesansu stworzyli nowe pojęcie patriotyzmu. Jest to służba ogółowi „jak kto może”. W literaturze tego okresu znajdujemy pochwałę chwalebnej śmierci za ojczyznę ( Na sokalskie mogiły ) i nawoływanie do walki w obronie zagrożonego kraju ( Pieśń o spustoszeniu Podola ). Więcej jest jednak głosów przekonujących, że o ojczyznę trzeba się troszczyć codziennie, poprawiać niesprawiedliwe ustawy, krytykować urzędników i posłów. Piszą o tym M. Rej w „Krótkiej rozprawie...”, J. Kochanowski w „Pieśni o spustoszeniu Podola” i „Odprawie posłów greckich”, ks. P. Skarga w „Kazaniach sejmowych”. To pojęcie patriotyzmu, z którym wiąże się wytykanie wad, krytykowanie, nawoływanie do poprawy, funkcjonuje we wszystkich następnych epokach literackich i jest związane z zadaniami pisarzy wielu pokoleń. Najpełniejszy portret dobrego obywatela stworzył J. Kochanowski w postaci Antenora z „Odprawy posłów greckich”. Jest to człowiek, który uczciwość, sprawiedliwość i dobro ojczyzny stawia ponad własnpe, osobiste sprawy. Widząc zło, piętnuje je odważnie i proponuje sposoby naprawy, nie licząc się z przykrymi dla niego konsekwencjami. Odrzuca nawet przyjaźń i uznanie zwierzchników. Nie stara się im przypodobać, odważnie ujawnia prawdę nawet tą przykrą. Troska o losy ojczyzny i obywateli jest dla niego naczelną wartością. Poświęca dla niej wszystko, nawet osobiste ambicje i własne dobro. Sił dodaje mu przekonanie o słuszności takiego postępowania i myśl, że zasługuje sobie nim na dobre imię.

30. Przedstaw ideał szlachcica-ziemianina w przekazie M. Reja i J. Kochanowskiego.

M. Rej w dialogu „Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem" krytykuje stosunki międzyludzkie. Wstęp zachęca czytelnika do refleksji. Autor zarzuca duchowieństwu pychę, lenistwo, chciwość, zaniedbywanie obowiązków, nie odprawianie porannych mszy i czynienie jarmarków z odpustów. Ukazuje szlachcica rozrzutnego, dążącego do władzy, głupiego. Szlachta nie interesuje się sprawami chłopa. Rej godzi w ciemnotę, zacofa-nie stanu chłopskiego. Jest jednak przeciwny pańszczyźnie. Społeczeństwo określa - „Ksiądz pana wini, pan księdza, a nam prostym zewsząd nędza".
"Żywot człowieka poczciwego" nie jest samodzielnym utworem. Stanowi część "Zwierciadła". W "Żywocie człowieka poczciwego" Rej zawarł swoje rozważania o życiu szlachcica od narodzin aż do śmierci. Zastanawia się nad edukacją i wychowaniem dzieci szlacheckich, nad późniejszymi obowiązkami dorosłego szlachcica oraz jego starością. Mówiąc o edukacji, lekceważył wartość przedmiotów szkolnych, takich jak gramatyka, logika, arytmetyka, retoryka, astronomia itp.
Bardziej od nauki Rej ceni dobre wychowanie, umiejętności praktyczne oraz rzemiosła (fechtunek, snycerstwo, złotnictwo, a także taniec i śpiew). Ceni sprawiedliwość, stałość, roztropność, stateczność, rozwagę. Przez prawdziwe szlachectwo Rej rozumie szlachetne, przykładne życie, odrzuca zaś dziedziczenie po przodkach tytułów szlacheckich bez własnych zasług. Za wielką wadę szlachty Rej uznaje pychę prowadzącą często człowieka na manowce, będącą źródłem niecnych czynów.
Rej był rozmiłowany w życiu i pracy na wsi, toteż dokładnie opisywał zajęcia ziemianina w różnych porach roku, przynoszące wiele pożytku, a także dające satysfakcję. Zalecał uprawiać wokół domu sady owocowe i ogrody warzywne, by niczego przez cały rok nie zabrakło rodzinie gospodarza. O ogromnym zamiłowaniu autora do pracy na wsi świadczą liczne zdrobnienia nazw owoców i warzyw oraz innych płodów rolnych: wineczko, ogóreczki, orzeszki, śliweczki itp.
Zimą Rej radzi odpoczywać w miłym towarzystwie przyjaciół i rodziny, zaleca zabawy, polowania, łowienie ryb, co przynosi pożytek i daje przyjemność. Dbający o fortunę pisarz zaleca w wolnym, zimowym czasie zająć się handlem zbożem, kupować je taniej i sprzedawać drożej w innych okolicach.
Stosunek Reja do spraw publicznych oraz służby ojczyźnie był specyficzny. Choć cenił wartość służby wojskowej w życiu młodego szlachcica, to upatrywał w tym głównie kształtowanie jego charakteru, a nie służbę ojczyźnie. Podobnie myślał o urzędach publicznych nie ceniąc ich zbytnio. Najwyżej cenił urząd posła ziemskiego, ale tylko dlatego, że może on pilnować przywilejów szlacheckich.
Ideał szlachcica-ziemianina przedstawiony przez Reja nie jest pozbawiony wad, ponieważ oprócz wiedzy praktycznej przedstawiciel tego wysokiego stanu społecznego powinien posiadać też gruntowne wykształcenie. Nie wzbudza także sympatii stosunek szlachcica do obowiązku służenia ojczyźnie.
J. Kochanowski w „Pieśni XIX" („Pieśń o dobrej sławie") zaznacza, iż Bóg odróżnił ludzi od zwierząt, dając im rozum i mowę, Dlatego też, każdy winien służyć krajowi poprzez swe talenty (stoicyzm). Kto ma dar wypowiadania się, powinien pouczać innych. Kto jest mężny - walczyć w obronie wiary i ojczyzny. Większą wartość ma oddanie życia za sławę, niż śmierć w zapomnieniu. „Pieśń XII" ujmuje cnotę jako dobro najwyższe obywatela. Apel walki, wy-zbycia się egoizmu, Kochanowski skierował w „Pieśni o spustoszeniu Podola", po klęsce Polski z Turcją. Określa postawę Polaka - „przed szkodą, i po szkodzie głupi". We fraszce „O kaznodziei" krytykuje obłudę duchowieństwa, które głosi ideały, tylko z powodu wynagrodzenia. Księża nie chcą żyć według przykazań. Pijaństwo, skłonność do biesiad, atakuje utwór „O doktorze Hiszpanie". Model życia renesansowego humanisty prezentuje fraszka „Do gór i la-sów". Podmiot wspomina podróże (Francja, Niemcy, Włochy) oraz życie żaka, rycerza, dworzanina i księdza. Człowiek powinien korzystać z chwili. „O żywocie ludzkim" stwierdza, iż dobra ziemskie są przemijające, ponieważ światem i człowiekiem włada Fortuna.

31. Przedstaw realia polskie XVI wieku widoczne w utworach J. Kochanowskiego.

“PIEŚŃ O SPUSTOSZENIU PODOLA”
Jest to V pieśń. Ma ona charakter patriotyczny. Po ucieczce Henryka Walezego Podole łupią Tatarzy. Nazywa ich zbójcami. Jednocześnie zachęca Polaków do walki. Boleje nad porwaniami. Jest oburzony zachowaniem się Polaków. Poddali się oni niemal bez walki. Zwyciężyli ich innowiercy, koczownicy, nie godni Polaków. Wstydzi się za nich, że doprowadzili do takiej hańby. Jest oburzony obojętnością szlachty, brakiem zainteresowania, apatii, bezwolnością Polaków wobec psów tureckich. Proponuje im walkę, by płacili na wojsko, na broń, by walczyli. Uważa, że należy opodatkować szlachtę i zorganizować stałą doborową armię. Kochanowski chce by walczył cały naród. Żąda patriotyzmu. O jego oburzeniu świadczy ironiczne zakończenie iż Polak jest głupi przed i po szkodzie. Mimo szkody nie starają się oni naprawić błędu. Nie uczą się na nich. Nie dbają o ojczyznę, a o prywatę. Nie wyciągają z tragedii wniosków. Nie umieją ustrzec się przed podobną sytuacją w przyszłości.
“ODPRAWA POSŁÓW GRECKICH”
Akcja tej tragedii rozgrywa się w starożytnej Troi lecz problem jest aktualny w czasach Kochanowskiego. Dylemat bohaterów dramatu: czy oddać Helenę posłom i uchronić ojczyznę od wojny czy pozostawić ją w Troi według życzenia królewicza, a ojczyznę narazić na wojnę. Staje się to uniwersalnym problemem przedstawiania interesów prywatnych ponad sprawy kraju. Antenor (patriota, Iketaon (poseł przekupny). Troja to alegoria Polski, świadczy o tym podobny w Troi Kochanowskiego ustrój jak w szesnastowiecznej Rzeczypospolitej , podobieństwo Rady Królewskiej do Sejmu i analogia w obradach tych ciał. Pouczenie polskich rządzących. Władcy otrzymali władzę od Boga , a to pociąga za sobą odpowiedzialność. Mają dbać o swoich poddanych. Poddani zaś muszą umacniać państwo umysłem, szlachetnością i mądrością. Trwałość i potęga państwa zależy od poszanowania prawa i przez rządzących jak i poddanych.
“NA SOKOLSKIE MOGIŁY”
Jest to krótki utwór o patriotycznym wyrazie. Przesłanie jego jest następujące: Nie ma nic ponad ojczyznę, człowiek powinien nawet z radością umierać za nią.

32. Wymień i omów motywy motywy biblijne i antyczne w twórczości J. Kochanowskiego.

Widzimy u Kochanowskiego poetycką realizację słów greckiego poety Terencjusza: "Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce". Za Horacym powtarza "Carpe diem" (chwytaj dzień) i wyraża fascynację światem, radość życia i podziw dla uroków natury. We fraszce "O doktorze Hiszpanie" opisuje spontaniczne, niemal hedonistyczne upojenie ucztą dworską. W pieśniach "Miło szaleć, kiedy czas po temu", "Chcemy być sobie radzi" nawiązuje do poglądów Epikura, który za największe dobro uznał brak cierpienia, przyjemność duchową i intelektualną. Kochanowski wzywa więc towarzyszy siedzących przy biesiadnym stole do zabawy przy dźwiękach muzyki, w atmosferze tańca, dowcipu, radości. Dowodzi też, że nawet podczas zabawy należy zachować, tak ceniony przez Greków, umiar. Od starożytnych przejmuje także ideał wychowawczy i wiarę w twórcze możliwości człowieka. Częstym motywem jego utworów jest cnota, którą uznaje za najwyższą wartość - "Pieśń o cnocie". Wyraża refleksje o człowieku we fraszkach "O żywocie ludzkim" (nawiązanie do koncepcji człowieka wyrażanej przez Platona - wyłącznie pierwiastek duchowy u człowieka). Także "Na zdrowie", "Na dom w Czarnolesie", "Na lipę". Skłania się ku odrzuceniu wartości materialnych i opowiada się za wartościami wyższymi. Z Antyku też czerpie humanistyczne przekonanie o wyjątkowości jednostki obdarzonej talentem poetyckim. Jak Horacy uważa poetę za wybrańca o niemal boskiej mocy tworzenia. Motyw ten pojawia się w pieśni "Niezwykłym i nie lada piórem opatrzony". Powtarza za Horacym, że jego wiersze zapewnią mu sławę wśród narodów europejskich. Nawiązuje też do mitologii, wprowadza bogów, tradycje. W pieśni "O spustoszeniu Podola" pojawia się "żelazny Mars", we fraszce "Do gór i lasów" - Proteusz (bożek leśny), w utworze "Do fraszek" - nić Ariadny. "Na lipę", "Treny" - są nawiązanie do greckiego epitafium. Zachowuje w nich pochwałę cnót i zalet zmarłego, ukazanie wielkości poniesionej straty, wyrażenie żalu, pocieszeniu, pouczeniu, że należy zapanować nad rozpaczą. Także "Pieśni" mają rodowód antyczny. Najczęściej poeta sięga do Horacego, lecz przekształca je, łączy różne motywy w jednym tekście.
Wątki do tragedii zaczerpnął Kochanowski z Antyku - przedstawił jeden z epizodów wojny trojańskiej, jednak przedstawiony tam problem dotyczył aktualnej sytuacji. Pokazywał konflikt pomiędzy interesem jednostkowym i ogólnym. W tym utworze łatwo odnaleźć fragmenty, w których poeta krytykuje władców oraz całe społeczeństwo. Słowa krytyki są wyrazem głębokiej troski o losy własnej ojczyzny. Jednym z fragmentów adresowanych do władców jest wypowiedź chóru: "Wy, którzy rzeczą pospolitą władacie". Władcy powinni zdawać sobie sprawę z odpowiedzialności jaka na nich spoczywa, mają sprawować władzę nad całym narodem, stać na straży prawa i sprawiedliwości. Nie wolno im myśleć o prywatnych interesach, powinni mieć wyłącznie na myśli dobro ogółu. W ostatnim fragmencie tej wypowiedzi chóru umieszczone jest ostrzeżenie, że złe rządy nieodpowiedzialnych władców niejednokrotnie doprowadzały do upadku miast, a nawet wielkich mocarstw. W utworze zawarte są także słowa głębokiej dezaprobaty pod adresem młodzieży (wypowiedziane ustami posła Ulissesa). Zastali nazwani próżniakami, darmozjadami lubującym się w zbytku, z których żaden nie nadaje się na obrońcę ojczyzny (miało to zachęcić młodzież rycerską do grożącej już wojny przeciwko Moskwie). Kochanowski wprowadził także do tragedii pewne szczegóły, które mimo umiejscowienia akcji w Troi nadają jej jednak polski koloryt (jest mowa o rotmistrzach, starostach; w czasie obrad Rady panuje typowy polski bałagan). Myślą przewodnią całego utworu jest stwierdzenie, że państwo którego obywatele rządzą się prywatą, a nie miłością ojczyzny musi zginąć.

33. Udowodnij różnorodność tematyczną pieśni J. Kochanowskiego.

Pieśń jest gatunkiem bardzo starym, sięgającym literatury antyku, silnie związanym z muzyką i początkowo wykonywanym wraz z nią. Pierwszym twórcą pieśni i wzorem dla Jana z Czarnolasu był Horacy – należy pamiętać, że niektóre pieśni Kochanowskiego są przekładami rzymskiego poety. Są one w większości poważne, ich tematyka jest zaś różnorodna. Wystarczy dokonać przeglądu różnych rodzajów pieśni. Są wśród nich:
- towarzyskie ( inaczej biesiadne ) np. „Miło szaleć, kiedy czas po temu”
- pieśni miłosne Pieśń XXI
- pieśni refleksyjne „Serce roście patrząc na te czasy”
- pieśni patriotyczne „Pieśń o spustoszeniu Podola”
- pieśni będące pochwałą wsi „Pieśń Świętojańska o Sobótce”
- pieśni pochwalne
Problematyka pieśni krąży wokół zagadnień takich jak przemijalność, krótkotrwałość życia, cnota, rozum, patriotyzm, nieśmiertelność poezji, afirmacja świata, natury i życia, miłości. Poglądy filozoficzne najczęściej stanowią treści pieśni refleksyjnych.
Przykładem pieśni patriotycznej może być „Pieśń o spustoszeniu Podola”, która zawiera skargę i lament po klęsce Polaków poniesionej podczas napadu Tatarów na Podole, obrazy tej klęski to: zrabowana ziemia i ludzie ( kobiety i dzieci ) uprowadzone przez wroga. Poeta odwołuje się do tych, którzy czują jeszcze miłość do ojczyzny, żądając zemsty, rozwagi w działaniu, przygotowania finansów dla wojsk, myśli o kraju a nie o prywacie. Pieśń kończy się ostrzeżeniem:
Cieszy mię ten rym: „Polak mądry po szkodzie”
Lecz jeśli prawda i z tego nas zbodzie,
Nową przypowieść Polak sobie kupi,
Że i przed szkodą, i po szkodzie głupi.
Do pieśni refleksyjnych możemy zaliczyć pieśń pt. „Serce roście patrząc na te czasy!”. Jest to poetycki akt renesansowej filozofii, przekonanie o harmonii świata, urodzie natury, radości, odpowiedniego miejsca dla każdego elementu: lasu, lodu, zboża, ptactwa, wreszcie człowieka o prawym sumieniu. Zauważamy przeciwstawienie osobnika radosnego, któremu zbędne nawet ucho i ludzie, bo ma czyste serce i tego „kogo gryzie mól zakryty”.
Pieśń XXV – „Czego chcesz od nas Panie za twe hojne dary..” należy do pieśni pochwalnych. Zawiera wspaniałą, renesansową wizję świata. Oto kosmos i ziemia to dzieło boskie, pełne harmonii i uporządkowania, człowiek czuje się dziedzicem Boga na ziemi, chwali dzieło Boskie-od dalekiego kosmosu po źdźbła trawy ozdobione kroplą rosy.
Tematem pieśni XXIV jest artysta, poeta, jego twórczość i nieśmiertelność wynikająca ze sławy. Nie po raz pierwszy o tym słyszymy, przecież Horacy w swoich „Carminach” pisał „non omnis moriar” ( nie wszytek umrę ) i „exegi monumentum” ( pomnik sobie stawiam trwalszy niż ze spiżu ). Jesteśmy świadkami narodzin kultu artysty

34. Przedstaw różne wsi w literaturze polskiego renesansu.

Jan Kochanowski „Pieśń Świętojańska o Sobótce”

Obszerny poemat składający się z 12 pieśni o życiu wsi. Tematem pieśni są obrządki ludowe, związane z nocą świętojańską. Jest to próba stworzenia pierwszej polskiej sielanki. Poeta chwali życie na wsi. Obraz jest wyidealizowany. Autor nie wspomina o problemach i kłopotach codziennych, nawet praca ukazana jest jako czynność sprawiająca radość. Życie wiejskie jawi się jako szczęśliwa egzystencja pełna zalet, gdzie żyje się uczciwie, pobożnie i bezpiecznie. Praca na roli choć ciężka daje człowiekowi stałe i pewne utrzymanie, wysiłek zaś jest powodem do dumy. Po pracy można odpocząć wesoło spędzając czas na tańcach i śpiewach. Człowiek żyje na wsi w harmonii z przyrodą. Dla Kochanowskiego egzystencja zwykłych chłopów godna jest podziwu, ponieważ to właśnie oni pokazują zmęczonej życiem dworskim szlachcie jak znaleźć spokój, ład i harmonię w obcowaniu z naturą.

Szymon Szymonowic

Sielanki Szymonowica to zbiór 20 utworów. Poeta dokonuje afirmacji pogodnej, beztroskiej rzeczywistości, pisze o miłości i staropolskich weselach szlacheckich, Jak i możliwości szybkiego pocieszenia się po odejściu kochanki. Przedstawiony w sielankach obraz wsi polskiej początków 17 stulecia jest wynikiem obserwacji stosunków tam panujących. Nie unika autor pisania o ujemnych stronach życia wiejskiego, o nierówności społecznej, o złych cechach ludzkich charakterów, o polityce królewskiej. Ten obraz można odczytać jako protest poety przeciwko niesprawiedliwości społecznej, która zawsze dotyka najuboższych i najbardziej wykorzystywanych.

WOM:

Okresowi renesansu charakteryzującemu się poczuciem piękna i harmonii towarzyszyło nieodmienne i powszechne przekonanie, że stan ziemiański jest stanem szczęśliwym, zapewniającym człowiekowi prawdziwe powodzenie i radość. Radości płynące z życia człowieka na wsi mocno podkreślili w swojej twórczości: Szymon Szymonowic, Mikołaj Rej i Jan Kochanowski.

Szymon Szymonowic - był wybitnym kontynuatorem sielanki antycznej, malującej życie proste i nieskomplikowane, wiedzione w obcowaniu w z naturą przez pasterzy, wieśniaków, rybaków, doświadczających uczuć smutku, żalu, kochających i opowiadających o swojej miłości prosto z serca, podśmiewających się z siebie i swoich amorów. Sielanki jego ze względu na treść, stopień zawartej w nich mitologizacji i język można podzielić na dwa rodzaje. Pierwszy hołduje dworskie konwencje i zawiera utwory, które są albo przykładami, czy przeróbkami idylli antycznej, albo też zbiorem oryginalnych obrazków z życia wiejskiego, ale alegorycznych, pełnych powiązań z mitologią±, w których pod maską pasterzy i pasterek przedstawia Szymonowic ludzi i stosunki dworskie. Oczywiście obrazy malowane w sielankach konwencjonalnych w niczym nie przypominają prawdziwego życia wsi. Te wszystkie postacie występują pod mitologicznymi imionami: Dafnis, Licydas nie są prawdziwe lecz sztuczne i zmyślone, ale prawdziwe na pewno są uczucia, szczęście i nieszczęście w miłości, których doświadcza prawie każdy, tak jak i bohaterowie utworów Szymonowica. Wszystkim mniej lub bardziej dworskim sielankom przeciwstawiają się sielanki o treści realistycznej, wypływające z trafnej i celnej obserwacji i oceny życia, takiej jak "Kołacze" i "Żeńcy". W nich to kreśli prawdziwy obraz życia wiejskiego, chociaż różni± się od siebie tematycznie.


"Żeńcy". W utworze tym poeta zrywa zupełnie z konwencjonalnym, sielankowym obrazem-snem. Miejsce beztroskich pasterzy zajmują spracowane wiejskie kobiety, narzekające na swój los. Uderzający jest realizm, z którym poeta maluje tragedię ludu wiejskiego, dziełem rąk tego ludu wszakże jest przepych wesela i bogate życie przedstawione w "Kołaczach". "Żeńcy" wyraźnie zarysowują konflikt między pańskim dozorcą - Starostą, który występuje zawsze z nieodłącznym symbolem swojej władzy - nahajką±, a chłopem bezwzględnie pędzonym do roboty.

Widzimy więc tutaj krytyczna ocenę życia i sytuacji chłopów.

Mikołaj Rej - był nazywany ojcem polskiej literatury. Jest on autorem "Rozprawy między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem". Jest to utwór o problematyce społecznej, zaczyna się rozmową Pana z Wójtem. Pan krytykuje postępowanie księdza, który nie odprawia nabożeństw należycie. Również nauki księdza są minimalne, ale łaje za to często. Pan obawia się, czy czasem dzięki temu postępowaniu wszyscy wraz z księdzem nie znajdą się na lewicy, to znaczy czy nie zostanę potępieni. Wójt jest oskarżony. Nie atakuje jeszcze księdza, mówi tylko o dziesięcinie, świadczeniach w czasie kolędy. Te rzeczy jednoczą Wójta z Bogiem. Pan nadal podejmuje krytykę. Mówi o odpustach, które są właściwie jarmarkami. Ludzie znoszą księdzu kury, wino, jaja, piją pod kościołem, wrzeszczą, śpiewają, za co otrzymują odpust. Teraz włącza się do rozmowy Pleban, który właśnie nadszedł. Zaczyna krytykować urzędy świeckie. Mówi, że na stu urzędników, jeden jest sprawiedliwy i nieprzekupny. Sędziowie nie chcą odprawiać swych procesów, chyba że za dodatkowe świadczenia. Różne łapówki i daniny przypominaj zbiory myśliwego, na przykład takie jak sarna, zając, kura, lis. Ksiądz krytykuje również Sejm i jego bezowocne obrady, prywatę bez zabezpieczenia spraw narodowych. Wójt słuchając tego sporu włącza się i przedstawia smutny los chłopa. "Ksiądz Pana wini Pan Księdza, a nam prostym zewsząd nędza". Okazuje się, że chłopa ciągną wszyscy: Urzędnik, Wójt, Pleban. Trzeba dawać im to gęsi, to kokosz. Pod przymusem wykonać trzeba tłokę, pracę dodatkową prócz pańszczyzny. Ksiądz nie pozwala znowu zwozić zboża póki nie wybierze dziesięciny, wśród lepszych kop snopków. Zwózka też jest trudna, bo i Pan i Ksiądz domagają się pierwszeństwa. Chłop krytykuje postępowanie szlachty wobec niego, podnoszenie czynszu, zwiększanie pańszczyzny. Mówi również o stratach, jakie szlachta ponosi wskutek życia ponad stan. Zbytki powodują brak rozsądku i nieuchronne bankructwa. Chłop jest zadowolony ze swego losu. Jest człowiekiem uczciwym i nie żal mu żywota. Ksiądz i Pan nie są zadowoleni. Pan karci Wójta za zbytnią poufałość i odwagę. Utwór jest obrazem rzeczywistości.

W "Żywocie człowieka poczciwego" zawarł Rej wskazówki dotyczące życia szlachty na wsi, omawia przebieg całego jej życia. W młodości zaleca ćwiczenia związane z obyciem towarzyskim i rzemiosłem wojskowym. Nauki nie zaleca studiować. Gramatyka trudzi umysł, a języka można się nauczyć bez jej znajomości. Młody szlachcic powinien posiadać jedynie poczucie sprawiedliwości, stałości, roztropności, umiarkowanie, miłosierdzie, stateczność i zdolność własnych korzyści. Gdy młody szlachcic dorośnie, powinien zająć się gospodarstwem i ożenić. Związek małżeński trzeba zawierać z osobą równego stanu i majętności. Do urzędów nie należy pretendować. W ciągu roku przewidział również Rej zajęcia dla młodego niedoświadczonego gospodarza: wiosną należy sadzić drzewa i krzewy w ogrodzie, szczepić gałęzie, obcinać, mszyce zbierać, krzaki okopać, przygotować grzędy z truskawkami itp. Latem można z tych przygotowanych wiosną krzewów i drzewek mieć owoce i pożytek. Są już wtedy jabłuszka, gruszeczki, śliweczki, ogóreczki, malineczki. Latem gospodarstwo daje także: masełko, serek, jajka świeże, są też kurki, jagniątka, ryby. Wszystko dla użytku gospodarza. Nie należy tratować pola chłopskiego, bo to wznieca niechęć i ludzie źle pracują. Zima niesie największe rozkosze. W lasach polowania z przyjaciółmi, a także łowienie ryb w przeręblach, zastawianie sideł i potrzasków na zwierzęta futerkowe. W domu wszystko przygotowane jest to biesiady. Całoroczne zapasy dają wreszcie pożytek. Jednak i zimą należy doglądać gospodarstwa. Wyjechać na targ też można z produktami, albo też u handlarza się zabawić i owiec i cieląt kupiwszy tanio sprzedać, w innej okolicy drożej. Widzimy, że Rej dba o wygodę szlachcica. Nie zajmuje się już całością gospodarki narodowej, wobec chłopów zachowuje humanitarny stosunek, a korzyści widzi dla szlachty.

Jan Kochanowski także podejmuje w swych utworach tematykę życia na wsi. W Czarnolesie powstało wiele pięknych tego typu utworów. "Na lipę" to wiersz o bardzo popularny drzewie, specjalnie cenionym. Poeta zwraca uwagę na to, jakie wartości daje lipa. Miód, szept lici, cień, śpiew ptaków. Są to wartości, które drzewo przynosi człowiekowi. "Przymów chłopska" - utwór w formie dialogu między szlachcicem a włodarzem. Włodarz odmawia dalszego picia z panem, bo boi się, że po pijanemu może obrazić pana. Pan przypomina przeszłość, kiedy obie strony miały więcej zaufania. Chłop też o tym pamięta, ale czasy zmieniły się na jego niekorzyść. Jest to jeden z utworów w którym poeta porusza problem społeczny w Polsce. Przedstawionej sytuacji nie aprobuje. "Pień świętojańska o sobótce" - składa się ze wstępu i 12 pieśni śpiewanych przez panny. Jest to utwór oparty na tradycjach uroczystości pogańskich ku czci Kupały. Daje poeta w ten sposób wyraz swojemu podziwowi dla zwyczajów ludowych. Chwali wieś i życie wiejskie. W utworze rozbrzmiewają nuty radości. Jest mowa o miłości, tańcu i śpiewie. Wydaje się to zupełnie zrozumiałe, jeżeli weźmiemy pod uwagę charakter opisywanej uroczystości. Pieśń panny drugiej mówi o tańcu i radości. Zachęca wszystkich do pójścia w jej ślady. Ostatnia panna w pieni swej zawiera pochwałę życia wiejskiego. Chwali wesołość i spokój wsi. Chłop utrzymuje ze swej pracy siebie i rodzinę, a zawód jego jest znacznie spokojniejszy i bezpieczniejszy niż marynarza, żołnierza czy pisarza. Wylicza następnie wszystkie przyjemności pracy, chwali wieczorne śpiewy i tańce. Utwór należy traktować jako artystyczne uroczystości ludowe. Jest odbiciem radości życia w czasie święta mającego swe pogańskie tradycje.

35. Udowodnij, że ideologia epoki miała wpływ na ukształtowanie bohatera lirycznego w poezji Jana Kochanowskiego.

Renesans charakteryzował się między innymi wszechstronnymi zainteresowaniami,
poczuciem radości istnienia oraz poszukiwaniem dlań form, często w kulturze antyku i nieskażonych ideałów w Biblii. Na bazie tych źródeł powstały dwa główne prądy epoki: humanizm i reformacja. Jan z Czarnolasu był wybitnym humanistą i dlatego w jego poezji odnajdujemy echa ideologii epoki. Tak już we fraszce „Na lipę” podejmuje typowo renesansowy motyw pochwały piękna i dobroczynnego wpływu przyrody na ludzką psychikę. Zawiera także pochwałę i zachętę do harmonijnego współżycia z naturą. Natomiast we fraszkach żartobliwych umiejętnie i bez zawiści wyśmiewa wady ludzkie udowadniając poczucie humoru, bystrość obserwacji i umiejętność krytycznego spojrzenia godne humanisty.
Fraszki refleksyjne jak np. „O żywocie ludzkim” wyrażają zadumę nad życiem, miejscem i rolą człowieka w świecie, zastanawiają nad nim samym zgodnie z duchem renesansu.
Pieśni Jana Kochanowskiego powstały głównie w okresie dworskim, ale także podczas pobytu w Czarnolesie. Poeta zawarł w nich swoje niemal wszystkie przemyślenia i dzięki nim można się wiele dowiedzieć o samym autorze. Najwcześniejsza pieśń „Hymn do Boga” jest pieśnią pochwalną, hymnem, w którym poeta wysławia dobro Boga i dziękuje Mu za dzieło stworzenia świata oraz człowieka, a także harmonię między nimi panującą. Jest to wyraz filozofii humanistycznej. W pieśni „Serce roście, patrząc na te czasy...” Kochanowski przywołuje dwie postawy charakterystyczne dla renesansu: stoicyzm i epikureizm i ostatecznie dokonuje ich syntezy. W życiu najważniejsze jest mieć czyste sumienie, radzi, aby korzystać z okazji do zabawy, ale rozważnie i w sposób umiarkowany. Właśnie w początkowej fazie humanizmu najgłośniej zabrzmiała pochwała ludzkiej, społecznej aktywności, cnoty jako wartości samej w sobie. W „Pieśni o cnocie” poeta stara się ukształtować świadomość czytelnika. Kluczem jest tu słowo „cnota” rozumiane jako umiejętność uniezależnienia się od pokus i cierpień związanych ze światem zewnętrznym, odrzucenie uczuć niskich, przede wszystkim zazdrości. Pielęgnowanie w sobie cnoty jest obowiązkiem każdego człowieka, a najwyższą cnotą jest służba ojczyźnie. Humaniści przywiązywali też ogromną wagę do sławy doczesnej i pośmiertnej, istotny był też sam proces twórczy. W „Pieśni o dobrej sławie” Kochanowski zwraca się do czytelników z apelem, aby starali się oni pozostawić po sobie sławę i dobre imię. Problematykę sztuki porusza także w pieśni „Niezwykłym i nielada piórem opatrzony...”, zajmuje się twórczością ale i samym artystą, który z racji na posiadany talent jest jednostką wybitną. Wizja lotu nad różnymi krajami jest wyrazem przekonania podmiotu lirycznego o tym, że jego dzieła będą też znane nie tylko rodakom, ale i daleko poza granicami jego ojczyzny. Kochanowski nawiązuje też do antyku. Słowa z pieśni „Miło szaleć, kiedy czas po temu” są parafrazą fragmentu pieśni Horacego, który brzmi „słodko jest szaleć w odpowiednim miejscu i czasie”. Również filozofia epikurejska i stoicka w wymienionych wcześniej utworach zaczerpnięta została z antyku, podobnie też horacjańskie „carpe diem”.
Przekonanie o nieśmiertelnej sławie to także tradycja antyczna ( topos exegi monumentum). W pieśni panny XII można odnaleźć także topos arkadii – „Wsi spokojna, wsi wesoła/ Który głos twej chwale zdoła?”

36. Opisz wzory osobowe wykreowane przez literaturę renesansową.

W dobie renesansu literatura parenetyczna nadal pozostała modna. Nowa optymistyczna epoka propagowała nowe wzorce osobowe, ideały godne naśladowania. M. Rej proponuje wzór poczciwego ziemianina, poucza, jakie życie powinien wieść szlachcic ziemski, gospodarz swojej majętności. Wskazówki zawarte są w „Żywocie człowieka poczciwego”, a wzorowy ziemianin żyje spokojnie dopatrując dobytku, rozkoszując się darami natury o każdej porze roku, dbając o harmonię, wypełnianie obowiązków ale i rozrywkę. Podobny model ziemianina pokazuje „Pieśń świętojańska o sobótce” a nawet „Żeńcy”
Inny wzór to idealny dworzanin. Wizerunek taki proponuje Łukasz Górnicki w dziele pt. „Dworzanin polski”. Idealny dworzanin to: człowiek rycerski szanujący swoje szlachectwo, wykształcony, dbały o wytworne maniery i znajomość sztuki i muzyki. Wśród wzorców proponowanych przez literaturę renesansową możemy także wyróżnić: ideał patrioty, stawiającego dobro ojczyzny ponad prywatę, nie żałującego jej swych dóbr a nawet życia. Taki ideał wykreowany jest w patriotycznych pieśniach Jana Kochanowskiego, dziełach Modrzewskiego i kazaniach księdza skargi, a przede wszystkim literackim wcieleniem wzoru patrioty jest Antenor z „Odprawy posłów greckich”. Pozostał jeszcze jeden wzorzec – typ renesansowego twórcy, humanisty. Taka jednostka nie ogranicza się do jednej dziedziny tworzenia, jest wszechstronna, oprócz talentu ma rozległą wiedzę oraz zna języki obce. Takimi cechami odznaczali się w życiu m.in. J. Kochanowski, A. Frycz – Modrzewski, M. Sęp Szarzyński.

37. Wskaż wartości cenione przez człowieka odrodzenia, odwołując się do znanych Ci utworów M. Reja i J. Kochanowskiego.

W „Żywocie człowieka poczciwego” proponowany przez Reja wzorzec to ideał szlachcica – ziemianina, dla którego najwyższą wartość stanowi ceniona przez starożytnych i humanistów cnota, rozumiana jako uczciwość, patriotyzm, życie zgodne z naturą. Odpowiedni ożenek, obowiązki gospodarskie i obywatelskie określają wartość życia człowieka poczciwego. Z wysokim kunsztem poetyckim i radością opisuje rej zajęcia gospodarskie, pracę na roli i w ogrodzie, przyjemności płynące z życia rodzinnego, patriotyczne i obywatelskie obowiązki szlachcica. „Żywot ...” kreśli człowieka jako bogatego ziemianina, który jest dobrym gospodarzem, dba o swoją rodzinę, z radością korzysta z dobrodziejstw przyrody, dobrego ojca i troskliwego męża, a także prawego obywatela. „Poczciwość nie wynika jednak z dziedzicznego czy nadanego tytułu, nie jest oparta na wewnętrznych przykazaniach moralnych i etycznych. Z kolei Jan Kochanowski we fraszkach pragnie Bożego błogosławieństwa. Według niego najwyższą wartością jest cnota ( jak u stoików) rozumiana jako czyste sumienie, ludzka życzliwość i wierność pozwalająca dożyć spokojnej starości. Wie, że dobra doczesne ni zapewnią prawdziwego szczęścia i spokoju więc przestrzega nieprzemijalnych, ponadczasowych norm i przykazań. Szczególne znaczenie przypisuje zdrowiu poświęcając mu jedną z fraszek. Podmiot liryczny uznaje zdrowie za jedną z najważniejszych wartości, wobec której inne dobra tracą swe znaczenie. Poeta we fraszce „Na lipę” chwali spokojne życie w zgodzie z naturą i nie szuka wiele do szczęścia.
Rozważaniom na temat ludzkiego życia i jego prawdziwych wartości w niektórych utworach towarzyszy poczucie przemijalności i „marności”. Według człowieka odrodzenia trzeba żyć zgodnie z naturą i jej prawami, pamiętać, że wszystko mija ale trzeba przy tym afirmować życie i w pełni z niego korzystać. Według stoików trzeba ze spokojem przyjmować zmienne koleje losu i wypracować spokój wewnętrzny broniący przed atakami fortuny.

38. Określ, które z problemów poruszanych w publicystyce A. Frycza Modrzewskiego są nadal aktualne.

Andrzej Frycz Modrzewski jest uznawany za najwybitniejszego publicystę polskiego renesansu. Najważniejszym jego dziełem jest wydany w 1551 r. traktat „O poprawie Rzeczypospolitej”. W księdze o obyczajach autor rozważa o człowieku, jego naturze i o ustroju idealnym uszczęśliwiającym wszystkich obywateli kraju. Zastanawia się nad cnotami i cechami charakteru doskonałego obywatela Rzeczypospolitej oraz nad obowiązkami moralnego i etycznego postępowania urzędników państwowych względem każdego obywatela. Pojawia się tu również postulat równości wszystkich obywateli wobec prawa i ubolewanie, że w Rzeczypospolitej dla różnych ludzi jest zróżnicowane prawo. Na przykład prawo karania śmiercią jest zróżnicowane dla ludzi z różnych warstw społecznych, inne dla szlachty i inne dla mieszczan. Myślę że, ten problem jest nadal aktualny. Tak już było i jest , że ludzie mający wpływy i także bogaci podlegają nie zawsze tym samym prawom co zwykły obywatel, lecz zazwyczaj są traktowani o wiele lżej, w wielu wypadkach mogą się chociażby wykupić. Często ludzie na wysokich stanowiskach unikają kary lub dochodzenie w ich sprawie jest znacznie przedłużone. Kolejnym problemem, który porusza Modrzewski jest rola nauki i wiedzy w życiu każdego człowieka oraz współzależność siły państwa i jego potencjału intelektualnego. Autor uważa, że należy szerzyć i propagować oświatę, zakładać nowe szkoły i poprawić sytuację finansową nauczycieli. Obecnie wynagrodzenia nauczycieli są skromne i wielu z fachowców odchodzi ze szkół lub po prostu zmaga się z biedą i pracuje nadal z dobrej woli. Ostatnio przeprowadzana jest reforma ale mimo to wiele szkół, szczególnie w małych miejscowościach, zamknięto i dzieci niejednokrotnie muszą chodzić do tych odległych o wiele kilometrów. W dodatku szkoły mają zazwyczaj zbyt małe fundusze na rozwój pracowni i zakup pomocy naukowych, czasem nawet na utrzymanie. W księdze o wojnie natomiast mówi, iż każda wojna powoduje nieszczęścia i tragedie zwykłych obywateli a nie tych, którzy je wywołują. Również dzisiaj w wojnach giną niewinni ludzie lub żołnierze walcząc w interesie innych.

39. Zaprezentuj problematykę patriotyczną w literaturze renesansu, odwołując się do twórczości Modrzewskiego, Skargi, Kochanowskiego.

Dorobek pisarzy i poetów renesansowych obfituje w różne ujęcia dotyczące społeczeństwa i państwa. Humaniści propagują postawę patriotyczną.
Frycz – Modrzewski i jego traktat „O poprawie Rzeczypospolitej” to głos w sprawie ojczyzny. Autor porusza sprawy kraju w 5 dziedzinach:
- „O obyczajach”
- „O prawach”
- „O wojnie”
- „O kościele”
- „O szkole”
W księdze I "O obyczajach" są zawarte rozważania nad organizacją państwa. Modrzewski twierdzi, że: - każdy mieszkaniec jest obywatelem i państwo powinno mu zapewnić szczęście, - o wartości człowieka nie decyduje urodzenie, - każdy człowiek powinien być prawnie przygotowany do pracy, a ludźmi niezdolnymi do niej powinno opiekować się państwo, - należy ustanowić urzędy nadzorujące wszystkie dziedziny życia (urzędy miar, urząd do zwalczania żebractwa.
W księdze II "O prawach" pisarz powraca do wymiaru kar za zabójstwo. Ówczesne prawo uzależniało je od pochodzenia społecznego przestępcy (szlachcic za zabójstwo chłopa płacił niewielką grzywnę, zaś w sytuacji odwrotnej chłop był karany śmiercią). Autor proponował opracować nowy kodeks prawny z udziałem przedstawicieli wszystkich stanów.
W księdze III "O wojnie" autor przeciwstawia się wszelkim konfliktom zbrojnym, a najsurowiej potępia wojny zaborcze. Proponuje rozwiązywanie konfliktów na drodze dyplomatycznej (spotkania wrogich stron w neutralnym miejscu, sankcje gospodarcze).
Modrzewski twierdzi, iż "żadne korzyści z wojny nie są tak wielkie, aby mogły jej szkodom dorównać". Ludzi wywołujących wojny nazywa zbrodniarzami, Tatarami.
W księdze IV "O Kościele" odrzuconej przez cenzurę w polskim wydaniu w 1551 r. Modrzewski proponuje: - stworzyć kościół narodowy niezależny od Rzymu, - wybieranie papieża przez wszystkie narody chrześcijańskie, - obsadzanie stanowisk biskupów przez ludzi wykształconych i szlachetnych.
W księdze V "O szkole" autor przeciwstawia się wydawaniu pieniędzy na rzeczy zbędne, takie jak wspaniałe domy oraz sute biesiady. Proponuje fundusze przeznaczone na ten cel wykorzystać w inny praktyczniejszy i szlachetniejszy sposób, a mianowicie na dotowanie szkolnictwa w czasach, w których nie docenia się wiedzy i pracy nauczycieli kształcących przyszłe, młode talenty polityczne i literackie. Modrzewski proponuje przejęcie opieki nad szkołami przez państwo, a prawo do uczenia się zapewnia wszystkim chłopcom niezależnie od pochodzenia społecznego. (Po raz pierwszy prawo chodzenia dziewcząt do szkoły ustanowiono w 1773 r.)

W swych kazaniach ks. Skarga porównuje wewnętrzne niesnaski w łonie Rzeczypospolitej do chorób. W ten sposób piętnuje on:
- nieżyczliwość ludzką ku Rzeczypospolitej, czyli brak miłości ojczyzny i prywatę, cechujące obywateli. Miłość ojczyzny jest podstawowym obowiązkiem każdego obywatela i prawem Bożym. Te dwie wartości (Bóg i ojczyzna) winny się łączyć w jedną całość. Obywatele powinni porzucić dobro prywatne dla ratowania dobra wspólnego, dla dobra ojczyzny należy poświęcić wszystko: majątek, siły, zdrowie, szczęście, a nawet życie.

- niezgodę wewnętrzną. W narodzie powinna być zgoda, ponieważ łączy go jedna religia, jedna ojczyzna, jeden król, te same prawa i swobody obywatelskie, te same sądy, sejmy i trybunały. Skarga wymienia groźne konsekwencje, do jakich mogą doprowadzić niezgodni obywatele - spory sejmowe, wojny domowe, a w rezultacie upadek i zagłada państwa. W wyniku sporów odpadną ziemie zjednoczone z Koroną, język i naród wymrą, a obywatele staną się międzynarodowymi włóczęgami. Jako przyczyny niezgody wymienia Skarga chciwość, łakomstwo, pychę, zazdrość, obłudę i obmowę.

- osłabienie władzy królewskiej. Skarga był zdecydowanym zwolennikiem silnej władzy królewskiej, lecz przeciwnikiem monarchii absolutnej, prowadzącej do tyranii i despotyzmu. Postulował przyznanie królowi pełni władzy i ustanowienie jedynego źródła prawa. Państwem powinien rządzić król, wspierany mądrą radą, złożoną z przedstawicieli narodu. Jako przyczyny istniejącego stanu rzeczy wymienia nadmierną wolność szlachecką, złe funkcjonowanie sejmu oraz rozproszenie dochodów państwa i pustki w skarbie państwa.

- różnowierstwo i herezję. Według Skargi, religia i kapłaństwo są fundamentami państwa i jego potęgi. Królestwo polskie od sześciuset lat opiera się na wierze Kościoła rzymskiego, a teraz heretycy domagają się, by stara religia ustąpiła nowej. Jednak heretycy nie są spójni, nie tworzą jedności. A dla Skargi żadne królestwo nie może długo trwać, jeżeli ma wielu bogów. Warunkiem szczęścia Rzeczypospolitej jest jedność i zgoda, której podstawą jest wiara katolicka. Łatwo jest naprawić niezgodę u katolików, ale u heretyków jest to niemożliwe, gdyż rozmaitość wiar przeszkadza w przyjaźni międzyludzkiej i pogłębia niezgodę. Heretycy dzielą królestwa i gubią je. Tolerowanie więc różnowierców odbija się ujemnie na wszystkich dziedzinach życia, zarówno publicznego, jak i prywatnego. Heretycy nie mogą nawet bronić państwa przed poganami, bo rozdarte sprzecznościami wyznaniowymi społeczeństwo nie jest zdolne do wygrania wojny. Skarga wzywa więc króla do obrony religii katolickiej, jako strażnicy moralności i podstawy jedności narodu, oraz do przywrócenia jedności religijnej w narodzie. Żąda odcięcia różnowierców od wszelkich urzędów i pozbawienia ich ochrony prawnej. Równocześnie podważa legalność i znaczenie konfederacji warszawskiej.

- niesprawiedliwe prawo i niepraworządność. Skarga stwierdza, iż bez praw sprawiedliwych nie ma prawdziwej wolności. Za prawa sprawiedliwe uważa pisane, umieszczone na tablicach Mojżeszowych, duchowne, ustalone przez Kościół oraz królewskie i państwowe, ustanowione dla porządku, sprawiedliwości i karności. Za prawa niesprawiedliwe uznaje m.in. prawo o mężobójstwie, konfederację warszawską (dotyczącą różnowierców), odwlekanie egzekwowania wyroków sądowych oraz zniesienie egzekucji wyroków sądów duchownych (Skarga był zagorzałym katolikiem, przejawiającym niemalże fanatyzm religijny). Skarga krytykuje sądownictwo za istniejący w nim bałagan (istniało wówczas wiele sądów - ziemski, podkomorski, grodzki, miejski). Wskazuje także na problem przekupstwa. Domaga się także zniesienia praw ograniczających i naruszających przywileje Kościoła i króla. Równocześnie walczy o usprawnienie sądownictwa i władzy wykonawczej - np. natychmiastowe sądzenie i bezwzględne wykonywanie wyroków.

- upadek moralności i obyczajowości. Skarga przedstawia wszelkie grzechy, świadczące o upadku dotychczasowego porządku. Wymienia wśród nich herezję, mężobójstwo, ucisk i wyzysk chłopa, lichwiarstwo, grabież dóbr publicznych, krzywoprzysięstwo, marnotrawstwo, niemoralność i brak sprawiedliwości w sądach.

Przyrównuje wreszcie ojczyznę do matki, której, skoro urodziła i wychowała dzieci, winne są one szacunek oraz do tonącego okrętu, który wszyscy, w chwili zagrożenia, opuszczają (nawiązanie do starożytnej retoryki Horacego).
Przy pomocy tej oryginalnej retoryki piętnuje on wady szlachty, podkreśla wagę problemów i zjawisk, jakie mają miejsce w kraju oraz proponuje naprawę istniejącego stanu rzeczy. Jednocześnie przepowiada on, iż rozplenienie się owych chorób doprowadzi do upadku Rzeczypospolitej.
Jednym z twórców, dla którego ojczyzna była sprawą bardzo istotną, był Jan Kochanowski. Swój stosunek do ojczyzny wyrażał zarówno w pieśniach patriotycznych (Pieśń V "O spustoszeniu Podola", XII "O cnocie" i XIX "O dobrej sławie"), jak i we fraszkach, w których krytykował wady moralne i społeczne narodu polskiego. W Pieśniach propaguje Kochanowski model obywatelskiej postawy, rezygnacji z prywaty i sumiennej pracy dla dobra ojczyzny.
Jednak najważniejszym utworem Kochanowskiego, odnoszącym się do sytuacji panującej w Rzeczypospolitej jest "Odprawa posłów greckich". Utwór, nawiązujący tematycznie do czasów starożytnych, wyraża przesłanie do obywateli, mówiące, iż prywata i przekupstwo doprowadzić mogą jedynie do upadku Rzeczypospolitej. Wyraźnie dostrzec można liczne analogie do wydarzeń politycznych tego okresu. Priam wykazuje zaskakujące podobieństwo do króla Zygmunta Augusta, chwiejnego i słabego. Rada Królewska obraduje na wzór polskiego Sejmu. Dostrzec można prywatę, egoizm i przekupstwo, które to tak bardzo rozpanoszyły się na polskim dworze. Utwór stanowi ostrzeżenie, iż nie przetrwa żadne państwo, w który interesy obywateli będą stawiane ponad dobro ogółu.
Kolejnym patriotą, broniącym spraw Rzeczypospolitej jest Mikołaj Rej. W "Żywocie człowieka poczciwego" odnaleźć można wzorzec prawego obywatela. Lecz zasadniczym utworem, w którym Rej wykłada gnębiące go sprawy i swój niepokój o społeczny wizerunek kraju jest "Krótka rozprawa...". W dziele tym Rej przedstawia wszelkie nieprawidłowości, jakie dostrzega w ówczesnych stosunkach społecznych. Przede wszystkim podkreśla wyzysk stanu chłopskiego, ponadto podkreśla prywatę szlachty i kleru.


40. Scharakteryzuj twórczość M. Reja jako pisarza reformacji, odwołując się do znanych Ci utworów literackich.

M. Rej od 1541 r. był kalwinem, stąd w jego utworach można odnaleźć postulaty reformatorskie i protestantyzmu. Echa reformacji wyraźnie widać w „Krótkiej rozprawie między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem”. Utwór jest napisany z pozycji kalwina i w dużej części stanowi nawiązanie do postulatów wysuwanych przez protestantów, co jest szczególnie widoczne w krytyce duchowieństwa katolickiego. Rej atakuje z pozycji reformatorskich wady i przywary księży, oskarżając duchownych katolickich o lenistwo, nieuczciwość, spóźnianie się na poranne msze, lekceważenie swych obowiązków. Autor zarzuca klerowi handel odpustami, zamiłowanie do życia w przepychu i sztuczne zawyżanie liczby świętych, na których bezustannie pobierane są daniny. Krytykuje również zwyczaj płacenia księżom danin i „kolęd”, które są według niego jedynie kolejnymi pretekstami do bogacenia się kosztem prostego i zabobonnego chłopa.
Wiele z epigramatów zawartych w „Źwierzyńcu” jest osadzonych w duchu reformacji. Rej krytykuje nie tylko zakonników ale także papieża, oskarża o nadużycia oddając przy tym charakter sporów religijnych renesansu i pomagając współczesnemu czytelnikowi zrozumieć istniejące w ówczesnej Rzeczypospolitej antagonizmy występujące na tle religijnym. I tak na przykład epigramat „Mnich” to portret demonstracyjnie obnoszącego się ze swą wiarą zakonnika, który uważa, że noszenie habitu wyróżnia go i wynosi ponad zwykłych ludzi. Tymczasem mnich ów jest w rzeczywistości głupi, prymitywny i zabobonny. Autor ubolewa również, że prości ludzie, uważając zabobonnych i prymitywnych mnichów za świętych, chętnie ich utrzymują, a nawet bogacą. Z kolei epigramat „Pleban pieska na cmyntarzu pochował jest anegdotką o plebanie, który pochował swego psa na cmentarzu obok grobów wiernych. Gdy parafianie poczuli się urażeni i poskarżyli się biskupowi, pleban przekupił swojego zwierzchnika. Biskup, wziąwszy łapówkę, nie tylko rozgrzeszył plebana, ale z psa uczynił parafianina. Jest to wyraźna krytyka duchowieństwa katolickiego, oskarżanego przez Reja o pazerność, chciwość, branie łapówek i lekceważenie podstawowych zasad wiary. Inny epigramat, „Baba, co w pasyją płakała, stanowi nawiązanie do często wysuwanego przez protestantów postulatu odprawiania nabożeństw w zrozumiałych dla wszystkich wiernych językach narodowych. Rej sugeruje, że prości ludzie nie rozumieją łacińskiej liturgii, nie wzruszają ich śpiewane po łacinie nabożne pieśni wielkopostne, więc ich uczestnictwo w odprawianej mszy świętej jest jedynie bezmyślne i powierzchowne.

41.Wyjaśnij, na czym polega dramat ojca i kryzys światopoglądowy poety w „Trenach”.

Jan Kochanowski był wzorem humanisty, w swoich utworach często nawiązywał do filozofii stoickiej - sam pragnął być stoikiem. Był przekonany, że jest bliski osiągnięcia pełni spokoju wewnętrznego, równowagi duchowej. Dopiero śmierć ukochanej Urszulki pokazała, jak bardzo się mylił:
"Nieszczęśliwy ja człowiek, którym lata swoje
Na tym strawił, żebych był ujrzał progi twoje!
Terazem nagle ze stopniów ostatnich zrzucony
I między insze, jeden z wiela policzony."

Kochanowski był przekonany, że Urszulka odziedziczyła po nim talent, miał nadzieję, że przejmie ona lutnię poetycką. Jej śmierć, śmierć małej oliwki, słowiczka rozwiały marzenia poety.
Odzwierciedleniem wewnętrznych rozterek poety jest cykl trenów poświęcony Urszulce. Tren jest gatunkiem biblijnym. Był zastrzeżony dla znanych i zasłużonych osób, ale Kochanowski zerwał z tą zasadą. Pisząc pragnie zrozumieć to, co się stało, pomóc sobie samemu, równocześnie stara się dowiedzieć, co obecnie dzieje się z Urszulką. Pyta o sposób pozagrobowego istnienia. Brak jest na nie odpowiedzi ze strony kościoła chrześcijańskiego, ani w platońskich i mitologicznych opisach. Rozważa różne z miejsc ostatecznych: "raj", "czyściec", "miejsce nadniebne", "szczęśliwe wyspy", "zdrój niepomny". Kochanowski nawiązuje do platońskiego motywu powrotu dusz po śmierci, do miejsc w których przebywała przed wcieleniem. W rezultacie zaczyna wątpić w Boga, życie wieczne, w ogóle w życie pozagrobowe ("Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest").
Poeta za wszelką cenę pragnie jeszcze raz ujrzeć córkę. Udaje mu się, opisuje to w ostatnim z TRENÓW, w którym opowiada swój sen - we śnie ukazała mu się matka z Urszulką. Poeta przynajmniej częściowo odzyskał spokój, wiedząc, że jego córeczka jest szczęśliwa. Postawa ojca zmienia się - kochający, cierpiący, tracący ideały, powracający do równowagi duchowej.
Podsumowanie:
"Treny" powstały, gdy sielskie życie Jana na wsi zostało zakłócone w sposób tragiczny pod koniec 1579 roku (śmierć 3-letniej Urszulki). Kompozycja cyklu 19 trenów podobna jest do kompozycji starożytnego epicedium (utwór poświęcony osobie zmarłej): - pochwała osoby zmarłej, - opłakiwanie, - pocieszenie, ukojenie.

Dramat:
Ojca - stracił ukochaną córeczkę, nie rozumie, dlaczego to nastąpiło, porównuje ją do młodej oliwki, która pomyłkowo 'została ścięta przez nadgorliwego ogrodnika' (I), dodatkowo ból ojca wzmagają rzeczy pozostałe po Urszulce (VII), wspomnienia wciąż dręczą, pustka po odejściu córeczki, która dom wypełniała swym "radosnym szczebiotem". W trenie "X" jego rozpacz jako ojca osiąga apogeum, więc pyta się: Orszulo moja wdzięczna, gdzieś mi się podziała, W którąś stronę, w którąś się krainę udała.

Chrześcijanina - zachwiana została jego wiara w sprawiedliwość boską, prowadzi to do zakwestionowania wszechmocy Boga a nawet w punkcie kulminacyjnym do zakwestionowania Jego istnienia (X). Poddaje w wątpliwość sens całego życia i dotychczasowych przemyśleń.

Poety - miał nadzieję, że córka będzie dziedziczką jego własnego talentu nazywa ją "Safą słowieńską".

Filozofa - załamanie renesansowego poglądu na świat. Wydawało mu się, że posiadł stoicką mądrość toteż nie zna bólu, rozpaczy, strachu. W obliczu śmierci córki ten pogląd się załamuje. Zwracając się do Mądrości (IX) pisze o sobie: Nieszczęśliwy ja człowiek, którym lata swoje Na tym strawił, żebych był ujrzał progi twoje! Terazem nagle ze stopniów ostatnich zrzucony I między insze, jeden z wiela policzony
W tym sensie Treny są traktatem filozoficznym, analizą własnych uczuć i poglądów, obrazem kryzysu światopoglądowego - kryzysu, który niesie zwątpienie w Boga i ład świata. Dopiero w końcu cyklu powraca spokój: "ludzkie przygody, ludzkie noś" - mówi matka poety - znoś po człowieczemu co los człowiekowi zgotował. Stara się także wysnuć koncepcję ukazującą sens boskiej decyzji - Urszula poprzez śmierć w wieku dziecięcym uniknęła cierpień ziemskich.



42. Zaprezentuj sielankę jako gatunek literacki na podstawie „Żeńców” Sz. Szymonowica, „Pieśni świętojańskiej o sobótce” Jana Kochanowskiego i „Laury i Filona” F. Karpińskiego.

Sielanka to gatunek literacki obejmujący utwory o tematyce zaczerpniętej z życia wiejskiego, których bohaterami są pasterze lub rolnicy. Sielankę umiejscowić można na pograniczu rodzajów literackich, często określa się ją jako gatunek mieszany (synkretyczny). Do liryki zbliżają ją liryczne wprowadzenia czy pieśni śpiewane przez bohaterów, do epiki – fabuła i narracja, do dramatu zaś - dialogowe partie tekstu, wypowiedzi i rozmowy poszczególnych bohaterów. Tematyka rustykalna ("rusticus", po łacinie - wiejski) w twórczości poetów renesansowych wiąże się na ogół z humanistyczną pochwałą piękna świata naturalnego. Doskonała harmonijnie zorganizowana przyroda staje się częstokroć tłem dla prezentowania zachowań i postaw ludzkich.
Tematykę tą podejmuje "Pieśń świętojańska o Sobótce" Jana Kochanowskiego. Akcja skupia się wokół ludowego obrzędu sobótki świętojańskiej, przypadającej na noc 23 czerwca, czyli wigilię Św. Jana. Zafascynowany wsią i jej mieszkańcami Kochanowski opisuje dawne słowiańskie zwyczaje, wróżby, śpiewy, tańce przy ogniskach. Dwanaście panien śpiewa pieśni, z których wyłania się sielankowy obraz wsi polskiej Ostatnia z panien wygłasza pochwałę życia wiejskiego; ciężka, codzienna praca w polu i przy gospodarstwie sprawia radość mieszkańcom wsi i jest dla nich powodem do dumy.
"Wsi spokojna, wsi wesoła!
Który głos twej chwale zdoła ?
Kto twe wczasy, kto pożytki ?
Może wspomnieć za raz wszytki ?"
Cykl świętojański Kochanowskiego nawiązuje więc do mitu arkadyjskiego (Arkadia – kraina wiecznej szczęśliwości) oraz staje się pochwałą kultury ludowej przechowującej nakazy moralne, pocieszającej i radującej człowieka. Kochanowski po raz pierwszy w literaturze polskiej sięgnął po motywy folklorystyczne i uczynił z nich temat wierszy.
Gatunek sielanki rozwijał także w późnej fazie renesansu Szymon Szymonowic. Uchodził on
za prawdziwego mistrza sielanki. W wydanym przez poetę zbiorze idylli znalazła się sielanka "Żeńcy". Jej treść, z punktu widzenia cech gatunku, jest nietypowa, przedstawia bowiem pracę pańszczyźnianą, buduje obraz niedoli chłopa. O sielankowym charakterze utworu Szymonowica decyduje więc nie temat, ale sposób, w jaki zostaje przedstawiona rola pieśni ludowej. Bohaterka utworu Pietrucha nuci melodię-pieśń opartą na motywach ludowych i narzeka razem z Oluchną na ciężką pracę oraz na srogiego nadzorcę. Ta właśnie pieśń "uczłowiecza" srogiego ekonoma, dzięki niej sielanka Szymonowica potrafi odnaleźć pierwotną dobroć człowieka. Polska wieś końca XVI wieku jest, według Szymonowica, miejscem wyzysku: miejscem, gdzie często dochodzi do nadużyć i niesprawiedliwości. Pisarz nie unika spraw bolesnych, pokazuje ujemne strony życia na wsi, oddalając się od wymaganej
przez konwencję gatunkową beztroskiej wizji świata i tworząc utwór zbliżony raczej do antysielanki.
W utworze „Laura i Filon” poeta ukazuje parę tytułowych bohaterów – zakocanych młodych ludzi. Akcja rozgrywa się na wsi, na tle przyrody, a jej przedmiotem są cierpienia, rozterk i radości, jakie niesie ze sobą miłość. Gdy Laura przybywa na spotkanie z ukochanym pod umówionym jaworem nikt na nią nie czeka. Powoduje to podejrzenie o niewierność i związek z inną pasterką – Dorydą, co kończy się atakiem rozpaczy i złości, w czasie którego Laura rozbija o drzewo koszyk i niszczy różany wieniec. Wtedy zza pobliskich zarośli wybiega Filon i uspokaja Laurę tłumacząc, że chciał tylko przekonać się o jej miłości. Utwór zakończony został sceną pogodzenia się kochanków, wzajemnym wyznaniem miłości i przysięgą wiecznej wierności. Najważniejsze w tej sielance wydaje się być, tak charakterystyczne dla sentymentalizmu, zwrócenie uwagi na świat przeżyć wewnętrznych, próba analizy psychiki zakochanych i wpływu miłości na zachowanie człowieka.

43. Przedstaw obraz człowieka i jego losu w poezji M. Sępa – Szarzyńskiego. Umieść poetę na tle epoki.

Zmarły przedwcześnie Mikołaj Sęp Szarzyński, o którego życiu do dziś wiadomo bardzo niewiele, jest uważany za twórcę zapowiadającego nową jakość w literaturze polskiej. Chronologicznie Szarzyńskiego zaliczać należy jeszcze do odrodzenia, jednak charakter jego wierszy wykracza daleko poza czysto renesansowe zainteresowania. Jego wiersze są przeniknięte lękiem egzystencjalnym i poczuciem niepewności bytu ludzkiego, co powoduje, że twórczość Szarzyńskiego zalicza się do poezji metafizycznej. Wszelkie obawy i rozterk poety miały podłoże światopoglądowe, wynikały ze zmiany wiary, gdyż najprawdopodobniej Mikołaj w młodości przeszedł z luteranizmu na katolicyzm. Wywołalo to u poety prawdziwy wstrząs światopoglądowy. Do końca życia nie opuściły go wątpliwości, czy wybór którego dokonał, był słuszny i dostatecznie uzasadniony. Wiersze Sępa Szarzyńskiego przepełnia również lęk przed Bogiem, przedstawionym jako Stwórca wspaniały i wszechmocny, ale, z drugiej strony, bezlitośnie karzący niewiernych i nieposłusznych. Garść utworów, która ocalała do dziś i została wydana pośmiertnie w tomiku „Rytmy, abo wiersze polskie” jest doskonałym obrazem tych niepewności i lęków. Szczególnie wyraźnie widać niepokoje poety w dwóch sonetach – IV i V.
Sonet IV: O wojnie naszej , którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem, jest wyrazem obawy poety o wynik bezustannej walki, jaką każdy człowiek musi toczyć z szatanem. Szatana wspierają moce piekielne, ziemskie dobra materialne i pokusy doczesne, które odciągają człowieka od Boga. Do grzechu skłania także ludzkie ciało powodowane ziemskimi żądzami i potrzebami. W swojej walce z siłami ciemności człowiek jest osamotniony, a stawką jest przecież zbawienie. Samotność podmiotu lirycznego łagodzi jedynie obecność Boga, na pomoc którego każdy człowiek powinien liczyć, bowiem tylko z pomocą Boską można pokonać szatana, świat i odepchnąć pokusy własnego ciała.
Sonet V, zatytułowany „O nietrwałej miłości rzeczy świata tego, stanowi w znacznej mierze uzupełnienie i rozwinięcie poprzedniego. Poeta stwierdza, że to co materialne jest złudne, zgubne, a przede wszystkim nietrwałe i przemijające. Nie przemija jedynie to co duchowe, a najwznioślejszą wartością duchową jest miłość do Boga. Bóg jest wielki i dokonały, człowiek mały i pełen grzechu, doczesność odciąga człowieka od Boga, utrudnia mu drogę do życia wiecznego i do zbawienia. Widać tu wyraźnie nawiązanie zarówno do Biblii ( Księga Koheleta), jak i do poglądów filozoficznych Św. Tomasza z Akwinu.

44. Omów „Odprawę posłów greckich” jako wyraz obywatelskiej troski o losy ojczyzny.

Historia wojny trojańskiej była powszechnie znana ludziom XVI wieku. Treść dramatu stanowi tylko kostium historyczny, maskę (pretekst), pod którą autor ukrył ważne współczesne problemy polityczne. Rozważył problem: kiedy państwo jest silne, a kiedy słabe. Sens rozważań autora ma charakter uniwersalny (dotyczy każdego państwa w każdym czasie), jednak najbardziej interesuje Kochanowskiego Polska XVI wieku, wówczas jeszcze silna i znacząca w Europie, ale już z pierwszymi przejawami słabości. Kochanowski chciał więc przestrzec rodaków przed tym, że niewłaściwa polityka może doprowadzić do upadku państwa, tak jak Troję. W tekście są fragmenty świadczące o takich intencjach autora.

1. Druga wypowiedź chóru ("Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie") jest skierowana do rządzących państwem i zawiera pouczenie, jak mają sprawować powierzoną im władzę. Winni wyrzec się myśli o osobistych korzyściach i troszczyć się o dobro publiczne. Na zakończenie poeta przestrzega, że występki rządzących prowadzą państwo do zguby.
2. Opis narady trojańskiej wzorowany na polskich sejmach (świadczy o tym polski sposób głosowania przez rozstąpienie oraz obecność marszałków stukających o ziemię laskami). Kochanowski dostrzega i wytyka prywatę, przekupstwo (np. Iketaon), chaos, brak odpowiedzialności za losy państwa. Przeważają posłowie podobni do Aleksandra, myślącego jedynie o własnych interesach, mało zaś jest Antenorów troszczących się o państwo.
3. Wypowiedź Ulissesa (Odyseusza) zawiera krytykę zjawisk osłabiających państwo: przekupstwa, słabości rządu, braku szacunku dla prawa. W dalszej części Kochanowski ustami Ulissesa bardzo krytycznie ocenia młodzież magnacko - szlachecką przyzwyczajoną do wygód, skłonną do pijaństwa i obżarstwa, a niezdolną do żadnego wysiłku, a zwłaszcza do obrony ojczyzny. Poeta niepokoi się, czy tacy ludzie będą mogli w przyszłości rządzić państwem.
4. W wypowiedzi Kasandry Kochanowski zawarł przestrogę przed możliwością upadku państwa rządzonego tak jak w Troi.
5. W kreacjach głównych bohaterów, Antenora i Aleksandra, poeta skupił dwie spotykane wśród ówczesnej szlachty postawy wobec spraw narodowych. Pierwszy z nich uosabia patriotyzm, szlachetność, mądrość, dalekowzroczność polityczną, drugi zaś jest synonimem prywaty, nieliczenia się z dobrem państwa, realizowania własnych celów kosztem narodu.
6. Kończąca dramat wypowiedź Antenora nawołująca do wojny, choć sprzeczna z jego wcześniejszymi próbami zapobieżenia jej, jest w gruncie rzeczy wyrazem patriotycznego myślenia o ojczyźnie. Chodzi bowiem o to, by przez atak zaskoczyć wroga, osłabić go i nie dopuścić do wejścia w granice państwa.

45. W literaturze odrodzenia znajdź przykłady utworów poruszających problematykę obywatelską.

Andrzej Frycz-Modrzewski należy do najwybitniejszych publicystów tego okresu porusza bowiem tematy najbardziej istotne, aktualne i skomplikowane. Swoje poglądy na państwo przedstawił w pięcioksięgu "O poprawie Rzeczypospolitej":
- "O obyczajach" - państwo jako dobrowolna organizacja społeczna powstała dla zapewnienia członkom spokojnego i szczęśliwego życia. Król elekcyjny (wybierany również przez chłopów), urzędy nie dziedziczne, awans ze względu na umiejętności
-"O prawach" - wszyscy równi wobec prawa ,jawną niesprawiedliwością są wyroki sądów patrymonialnych i prawo o karze za mężobójstwo (wcześniej wydał już utwór "Łaski albo o karze za mężobójstwo", w którym porusza ten problem; za zabicie szlachcica śmierć, więzienie, albo wysoka grzywna [120 grzywien] ,za zabicie chłopa tylko mała grzywna [12 grzywien]).
-"O Kościele" - zmiany i reformy wewnątrz kościoła, uniezależnienie państwa od papiestwa które reprezentuje obce krajowi interesy.
-"O szkole" - żąda unowocześnienia programów nauczania i udostępnienia szkół dla wszystkich

Piotr Skarga - jezuita, publicysta i żarliwy patriota "Kazania sejmowe"
1. "O mądrości potrzebnej do rady" - moralność narodu warunkiem szczęścia i potęgi państwa, a ci co są na jego czele powinni dawać przykład,
2. "O miłości ku ojczyźnie" - wylicza 6 chorób Polski: brak miłości ojczyzny, brak zgody politycznej, anarchia religijna, osłabienie władzy królewskiej, niesprawiedliwe prawa, niekarność grzechów jawnych. Dalej mówi, że miłość do ojczyzny podstawowym obowiązkiem obywatela, upadek ojczyzny równoważny z klęską obywateli ("Tonący statek"),
3. "O niezgodzie domowej" - wśród rodaków powinna być zgoda. Niestety jej nie ma, Skarga obawia się, że fakt ten może być wykorzystany przez sąsiadów (wizjonerstwo),
4. i 5. "O naruszeniu religii katolickiej" - reformacja pogłębia niezgodę narodową. Religia katolicka jedynym ratunkiem, katalizatorem zjednoczenia,
6. "O monarchii i królestwie" - państwem powinien rządzić król zgodnie z radami mądrej rady. "złota wolność szlachecka" gubi Polaków gdyż jest wykorzystywana przez magnaterię do osiągnięcia własnych celów, co prowadzi do anarchii,
7. "Prawa niesprawiedliwe" - bez praw sprawiedliwych nie ma wolności, wylicza niesprawiedliwe prawa (w tym prawo o mężobójstwie ). żąda wolności osobistej dla chłopów, chociaż, jak Modrzewski akceptuje stany społeczne,
8. "O niekarności grzechów jawnych" - przedstawia uczucia patriotyczne: miłość do ojczyzny, oburzenie na jej złych synów, niepokój o losy Rzeczypospolitej i nadzieję, że dobry Bóg ustrzeże Polskę od zguby. "Grzechy jawne" wołające o pomstę do nieba są to: brak sprawiedliwie działającego wymiaru sprawiedliwości, mężobójstwo, lichwa i nieprawne nabywanie majętności, zbytki, kradzież dobra pospolitego, wyzysk sierot przez złych opiekunów. Po tym rachunku sumienia Skarga stosując styl biblijnych proroków zapowiada upadek Polski, jeśli jej obywatele się nie poprawią.

Jan Ostroróg "Memoriał o poprawie Rzeczypospolitej" -traktat zawierający projekt reformy ustroju państwowego i społecznego Polski, opierał się on na gruncie niezależności od papiestwa i cesarstwa:
- kościół podporządkowany państwu, król wyznacza biskupów,
- zniesienie opłat na rzecz Kurii Rzymskiej: Annat i świetopierza,
- zakaz apelacji od polskich sądów duchownych do Rzymu,
- konieczność wzmocnienia władzy królewskiej,
- ujednolicenie prawa (takie samo dla wszystkich stanów),
- wzmocnienie obronności kraju (chłopi, mieszczanie w pospolitym ruszeniu),
Akcenty stanowe: niedopuszczenie młodzieży chłopskiej do studiów, postulat zniesienia cechów (mieszczaństwo).

46.Porównaj ideał szlachcica–ziemianina zawarty w twórczości M. Reja i J.Kochanowskiego.

"Żywot ..." nie jest samodzielnym utworem. Stanowi część "Zwierciadła".

W "Żywocie..." Rej zawarł swoje rozważania o życiu szlachcica od narodzin aż do śmierci. Zastanawia się nad edukacją i wychowaniem dzieci szlacheckich, nad późniejszymi obowiązkami dorosłego szlachcica oraz jego starością.
Mówiąc o edukacji, lekceważył wartość przedmiotów szkolnych, takich jak gramatyka, logika, arytmetyka, retoryka, astronomia itp.
Bardziej od nauki Rej ceni dobre wychowanie, umiejętności praktyczne oraz rzemiosła (fechtunek, snycerstwo, złotnictwo, a także taniec i śpiew). Ceni sprawiedliwość, stałość, roztropność, stateczność, rozwagę.
Przez prawdziwe szlachectwo Rej rozumie szlachetne, przykładne życie, odrzuca zaś dziedziczenie po przodkach tytułów szlacheckich bez własnych zasług. Za wielką wadę szlachty Rej uznaje pychę prowadzącą często człowieka na manowce, będącą źródłem niecnych czynów.
Rej był rozmiłowany w życiu i pracy na wsi, toteż dokładnie opisywał zajęcia ziemianina w różnych porach roku, przynoszą wiele pożytku, a także dające satysfakcję. Zalecał uprawiać wokół domu sady owocowe i ogrody warzywne, by niczego przez cały rok nie zabrakło rodzinie gospodarza. O ogromnym zamiłowaniu autora do pracy na wsi świadczą liczne zdrobnienia nazw owoców i warzyw oraz innych płodów rolnych: wineczko, ogóreczki, majoranik, orzeszki, śliweczki, syrczki itp.
Zimą Rej radzi odpoczywać w miłym towarzystwie przyjaciół i rodziny, zaleca zabawy, polowania, łowienie ryb, co przynosi pożytek i daje przyjemność. Dbający o fortunę pisarz zaleca w wolnym, zimowym czasie zająć się handlem zbożem, kupować je taniej i sprzedawać drożej w innych okolicach.
Stosunek Reja do spraw publicznych oraz służby ojczyźnie był specyficzny. Choć cenił wartość służby wojskowej w życiu młodego szlachcica, to upatrywał w tym głównie kształtowanie jego charakteru, a nie służbę ojczyźnie. Podobnie myślał o urzędach publicznych nie ceniąc ich zbytnio. Najwyżej cenił urząd posła ziemskiego, ale tylko dlatego, że może on pilnować przywilejów szlacheckich.
Ideał szlachcica-ziemianina przedstawiony przez Reja nie jest pozbawiony wad, ponieważ oprócz wiedzy praktycznej przedstawiciel tego wysokiego stanu społecznego powinien posiadać też gruntowne wykształcenie. Nie wzbudza także sympatii stosunek szlachcica do obowiązku służenia ojczyźnie.

Jan Kochanowski:

Pieśń V.
Powstała pod wpływem napaści Tatarów na Podole w 1575 r. podczas bezkrólewia, po nagłym opuszczeniu tronu przez H. Walezego. Kochanowski zawarł w niej swoje przemyślenia na temat tego zdarzenia oraz sugestie, jak w przyszłości wzmocnić obronę granic. W reakcji poety na najazd Tatarów na Podole dostrzegamy wzburzenie, żal, wściekłość na napastników oraz myśl o powetowaniu strat i zabezpieczeniu się przed napaścią Turków, silniejszych znacznie od Tatarów. W celu zapewnienia obronności granic Kochanowski proponuje opodatkowanie szlachty, co wyraża słowami: "Skujmy talerze na talary, skujmy, A żołnierzowi pieniądze gotujmy."
W Pieśni XXIV Kochanowski, naśladując Horacego, przedstawia siebie jako postać dwojakiej natury: śmiertelnej - zwykłego człowieka i nieśmiertelnej - poety. Dusza poety jego zdaniem jest jak ptak wzlatujący ponad świat, sięgający niebios i nie znający granic. Pieśń ta przekazuje świadomość własnej wartości Kochanowskiego jako poety. Jest ona także wyrazem uznania twórczości za najgodniejszą i najszlachetniejszą formę aktywności ludzkiej.

"Pieśń świętojańska o Sobótce" jest cyklem dwunastu sielankowo-tanecznych pieśni śpiewanych przez tyleż panien, głoszących chwałę życia na wsi. Pieśni te wkomponowane są w obrzęd obchodu tzw. Sobótki, przypadającej na noc letniego przesilenia Słońca, 23 czerwca, w wigilię św. Jana. Uroczystości sobótkowe były schrystianizowaną formą dawnego obrzędu pogańskiego związanego z kultem wody i Kupały - bożka ognia. Kochanowski w pieśni Panny VI podkreśla wagę życia w jedności z naturą. Wyraża pochwałę lata i żniw - owocu ciężkiej, całorocznej pracy. W pieśni Panny XII zawarta jest pochwała życia na wsi w gronie rodzinnym. Praca ziemianina na roli przeciwstawiona jest innym, niemoralnym sposobom życia, a mianowicie dworakowaniu, kupiectwu i wojaczce.

Jaki wizerunek Jana Kochanowskiego wyłania się z jego fraszek i pieśni?

Na treść zawartą we fraszkach i pieśniach wpłynęło znacznie spotkanie Jana Kochanowskiego z dziełami Horacego, Owidiusza oraz Wergiliusza, a także dogłębne poznanie filozofii starożytnej, głównie epikureizmu i stoicyzmu, której wskazaniami starał się kierować w życiu. Duży wpływ na twórczość poety miało też spotkanie z Ronsardem we Francji.

Najczęściej nazwisko Kochanowskiego kojarzone jest z postacią znakomitego polskiego poety, który jako jeden z pierwszych tworzył literaturę narodową. Lecz nawet on sam pisze w Pieśni XXIV, że jego dusza jest jak wolny ptak wzbijający się w przestworza. Poza tym utwór ten jest nie tylko wyrazem uznania twórczości za najgodniejszą pochwały formę aktywności ludzkiej, jest także uwidocznieniem świadomości własnej wartości Kochanowskiego jako wspaniałego poety, którego dzieła jeszcze długo po jego śmierci będą czytane i podziwiane przez wszystkie narody.
W utworach swoich starał się poruszać wszystkie tematy z życia codziennego, co było typowe dla ówczesnych humanistów, do których niewątpliwie należał. Wielokrotnie Kochanowski zastanawiał się nad przemijalnością ludzkiego życia, czego przykładami mogą być: Pieśń XXIII oraz fraszka "O żywocie ludzkim". Zawarte w tej drugiej przemyślenia wskazują wyraźnie na znajomość i stosowanie filozofii stoickiej, choć nie da się ukryć zawartej w niej nuty pesymizmu.
Janowi Kochanowskiemu, jako humaniście, nie było także obce rozpatrywanie wartości cnót i moralności w życiu człowieka. Jego przemyślenia na ten temat zostały zawarte między innymi w Pieśniach XII i XIX. Cnota, według poety, jest największą wartością, która pielęgnowana w sercu człowieka może być dla niego równocześnie "nagrodą i płacą" oraz swoistą ozdobą życia. Bezpośrednio z cnotą związana jest tak zwana dobra sława, tzn. dobra opinia u współczesnych, a po śmierci pamięć u potomnych.
Poeta, jak wiadomo, nie stronił od rozrywek, zabaw i biesiad, ale bardzo ganił pijaństwo, które było dość powszechne wśród ówczesnej szlachty. Oczywiście jako znawca i smakosz wina Jan Kochanowski pochwalał i namawiał do umiarkowanej degustacji tego trunku (Pieśń IX).
W utworach wybitnego humanisty nie mogło też zabraknąć pochwały ludzkiego rozumu i zaradności, czego dowodem jest fraszka "Na most warszewski".

Innym wizerunkiem Jana Kochanowskiego wyłaniającym się z jego utworów jest szlachcic - patriota, czego wyraz mamy w "Pieśni o spustoszeniu Podola". Powstała ona pod wpływem napaści Tatarów na Podole w 1575 r. Poeta zawarł w niej swoje przemyślenia i sugestie, jak w przyszłości wzmocnić obronę granic, ale najbardziej emanuje z tego utworu wzburzenie, żal oraz wściekłość na pogańskich napastników. Szlachcic wciąż myśli o powetowaniu strat i stworzeniu nowej, silnej, zaciężnej armii opłacanej z kieszeni współrodaków. Innym jeszcze utworem ukazującym patriotyzm poety jest Pieśń XII. Wprawdzie Jan Kochanowski uważa, że wszystkie zalety stanowiące cnotę są cenne, ale najbardziej ceni on służbę ojczyźnie, co potwierdzają słowa: "A jeśli komu otwarta droga do nieba, Tym, co służą ojczyźnie".
Jak wiadomo, w późniejszym okresie swego życia Jan Kochanowski przeniósł się do posiadłości rodowej w Czarnolesie, aby tam tworzyć i dożyć wieku starczego. Pieśń Panny XII zawarta w "Pieśni świętojańskiej o Sobótce" wskazuje na rozmiłowanie poety w życiu ziemianina. Pisarz opowiada o pobożnej i spokojnej codzienności gospodarza. Dla porównania wspomina także o ludziach tułających się po świecie w poszukiwaniu przygód i pieniędzy.
Jan Kochanowski twierdzi, że najlepiej jest żyć na roli, ponieważ ziemia wynagradza człowiekowi jego trud. Ze zbirów uzyskanych z ofiarnej pracy gospodarz może wyżywić nie tylko rodzinę i dobytek, ale i służbę.
Kiedy nadejdzie odpowiedni moment, rolnik kosi łąki i pola, a następnie wszystko znosi do stodoły. Wieczorem, po skończonej pracy zawsze znajdzie czas na rozmowy i tańce przy kominku. Kiedy indziej bierze wędkę na ramię i idzie łowić ryby lub w lesie zastawia sidła, dzięki czemu w domu nigdy nie brakuje jedzenia. W zagrodzie oczywiście pomaga mu kochająca żona. Szlachcic wspomina także o wychowaniu młodego pokolenia, kładąc największy nacisk na skromność i wstyd. Poeta pragnie, aby jego wnuki były dobrze wychowane i żeby posiadały te zalety.
Czytając utwory Jana Kochanowskiego z pewnością każdy dojdzie do wniosku, że był on nie tylko wspaniałym poetą i humanistą, ale także głębokim patriotą oraz wzorowym gospodarzem.

47. Wskaż, jakie postawy filozoficzne znajdują odbicie w twórczości Jana Kochanowskiego.

Pieśni refleksyjne, w których poeta chwali dzieło stworzenia boskiego (podobnie jak w psalmach), urodę świata, swojego domostwa – jest to renesansowa afirmacja życia, miłości, a także poezji. Cnota i rozum to wartości, którym hołduje. Przywołuje hasła epikurejskie, aby chwytać dzień, i stoickie, by przywołać spokój, dobrą sławę i męstwo oraz równowagę ducha. Filozofia zawarta w „Pieśniach” miała charakter horacjański. Podobnie jak Horacy, Kochanowski odwołał się do założeń dwóch starożytnych prądów filozoficznych: stoicyzmu i epikureizmu. Idee głoszone przez niego były wyrazem zespolenia obydwu nurtów myślowych.
Stoicyzm „Pieśni” wyraża się w przekonaniu, iż celem życia człowieka jest szczęście, rozumiane jako życie zgodne z zasadami cnoty, gwarantuje czyste sumienie i wewnętrzny spokój. Rygorystyczny stoicyzm złagodzony zostaje jednak przez epikurejskie nawoływanie do korzystania z przyjemności życiowych. Wobec przemijalności świata, krótkości życia i marności dóbr doczesnych, poeta zachęca do korzystania z chwili, cieszenia się z zabawy – echa słynnego „carpe diem” połączonego ze stoickim spokojem w „złoty środek” możemy zaobserwować w Pieśniach II, IX i XX.
Renesans chciał widzieć człowieka całościowo, lecz nie jednowymiarowo, uwzględniał, więc naturalne bogactwo egzystencji człowieczej, która była nie wolna od sprzeczności. Dlatego też fraszki były tak różnorodne. Sprzyjała im recepcja antyku, który słowami Horacego, Cycerona czy Zenona zalecał dystans do świata i jego uroków. Kochanowski nie był jednak pisarzem typowo stoickim. Bliższy był mu Horacy od Zenona, lecz na pewno bliższy był Zenon od Epikura. Wpływ każdego z nich we fraszkach jest widoczny. Właściwie filozofii antycznej dążenie do szczęścia wiązało się z umiejętnością wykorzystania każdej chwili, jaką niesie życie. Przede wszystkim należało unikać trosk, które mogły zmącić szczęście.
We fraszkach Kochanowski również niejednokrotnie przywołuje bliskie mu ideały filozofii stoickiej i epikurejskiej. W autobiograficznej fraszce „Na dom w Czarnolesie” podmiot liryczny, zwracając się do Boga, prosi go o to, co wydaje mu się najważniejsze w życiu. Poeta pragnie boskiego błogosławieństwa, a przemijającym sławie i bogactwu przeciwstawia ponadczasowe wartości stoików: cnotę, zdrowie, czyste sumienie, ludzką życzliwość oraz spokojną starość. Kochanowski – uczeń stoików – wie, że doczesne dobra tego świata nie zapewniają prawdziwego szczęścia i spokoju. Wewnętrzną harmonię uzyskać można jedynie dzięki wierności sobie i przestrzeganiu nieprzemijalnych norm i przekonań. Szczególne znaczenie przypisuje poeta zdrowiu, poświęcając mu jedną z fraszek – „Na zdrowie”. Pochwałę życia w zgodzie z naturą odnaleźć możemy we fraszce „Na lipę”.
Refleksyjno – filozoficzne utwory wyrażają pogląd na świat renesansowego poety – humanisty, który dostrzega dwoistość świata: jego przemijalność i trwałość wobec tak krótkiego życia człowieka.
Fraszki są bardzo różnorodne, ponieważ wyrosły z bogatych doświadczeń i przemyśleń poety, dostrzegającego wieloaspektowość rzeczy i umiejącego ze stoickim spokojem obserwować otaczającą go rzeczywistość. Jan z Czarnolasu widzi, więc szczęście człowieka w harmonijnym życiu, w korzystaniu z rozumu, ale i w przyjemności „póki czas po temu”, bo nieśmiertelna jest tylko sława poety. O kruchości życia i wizji Boga, jako wielkiego Architekta, znajdujemy niejedno słowo we fraszkach. Myśl Kochanowskiego jest bowiem dziękczynieniem wobec Boga, ale też wizją człowieka godnego, umiejącego wykorzystać swój czas.
Zasady filozofii stoickiej ukazywały człowiekowi drogę do szczęścia, uczyły jak uwolnić się od trosk i cierpienia oraz obawy przed śmiercią. Tym dramatyczniejsze jest więc zwątpienie poety w ustalone przez myślicieli wartości – polemiką ze stoicyzmem rozpoczyna „Tren IX”, w którym poeta z ironią wypowiada się na temat mądrości, która powinna umożliwić człowiekowi radzenie sobie z problemami, dawać siłę duchową i trwałe szczęście oraz czynić odpornym na strach przed śmiercią. Kochanowski, który wielokrotnie w swych pieśniach sławił mądrość, teraz cierpiący po stracie córki, nie potrafi odnaleźć w niej ukojenia. Treny więc dokonują załamanie na tej harmonijnej i pełnej ufności filozofii renesansowego twórcy po śmierci Orszulki. Kryzys, a nawet zwątpienie w Boga ustępują jednak pocieszeniu i ponownemu zaufaniu w mądrości dawnych filozofów.

48. Wskaż związki „Odprawy posłów greckich” z antykiem.

W utworze tym Kochanowski odwołuje się do tradycji klasycznej, starożytnej greckiej tragedii. Poeta nie trzyma się jednak niewolniczo antycznego wzorca, ale twórczo go wykorzystuje. Już sam temat utworu zaczerpnięty został z mitu trojańskiego, któremu Homer poświęcił swoją „Iliadę”. Kochanowski z historii wojny trojańskiej wybrał moment przybycia greckich posłów po porwaną przez Parysa Helenę. Misja posłańców skończyła się klęską i stała się faktycznie początkiem zbrojnego konfliktu. Wydarzenie to pozwoliło Kochanowskiemu ukazać różne postawy polityczne obywateli i stało się pretekstem do rozważań natury ogólnej.
W konstrukcji tragedii poeta przestrzega klasycznej budowy akcji, aczkolwiek w pewnym stopniu ją modyfikuje. Podobnie jak w tragedii greckiej, następuje podział na:
 epejsodia
 pojawia się chór komentujący akcję
 pominięta jest jednak wstępna i końcowa pieśń chóru (parodos i exodos)
 ilość osób na scenie nie przekracza trzech
 obowiązuje zasada trzech jedności (miejsca, czasu i akcji)
Odwołanie się do modelu tragedii będącej jednym z największych osiągnięć literackich starożytności podnosi powagę poruszanych przez poetów problemów. Ukazane konflikty prowadzić mają do wywołania katharsis, oczyszczającego wzruszenia, osiągniętego przez wzbudzenie litości i trwogi. Tragizm dramatu pogłębia fakt, iż Aleksander – Parys, który przynosi zgubę miastu, nie jest postacią jednoznacznie ujemną. Przecież Helenę dostał w nagrodę za wyrok w sporze bogiń, winę więc ponosi bogini, która go nagrodziła.
Istnieją jednak także odstępstwa reguł klasycznych:
 brak jasno określonego, charakterystycznego dla tragedii greckiej konfliktu tragicznego
 nie tu także głównego bohatera naznaczonego piętnem tragizmu
 w ogóle trudno jest tu określić głównego bohatera, bowiem funkcjonuje tu bohater zbiorowy – Troja
 czyn i wybór, przed którym stoi Parys nie jest czysto tragiczny – trudno bowiem stawiać prywatny interes na równi ze sprawą kraju
 odstępstwem od reguły jest również nie umieszczenie imienia któregoś z bohaterów w tytule tragedii.


49. Scharakteryzuj osobowość człowieka doby renesansu na przykładzie twórczości J. Kochanowskiego.

Dorosłe życie Kochanowskiego zamyka się w dwóch osobnych rozdziałach: dworskim i czarnoleskim. Jednak Kochanowski — dworzanin czy ziemianin - pozostawał przede wszys¬tkim poetą.
1. Okres dworski.
Cechą szczególną utworów z tego okresu jest epikureizm. W wielu fraszkach autor przed¬stawia sceny z życia dworu: O doktorze Hiszpanie — huczną zabawę, w Do Hanny i Do Magdaleny — dworną miłość. Również pieśni z tego okresu opisują sercowe kłopoty (Pieśń XXI, Księgi II — „srogie łańcuchy na swym sercu czuję”), uczty i biesiady („niechaj na stół dobrego wina przynaszają, / A przy tym w złote gęśle albo w lutnią grają” w Pieśni o Fortunie). Bohater tych utworów to człowiek światowy, ponad wszystko przedkładający uciechy życia dworskiego, kierujący się epikurejską zasadą „carpe diem” (używaj życia). Jest to człowiek zainteresowany również sprawami publicznymi (Na sokolskie mogiły. Pieśń o spustoszeniu Podola), występuje wtedy jako krytyk zaniedbań narodowych. Kochanowski jednak nawet w najgorętszej zabawie pamięta o swym powołaniu: „wy tedy, co kto lubi, moi towarzysze,/ Pijcie, grajcie, kochajcie — Jan fraszki niech pisze!”
Utworem kluczowym dla zrozumienia autobiograficznych wątków poezji Kochanowskiego jest fraszka Do gór i lasów, napisana w chwili, gdy poeta zdecydował się na zerwanie z karierą dworską. To syntetyczne spojrzenie na swoje życie, sentymentalne i zarazem ironiczne („przypasany do miecza rycerz”) rozliczenie się z przeszłością. Była ona tak zmienna, że podmiot liryczny porównuje się do Proteusza (starogrecki bożek, który miał dar przemieniania się w różne postacie, zwierzęta i przedmioty). Dziś zaś pyta z pewnym niepokojem: „dalej co będzie?”
2. Czarnolas.
Panuje tutaj zupełnie inny nastrój, inne są też tematy. W wielu utworach autor opisuje piękno natury (Na lipę), podnosi wartość domu rodzinnego (Na dom w Czarnolesie), stawia pytania filozoficzne (Do snu). Silniej pojawiają się tu hasła stoickie („próżno ma mieć na pieczy / Śmiertelny wieczne rzeczy” w Pieśni o Fortunie). Życie na łonie natury, pośród rodziny pozwala na głębszą refleksję nad ludzkim losem (Na zdrowie).

Fraszki to rodzaj „pamiętnika poetyckiego”, pieśni są bardziej dydaktyczne, ponieważ własne życie było dla Kochanowskiego najważniejszym źródłem natchnienia poetyckiego. Utwory te więc można potraktować jako jedno ze źródeł do biografii autora. Poeta wiedział, że w jego życiu najważniejsza była jego poezja: „Proszę, niech ze mną za raz me rymy nie giną, / Ale kiedy ja umrę, ony niechaj słyną!”(Ku Muzom) i nawet nasz pierwszy poeta nie przewidywał, że zapisze się w pamięci tak wielu Polaków.


50. Wykaż, że poezja Kochanowskiego podejmowała zarówno sprawy jednostki, jak i narodu.

Jan Kochanowski, najwybitniejszy humanista renesansowy, znawca autorów antycznych, „poeta doctus” w swoim dorobku literackim zgromadził wiele utworów, należących do różnych rodzajów i gatunków literackich, począwszy od fraszek i pieśni, a skończywszy na dramacie i przekładzie Psałterza Dawidów.
Poezja Jana z Czarnolasu podejmuje wiele problemów i zagadnień z życia człowieka, porusza sprawy jednostki, a także całego społeczeństwa.
Ideałem Kochanowskiego było dążenie do szczęścia. Poeta wierzył, że jest ono osiągalne poprzez wprowadzenie w życie prostego systemu wartości. Człowiek i jego dobro stanowiły wartość najwyższą.
Analizując twórczość poetycką tego pisarza w, odniesieniu do w/w tematu, na wstępie należy stwierdzić, iż tematyka jego utworów dotyczy jednocześnie pojedynczego człowieka, jak i ogółu ludzi. Wnioski, które wyciąga czytelnik nie są odczytywane jako wskazówka dla jednostki, lecz dla wszystkich, bowiem stosować się może do nich każdy, gdyż ich problematyka ma charakter uniwersalny.

We fraszce „O doktorze Hiszpanie” poeta w zaledwie kilkunastu wersach w lapidarny sposób przedstawia przebieg wydarzeń – trwa uczta, w trakcie której doktor postanawia odejść do swojej komnaty, lecz biesiadnicy nie zamierzają się z nim rozstać. Wyważają drzwi komnaty doktora i zachęcają go do kontynuacji libacji... Na uwagę zasługują słowa wypowiedziane przez głównego bohatera: „Trudny (...) mój rząd z tymi pany: szedłem spać trzeźwo, a wstanę pijany.” Fraszka ta ma na celu ośmieszenie i krytykę pijaństwa. Jego efekty i niekontrolowane zachowanie nie przystoi porządnemu obywatelowi. Osoby takie pozbawione są autorytetu, zaufania, a przede wszystkim niszczą swoje drogocenne zdrowie.

Kolejnym utworem będzie „Pieśń o dobrej sławie”, która mówi o powinnościach każdego obywatela wobec ojczyzny. Każdy człowiek powinien pamiętać o tym, że ciało ludzkie ulega po śmierci rozpadowi, w więc każdy powinien usilnie starać się, aby pozostawić po sobie dobre wspomnienie. Nie jest dobrym człowiekiem ten, kto myśli tylko o pieśni, jedzeniu i innych dobrach doczesnych, gdyż nie na darmo Bóg odróżnił człowieka od zwierząt, dając mu rozum i mowę. Dlatego każdemu człowiekowi powinien przyświecać jeden cel – służba ojczyźnie, w celu zapewnienia sobie dobrej sławy: „Służymy poczciwej sławie, a jako kto może, niech ku pożytku dobra wspólnego pomoże.” Sposoby służenia ojczyźnie mogą być różne, w zależności od własnych możliwości, predyspozycji i wrodzonych talentów. Człowiek obdarzony darem wymowy powinien uczyć swych odbiorców właściwych zasad współżycia społecznego, a więc przestrzegania porządku, praw, umiłowania prawdziwej wolności. Natomiast ludzie posiadający odpowiednią siłę i odwagę powinni z bronią w ręku walczyć z wrogiem ojczyzny, nawet jeśli przyjdzie w walce oddać życie.
„Pieśń o dobrej sławie” porusza problem patriotycznych postaw w społeczeństwie, porusza więc problem jednostki (bohaterem i wybitną jednostką może być każdy, kto wsławi się w walce) i narodu (naród powinien stanąć do walki jako jedna, zwarta całość, gotowa poświęcić wszystko dla spraw kraju).

Kochanowski wyrażając troskę o losy ojczyzny, apeluje do sumienia Polaków w utworze pt. „Pieśń o spustoszeniu Podola”. Na początku przedstawia tragiczne skutki najazdu Tatarów na Polskę. Ziemia podlaska została spustoszona i zniszczona, wiele bezbronnych kobiet i dzieci dostało się do niewoli. Hańba Polaków polega na tym, że pozwolili się zwyciężyć narodowi barbarzyńskiemu, który nie ma tak rozwiniętej cywilizacji; nie umie budować domów, tylko gnieździ się w namiotach.
Pieśń kończy się przypomnieniem znanego przysłowia o Polaku mądrym po szkodzie, a także ostrzeżeniem, że jeśli Polacy nie pomyślą zawczasu o grożącym im niebezpieczeństwie, wówczas cytowane przysłowie może ulec zmianie: „Nową przypowieść Polak sobie kupi, że i przed szkodą, i po szkodzie głupi...”
Pieśń podejmuje więc problem dobrej opinii o narodzie polskim, który przecież nie jest głupi. Aby to udowodnić potrzeba czynów, a konkretnie – zaangażowania w walkę. W utworze pojawia się także nawiązanie do bohaterskiej przeszłości Polski, to właśnie odróżnia nasz naród od plemion barbarzyńskich. Utrzymanie w kraju postaw patriotycznych to zadanie i problem całej społeczności polskiej.

Kochanowski we fraszkach krytykuje tych, którzy stoją na straży porządku kościelnego.
- „Na posła papieskiego” – nie oszczędza nuncjusza, który sam nie postępuje wg zasad, które głosi
- „O kapelanie” – krytykuje nadwornego kapelana królowej, który po nocnej uczcie zakrapianej alkoholem nie zdążył na jutrznię
- „O kaznodziei” – drwina z moralności księdza, który głosi kazania moralne, ale sam ich nie przestrzega w życiu. Robi to dla pieniędzy: „kazaniu się nie dziwuj, bo mam pięćset za nie”.
Ogólna wymowa tych fraszek ma na celu ukazanie postaw przedstawicieli kościoła w kraju. Jak wiadomo kościół stał na straży porządku już od początku istnienia naszego państwa, ale czy takie postępowanie duchownych może być przykładem dla ludzi? Członkowie kościoła powinni głęboko się zastanowić nad dalszymi swoimi losami, aby problem nie rozwinął się i nie rozpowszechnił.

PODSUMOWANIE:
W poezji Jana Kochanowskiego problem jednostki jest także problemem narodu, ponieważ tworzą go pojedynczy ludzie. Jeśli zawiedzie jeden element w całym mechanizmie, wówczas zepsuciu ulega całość, a nie tylko część organizmu – kraju – można tu nawiązać do „Odprawy posłów greckich”, w której młodzież nazwana została „wrzodem Rzeczypospolitej” i stanowić może jedną z przyczyn upadku niepodległości Polski w XVI w.

51. Dowiedź, że „Odprawa posłów greckich” to renesansowy dramat humanistyczny, oparty na wzorach antycznych.

Utwór ten został napisany dla uczczenia zaślubin przyjaciela Jana Zamojskiego z Krystyną Radziwiłłówną w 1576 r. Treść została zaczerpnięta z mitologii i przedstawia jeden z epizodów wojny trojańskiej. W utworze tym łatwo odnaleźć fragmenty, w których poeta krytykuje władców oraz złe społeczeństwo. Temat „Odprawy...” poeta zaczerpnął z „Iliady”, której obszerny fragment przełożył. Strukturę także zaczerpnął z antyku:
 chór stoi przez cały czas na scenie, a więc brak parodos i exodos
 epejsodion I (Antenora i Aleksandra) jest zbudowany na zasadzie stichomytii
 wiersz biały nawiązuje do nierymowanych poezji antycznych
 króluje zasada trzech jedności:
- czasu – nie przekracza jednego dnia (przybycie posłów, narada bohaterów)
- miejsca – rzecz dzieje się przed pałacem królewskim, a o wydarzeniach rozgrywających się w innych miejscach mówi poseł
- akcji – ograniczona do jednego wątku – sporu o Helenę
Mówiąc o humanistycznych wartościach należy odwołać się do słów rzymskiego pisarza Terencjusza: „Jestem człowiekiem i nic, co ludzkie nie jest mi obce”. W odniesieniu do dramatu Kochanowskiego ukazano tu szereg postaw postaci, ich zachowań; od patriotów począwszy, a na zdrajcach skończywszy:
 patriotyczna postawa Antenora – spokojny, poważny, rozsądny, oddany sprawom państwa, zabiega o utrzymanie pokoju, swoje losy łączy z losami państwa
 egoizm Aleksandra – przekupny, obojętny na sprawy narodu, nie cofa się przed kłamstwem i intrygą, lekkomyślny.

Przykładem renesansowego humanisty w utworze jest więc Antenor, który wykazuje troskę o sprawy ojczyzny, przestrzega przed zgubnym zachowaniem Aleksandra, bo widzi w tym klęskę Troi. Jest więc człowiekiem wykształconym, inteligentnym, który zastanawia się nad konsekwencjami każdego czynu, nie reprezentuje interesów jednostki, ale całego narodu.
Treść dramatu ma charakter uniwersalny.

51. Dowiedź, że „Odprawa posłów greckich” to renesansowy dramat humanistyczny, oparty na wzorach antycznych.

Utwór ten został napisany dla uczczenia zaślubin przyjaciela Jana Zamojskiego z Krystyną Radziwiłłówną w 1576 r. Treść została zaczerpnięta z mitologii i przedstawia jeden z epizodów wojny trojańskiej. W utworze tym łatwo odnaleźć fragmenty, w których poeta krytykuje władców oraz złe społeczeństwo. Temat „Odprawy...” poeta zaczerpnął z „Iliady”, której obszerny fragment przełożył. Strukturę także zaczerpnął z antyku:
 chór stoi przez cały czas na scenie, a więc brak parodos i exodos
 epejsodion I (Antenora i Aleksandra) jest zbudowany na zasadzie stichomytii
 wiersz biały nawiązuje do nierymowanych poezji antycznych
 króluje zasada trzech jedności:
- czasu – nie przekracza jednego dnia (przybycie posłów, narada bohaterów)
- miejsca – rzecz dzieje się przed pałacem królewskim, a o wydarzeniach rozgrywających się w innych miejscach mówi poseł
- akcji – ograniczona do jednego wątku – sporu o Helenę
Mówiąc o humanistycznych wartościach należy odwołać się do słów rzymskiego pisarza Terencjusza: „Jestem człowiekiem i nic, co ludzkie nie jest mi obce”. W odniesieniu do dramatu Kochanowskiego ukazano tu szereg postaw postaci, ich zachowań; od patriotów począwszy, a na zdrajcach skończywszy:
 patriotyczna postawa Antenora – spokojny, poważny, rozsądny, oddany sprawom państwa, zabiega o utrzymanie pokoju, swoje losy łączy z losami państwa
 egoizm Aleksandra – przekupny, obojętny na sprawy narodu, nie cofa się przed kłamstwem i intrygą, lekkomyślny.

Przykładem renesansowego humanisty w utworze jest więc Antenor, który wykazuje troskę o sprawy ojczyzny, przestrzega przed zgubnym zachowaniem Aleksandra, bo widzi w tym klęskę Troi. Jest więc człowiekiem wykształconym, inteligentnym, który zastanawia się nad konsekwencjami każdego czynu, nie reprezentuje interesów jednostki, ale całego narodu.
Treść dramatu ma charakter uniwersalny.



53. Przedstaw różne ujęcia tematyki wiejskiej w literaturze renesansu (np.: J. Kochanowski, Sz. Szymonowic, M. Rej).

Wieś zajmuje ważne miejsce wśród renesansowych tematów. Wydaje się, że właśnie w tej epoce tworzy się popularny w Polsce mit sielskiej, spokojnej wsi, szczęśliwego dworku, mit podjęty później przez Mickiewicza w „Panu Tadeuszu”, przez Orzeszkową w „Nad Niemnem” itd. Nie jest to jednak jednolite oblicze wsi. Jej obraz kształtują:
• Mikołaj Rej - „Żywot człowieka poczciwego” i „Krótka rozprawa...”
• Jan Kochanowski - „Pieśni” (Pieśń świętojańska o Sobótce)
• Szymon Szymonowie - „Żeńcy”.
Pierwsze oblicze wsi renesansowej to wieś sielska-szczęśliwa, cudowna, rajska kraina. Bliskość z naturą przynosi człowiekowi ukojenie, miłość i wdzięczność do Boga, godnie przeżyte życie i spokojną starość. Symbolizują tę idealną wizję słowa z „Pieśni o Sobótce”: „wsi spokojna, wsi wesoła, jakiż głos twej chwale zdoła”. Pamiętać należy, że jest to także wizja harmonii, ładu, czasu na pracę, która wszystkim daje radość i rozrywkę, która też przynosi zadowolenie. Taki obraz prezentuje „Żywot człowieka poczciwego” Reja, „Pieśń świętojańska o Sobótce”, „Na dom w Czarnolesie” Kochanowskiego, wreszcie duża część sielanek Szymonowica.
Lecz jest jeszcze inna wizja wsi: mniej sielankowa, bardziej realistyczna. Na tym obrazie ludzie zamieszkujący wieś są skłóceni, myślą egoistycznie, są chciwi. Pan wyzyskuje chłopa, nie spełnia obowiązków obywatelskich na sejmie, wiedzie hulaszczy tryb życia. Ksiądz nie spełnia powinności kapłańskich, ściąga datki od wiernych. Chłop musi pracować na pańskim polu, praca nie jest radosną pieśnią - jest trudem, wysiłkiem, ciężką pracą, pilnuje chłopów Starosta, który chętnie używa bicza... Taka wieś wyłania się z kolei z „Krótkiej rozprawy między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem” M. Reja i z „Żeńców” Sz. Szymonowica.


54. Wymień propozycje „naprawy” Rzeczypospolitej sformułowane przez A. F. Modrzewskiego.

W słynnym traktacie pt. „O poprawie Rzeczypospolitej” Andrzej Frycz Modrzewski tworzy wizję prawidłowego we własnym mniemaniu, sprawiedliwego, prawego państwa. Poglądy autora dotyczą konkretnie Rzeczypospolitej, a nie są rozważaniami abstrakcyjnymi. Jakie tematy podejmuje autor-widać wyraźnie po tytułach pięciu ksiąg:
 „I O obyczajach”
 „II O prawach”
 „III O wojnie”
 „IV O Kościele”
 „V O szkole”
Jak widać - nie pomija Modrzewski żadnej z ważnych dziedzin państwa, którego uniwersalną konstrukcję tworzą: „Sąd, Wojsko, Kościół, Oświata i... Obyczaj”.
Najistotniejszą i najświatlejszą częścią dzieła wydaje się dziś księga II „O prawach”- a w niej myśl, iż „bez praw nie może być prawdziwej wolności”. Także ważny jest postulat o równouprawnieniu wobec prawa sądowego wszystkich warstw społecznych - to właśnie słynna, nowatorska na całą Europę, demokratyczna myśl, ważna być może jak odkrycie Kopernika. Fragment podręcznikowy przytacza przykład - w odczuciu współczesnego człowieka niewiarygodny w swej niesprawiedliwości za to samo, wspólne przewinienie szlachcic nie otrzymuje kary, a plebejusz traci życie. Za co? Obaj pobili szlachcica tak, że człowiek ten umarł.
„W jednej Rzeczypospolitej, jedni za to samo płacą głową, za co innych traktuje się najbardziej pobłażliwie”. „Prawo dać musi również opiekę wszystkim, bo przecież Rzeczpospolita samą tylko szlachtą kwitnąć nie może, bo a któż będzie dawał żywność i nam i bydłu, jeśli żadnego oracza nie będzie?”.
Choć nie domagał się równości wobec prawa publicznego – tzn. dopuszczania do urzędów przedstawicieli wszystkich warstw społecznych, to bronił chłopów przed wyzyskiem i samowolą panów, chciał zapewnić im wolność osobistą.

Z księgi „O wojnie” należy zapamiętać, że A. Frycz Modrzewski jest, podobnie jak jego duchowy patron Erazm z Rotterdamu, wyznawcą irenizmu - czyli wielkim przeciwnikiem waśni i wojen (zaborczych i zaczepnych), a zwolennikiem zgody i pokoju, chociaż uzasadniał potrzebę wojny obronnej, gdyż tylko taka ma moralne wytłumaczenie. Ukazuje i eksponuje zło wojenne w swoim dziele:
„zbrodnie, ohydy, hańby, nieszczęścia nieskończone, które wojna za sobą wlecze...”.

W księdze „O szkole” widać jak ogromną - większą niż Rej - przykłada Modrzewski wagę do edukacji młodego obywatela i do wagi zawodu nauczyciela. Pisze: „szkolny stan jest najcudniejszy i rzeczom ludzkim najpożytniejszy” – i woła o potrzebę finansowania szkół, które ważniejsze jest w dalszym rozrachunku niż wydatki na inne rozmaitości. Postulat ten jest bardzo łatwo zapamiętać, gdyż dziś jest on również aktualny.

W księdze „O obyczajach” zajmuje się Modrzewski obowiązkami, cnotami, jakimi winien odznaczać się uczciwy obywatel, wykłada powinności senatora, posła, sędziego, starosty i hetmana.

W księdze „O Kościele” domagał się ograniczenia roli kościoła w państwie, uporządkowania stosunków między władzą duchowną i świecką w państwie.


55. Przedstaw renesansowe wzorce osobowe prezentowane w literaturze.

W dobie renesansu literatura parenetyczna propagowała wzorce osobowe takie jak:
- poczciwy ziemianin
- idealny dworzanin
- idealny patriota
- renesansowy twórca.
Wzór „poczciwego ziemianina” przedstawi Mikołaj Rej, poucza jakie życie powinien wieść szlachcic ziemski, gospodarz swojej majętności. Wskazówki te zawarte są w „Żywocie człowieka poczciwego”, wzorowy ziemianin żyje spokojnie dopatrując swojego dobytku, rozkoszując się darami natury w każdej porze roku. dbając o harmonię. Nie jest zbyt uczony, lecz spokojny, szczęśliwy, niestraszne mu ani starość, ani śmierć. Cechuje go gospodarność, zapobiegliwość, umiar, cnotliwe życie według rozumu i w bliskości z naturą.
Inny wzór to „idealny dworzanin”. Wizerunek ten propaguje Łukasz Górnicki w utworze pt. „Dworzanin polski”. Idealny dworzanin to człowiek rycerski, szanujący swoje szlachectwo, wykształcony, dbały o wytworne maniery i piękno mowy, a także znający sztukę i muzykę.
Ideałem patrioty jest obywatel spełniający swoje powinności wobec państwa, kochający ojczyznę, stawiający jej dobro ponad prywatę, nie żałuje jej swoich dóbr, a także i życia - taki ideał ukazany jest w dziele A. Frycza-Modrzewskiego, w kazaniach P. Skargi, w patriotycznych pieśniach J. Kochanowskiego. Wcieleniem wzoru patrioty jest Antenor z „Odprawy posłów greckich”.
Pozostaje jeszcze wzorzec renesansowego twórcy. Taka jednostka nie ogranicza się tylko do tworzenia, jest to człowiek wszechstronny, oprócz talentu posiada rozległą wiedzę, wykształceni, znajomość języków. Ideał taki własną biografią realizują twórcy tacy jak Jan Kochanowski, Klemens Janicki, Andrzej Frycz-Modrzewski, Mikołaj Sęp-Szarzyński i inni.



56. Wyjaśnij w jaki sposób pisarze polscy epoki odrodzenia i oświecenia troszczyli się o losy Rzeczypospolitej.

W okresie odrodzenia pojawia się w Polsce literatura i publicystyka obywatelska, patriotyczna krytykująca postawy negatywne i lansująca pozytywne. Przykładem takiej twórczości mogą być następujące utwory: „Krótka rozprawa między trzema osobami. Panem, Wójtem a Plebanem” M. Reja, „O poprawie Rzeczpospolitej” A. Frycza - Modrzewskiego, „Kazania sejmowe” P. Skargi, „Pieśń o spustoszeniu Podola” i „Odprawa posłów greckich” J. Kochanowskiego. Utwory te są wyrazem troski twórców tego okresu o losy ojczyzny. W „Krótkiej rozprawie....” Rej zastosował formę dialogu. Dialog ten jest prowadzony między przedstawicielami trzech reprezentatywnych dla polskiego społeczeństwa stanów i piętnuje zachowania każdej ze stron. I tak Pleban porusza problemy sądownictwa, sejmu, finansów wojennych myt i starostw. Pan mówi o dworskich zbytkach i pospolitym ruszeniu, a Wójt o świadczeniach wojennych, rozrzutności, hazardzie i nieuczciwości szlachty i kleru. Dzieło A. Frycza - Modrzewskiego „O poprawie Rzeczpospolitej” składa się z 5 ksiąg: O obyczajach. O prawach, O wojnie, O Kościele, O szkole. Modrzewski występował przeciwko rozdawaniu urzędów państwowych osobom wysoko urodzonym, ale nie posiadającym odpowiedniego przygotowania. Od sprawujących władzę wymagał kierowania się wyłącznie dobrem narodu i interesem państwa, potępiał prywatę. W księdze O prawach domagał się zrównania wszystkich wobec prawa. Walczył z korupcją sądów, podkreślał konieczność respektowania prawa do obrony. Był przeciwnikiem wojen zaczepnych, uznawał tylko obronne. W księdze O Kościele domagał się uregulowania stosunków państwa i Kościoła, uniezależnienia władzy państwowej od papieża i jego legatów. Krytykował negatywne Zjawiska w życiu Kościoła, rozpad wartości moralnych, bogacenia się kosztem innych. Żądał kształcenia młodzieży w szkołach publicznych i nakładów na ten cel.
„Kazania sejmowe” P. Skargi są traktatem politycznym, przepełnionym troską o ojczyznę. Skarga oskarżał szlachtę o warcholstwo i egoizm stanowy, postulował wzmocnienie władzy królewskiej, sprzymierzonej z władzą Kościoła. W kazaniach Skarga ukazuje choroby toczące Rzeczpospolitą. Choroby te to:
 brak miłości do ojczyzny,
 niezgoda wewnętrzna,
 różnowierstwo,
 osłabienie władzy króla,
 niesprawiedliwe prawa oraz ich nieprzestrzeganie,
 upadek moralności i obyczajów.
„Pieśń o spustoszeniu Podola” J. Kochanowskiego jest rozliczeniem polskiego rycerstwa po klęsce poniesionej na Podolu w 1575 r. Poeta wskazuje jednocześnie drogę do przezwyciężenia katastrofy. Jest nią cnota przejawiająca się oddaniem ojczyźnie, rozwaga w boju i wsparciem finansowym wojska. Najwyraźniej swoją postawę obywatelską udokumentował Kochanowski w dramacie „Odprawa posłów greckich”. Utwór ten niesie w sobie treści uniwersalne, przedstawia sytuację państwa w stanie kryzysu i szarpanego wewnętrznymi konfliktami. Mamy portret dobrego i złego obywatela. Dobry jest Antenor, jest on rozsądny, nieprzekupny, dba o interesy narodu, nie unosi się ambicją gdy chodzi o dobro kraju. Aleksander to samowolny, dbający o własne interesy, posuwający się do szantażu i przekupstwa młodzieniec. Wśród niebezpieczeństw grożących państwu wymienia poeta nieprzestrzeganie praw i sprawiedliwości. A więc utwór ten przedstawia niebezpieczeństwa grożące państwu ze strony złych władców, obywateli i złych praw.



57. Wymień utwory renesansowe wyrażające troskę o losy ojczyzny i omów jeden z nich.

Dorobek poetów i pisarzy renesansowych obfituje w różne ujęcia społecznej i dotyczącej państwa tematyki. Postawy patriotyczne wykazują niemal wszyscy humaniści, wszystkie światłe umysły tej epoki.

Mikołaj Rej nie tylko w „Żywocie człowieka poczciwego” wspomina o obowiązkach obywatela. Troskę o kraj, o jego społeczny kształt, odnajdujemy przede wszystkim w „Krótkiej rozprawie między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem”. Tu właśnie Rej wykłada nieprawidłowości, jakie zauważa w panujących stosunkach społecznych. Utwór jest krytyką: Pleban nie wypełnia kapłańskich obowiązków, lecz myśli o zysku („na ołtarzu jajca liczą”), Pan z kolei - myśli o urzędach, zabawach i prywatnym majątku, źle sprawuje się w sejmie („Pewnie Pospolitej Rzeczy żadny nie ma tam na pieczy” - mówi Pleban). Dlatego Wójt mówi rozgoryczony: „Ksiądz pana wini, pan księdza A nam prostym zewsząd nędza.”

Andrzej Frycz Modrzewski i jego traktat „O poprawie Rzeczypospolitej” następny głos w sprawie ojczyzny. Słynne dzieło ujmuje i opisuje ową „poprawę kraju” w pięciu dziedzinach: „O obyczajach”, „O prawach”, „O wojnie”, „O Kościele”, „O szkole”. Szczególną rolę przypisuje Modrzewski działaniu w kraju prawa - sprawiedliwego i równo traktującego wszystkich obywateli.

Podobną, lecz bardziej jeszcze przesyconą emocją wymowę posiadają „Kazania sejmowe” księdza Piotra Skargi. Przyrównuje on ojczyznę do tonącego okrętu, nazywa go matką i grzmi do jej synów - czyli społeczeństwa – o opamiętanie. Ukazując sześć chorób społecznych - obojętność wobec ojczyzny, chciwość, niezgody i kłótnie, herezje, osłabienie władzy króla, niesprawiedliwość prawa i grzechy przeciw Bogu - głosi wizję upadku, nieszczęścia politycznego, które grozi Polsce. Wówczas, w XVI wieku, przedwczesne proroctwo nabrało mocy w dobie rozbiorów Polski. Reformy wg Skargi powinny dotyczyć:
 obrony wiary katolickiej, walki z tolerancją religijną i heretykami
 walki o wzmocnienie władzy królewskiej
 walki o wzmocnienie i poniesienie autorytetu senatu
 ograniczenia roli sejmu
 walki o pozbawienie szlachty władzy politycznej
 walki o sprawiedliwe prawa
 dążenia do poprawy położenia chłopów w kraju
Skarga uważa, że: miłość do ojczyzny, zgoda jej obywateli, religia katolicka, silny rząd, sprawiedliwe prawa, moralność obywateli to postulaty, które stanowić mają fundament państwa.

Prawdziwą kopalnią postulatów patriotycznych jest twórczość Jana Kochanowskiego. Tytuły, które trzeba tu wymienić to: pieśni patriotyczne „Pieśń V” (O spustoszeniu Podola) i „Pieśń XII”. Krytykę wad społecznych znajdujemy też w licznych fraszkach, a najważniejszą pozycją jest tragedia pt. „Odprawa posłów greckich”.


58. Przedstaw J. Kochanowskiego jako artystę i człowieka renesansu. Odwołaj się do wybranych utworów (pieśni, fraszek).

Jan Kochanowski nawet współczesnym ludziom może zaimponować rozległością swoich zainteresowań i swoim wykształceniem. Jest z pewnością najwybitniejszym twórcą epoki renesansu i tym właśnie różnił się od Mikołaja Reja, że ogromnie dbał o kształt swojego stylu, o formę uprawianych gatunków i o artyzm języka, a także o wszechstronną wiedzę. Kochanowski studiował w Akademii Krakowskiej, Królewcu, Padwie, które to studia zadecydowały o erudycji poety. Nie były mu też obce języki klasyczne: łacina, greka, hebrajski, studiował także epokę starożytną – jej literaturę, filozofię, z pewnością znane mu były dzieła Erazma z Rotterdamu i współczesnych twórców polskich. Nawiązania do antyku w dorobku Kochanowskiego widać choćby w doborze uprawianych gatunków, poeta pisze pieśni, fraszki, dramat według reguł klasycznych, elegie. Nawiązanie to widać również w propagowaniu filozofii starożytnych, w odwołaniu się do twórczości Horacego, w podejmowaniu motywów z mitologii i literatury greckiej – takich jak np. wojna trojańska czy horacjański motyw poety jako indywidualności i wybrańca postawionego ponad tłumem.
Ten wybitny człowiek zapisał się w historii literatury polskiej nie tylko jako poeta i dramaturg, lecz także jako tłumacz psalmów Starego Testamentu – Psałterza Dawidów. O jego renesansowym obliczu świadczą także filozoficzne poglądy twórcy, który uznaje świat za wielką harmonię, znajduje wielkie wartości natury i wsi, wielbi człowieka, głosi epikureizm i stoicyzm.
Autor:
 dramatu „Odprawa posłów greckich”
 trenów
 pieśni „Księgi pierwsze” – 25 utworów
„Księgi wtóre” – 25 utworów
„Pieśń świętojańska o Sobótce” – pieśń 12 panien
 fraszek
filozoficznych – „O żywocie ludzkim”
religijnych – „Na dom w Czarnolesie”
obyczajowych – „O kaznodziei”
pijackich – „O doktorze Hiszpanie”
miłosnych – „Do Hanny”
 poezji patriotycznej.
Tłumacz:
 psalmów Starego Testamentu – „Psałterza Dawidów”.


59. Wyjaśnij pojęcia: odrodzenie, humanizm, reformacja

ODRODZENIE (RENESANS) - z fran. Renaissance. jako nazwy epoki użyto tego terminu dopiero w XVIII wieku we Francji - początkowo dla określenia zapożyczeń i wzorów włoskich w sztuce francuskiej. Jako termin historycznoliteracki służył początkowo dla określenia czasów panowania Franciszka I, kiedy nastąpiło "odrodzenie literatury dotąd lekceważonej". W tym znaczenie określenie to zostało przyjęte przez naukę niemiecką i upowszechnione dzięki fundamentalnemu dziełu J. Burckhardta - "Kultura odrodzenia we Włoszech" (1860). Według niego odrodzenie miało być początkiem ery nowożytnej - przeciwstawionej epoce "Wieków średnich". Koncepcja ta wywarła wiele sporów i polemik.
Nazwy "Odrodzenie" świadomie użył dopiero Gorgio Vasari - włoski malarz, historiograf sztuki. "Rinascita" nie oznacza tu jednak odrodzenia antyku lecz okres świetności sztuki włoskiej, która wprawdzie ocknęła się dzięki mistrzom starożytnym, ale potem sama doszła do szczytów przewyższających wzory.
Renesansem nazywamy epokę w dziejach kultury trwającą we Włoszech od XIV do początków XVI wieku, a w krajach Europy północnej od końca XV do końca XVI wieku. Jest on rezultatem skomplikowanego procesu historycznego, na który złożyły się takie czynniki jak: kryzys papiestwa, rozluźnienie więzi scalających cesarsko-papieską Europę, szybki rozwój miast, powstawanie (po okresie rozbicia feudalnego) zjednoczonych państw, na przykład Hiszpania, Francja, Polska, Szwajcaria.
W kulturze renesansu ogromną rolę odegrało odrodzenie i przyswojenie kultury antycznej. W epoce tej dochodziły do głosu różne prądy umysłowe i religie, najważniejsze z nich to reformacja i humanizm.
Cechy renesansu:
• zainteresowanie człowiekiem, nawrót i kontynuacja tradycji antycznych
• przekształcenie średniowiecznego stylu życia, na plan pierwszy wysunęło się zainteresowanie doczesnymi celami
• sztuka stała się laicką, jej celem było dostarczanie przyjemności, pożytku, miała uczyć i bawić
• dwujęzyczność sztuki
• nasilenie tendencji humanistycznych
• rozwój myśli racjonalistycznych
• laicyzacja nauk i form życia
• antropocentryczne zainteresowanie światem pozaziemskim
• stworzenie nowego ideału człowieka - zerwanie z ascezą i teocentrycznym poglądem na świat; człowiek staje w centrum badań i zainteresowań; miernikiem poznania stał się rozum
HUMANIZM
Prąd światopoglądowy rozwijający tradycje antycznej wiedzy o człowieku jako o jednostce (psychika i wrażliwość). Dążył do rozwoju osobowości uznając wartość jego rozumu. Humaniści głosili potrzebę poznania i kształtowania indywidualnej, silnej jednostki ludzkiej. W myśl humanizmu człowiek jest wielce wartościowy, liczy się jego talent, liczy się każde odrębne istnienie. Poznawano przyrodę, piękno, patriotyzm. Był to antropocentryzm. Usytuowanie człowieka w centrum świata. Hasłem humanistów stało się zdanie Terencjusza: „Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce”

REFORMACJA
Oderwała ok. 1/3 Europy od kościoła katolickiego. Przyczyniła się ona do rozwoju tolerancji religijnej, rozkwitu kultur, języków i literatur narodowych. Sprzyjała kształtowaniu się stosunków wczesnokapitalistycznych i republikańskich teorii pochodzenia władzy. Za formalny jej początek uznaję się ogłoszenie 95-u tez Marcina Lutra. Powstały nowe prądy religijne. Reformacja była powodem wybuchu długoletnich wojen religijnych np. wojnę chłopską rozpętano w 1525 roku poprzez nietolerancję religijną. W roku 1529 - protest mniejszości luterańskiej w Spirze na sejmie. Rozbiły one wspólnotę wyznaniową Europy.
A) LUTERANIZM
(Niemcy, Skandynawia, Francja, Czechy, Węgry, Polska)
Twórcą był Marcin Luter. Istotne jest podejście wyznawców do Biblii. Głosili bowiem, że można ją interpretować indywidualnie, że należy tłumaczyć je na języki narodowe, że Kościół nie jest jedynym autorytetem rozumiejącym Biblię. Kościół na ziemi nie może dawać udzielenia rozgrzeszenia czyli uwolnienia ludzi od męk czyśćcowych czy piekielnych.
B) KALWINIZM
(Francja, Szwajcaria, Niderlandy)
Twórcą był Jan Kalwin. Kalwiniści głosili teorię predestynacji czyli wierzyli w przeznaczenie, w to, że każdy człowiek ma swój los zapisany w gwiazdach. Przeznaczone jest mu niebo lub piekło, a życie to realizacja ustalonego scenariusza. Propagowali ideał pracy i gromadzenie dóbr. Posiadanie to zasługa, a bezczynność to grzech.
C) ANGLIKANIZM
Nurt powstały w Anglii. Ruch ten powstał z natury politycznej i prywatnej. Henryk VIII chciał poślubić Annę Boleyn, a kościół katolicki zabraniał mu (odmowa rozwodu). Dlatego król Anglii sam mianował siebie zwierzchnikiem kościoła anglikańskiego i poślubił ukochaną, którą i tak skazał na ścięcie.
D) ARIANIE
Zwani też jako bracia polscy. Nurt ten rozwinął się w Polsce i był nurtem radykalnym bo głosił oprócz założeń religijnych również hasła społeczne. Arianie potępiali poddaństwo chłopów, głosili potrzebę wyrzeczenia się majątku. W połowie XVII wieku wygnano ich

60. Udowodnij, że twórcy literatury polskiego odrodzenia nie pozostawali obojętni na sprawy państwa i narodu.

Piotr Skarga dzięki działalności filantropijnej został nadwornym kaznodzieją króla Zygmunta III Wazy. Najważniejszym jego dziełem są wydane w 1597 r. "Kazania sejmowe". Nie należą one do literatury religijnej, lecz są doskonale ułożonym traktatem politycznym o przebudowie państwa polskiego. Jako katolik i patriota autor walczył o przywrócenie jedności religijnej w Polsce, wzmocnienie władzy królewskiej oraz usunięcie krzywd społecznych i praw niesprawiedliwych. Osiem "Kazań sejmowych" to osiem rozdziałów rozprawy politycznej o najważniejszych niedomaganiach Rzeczypospolitej, o sposobach ich przezwyciężania.
Kazanie I - "O mądrości potrzebnej do rady" stanowi rodzaj wstępu, wprowadzenia w problematykę. Autor charakteryzuje choroby, które rujnują państwo. Przewodnią myślą kazania jest twierdzenie, że moralność narodu jest warunkiem szczęścia i potęgi państwa. Tak więc najbardziej normalni powinni być ci, którzy stoją na czele narodu.
Kazanie II - "O miłości ku ojczyźnie". Wylicza tu sześć chorób Polski. Są to: brak miłości ojczyzny, brak zgody politycznej, anarchia religijna, osłabienie władzy królewskiej, niesprawiedliwe prawa i bezkarność grzechów jawnych. Dalszy ciąg kazania poświęca autor pierwszej chorobie, tzn. "nieżyczliwości ludzkiej ku Rzeczypospolitej", która płynie z "chciwości domowego łakomstwa". W sposób sugestywny i wzruszający mówi Skarga o swej własnej miłości do ojczyzny, która jest świętym obowiązkiem każdego człowieka. Domaga się bezinteresowności miłości do ojczyzny, miłości dla niej samej. Atak skierowany jest w stronę magnatów dbających jedynie o swoje bogactwa. Widmo tonącego okrętu.
Kazanie III - "O niezgodzie domowej". Autor stwierdza, że rodacy, dzieci jednej i tej samej ojczyzny powinni się zgadzać, ponieważ łączy ich jedna religia, nakazująca miłość bliźniego, ten sam władca, takie same prawa i swobody obywatelskie. Brak tej zgody szczególnie na sejmach budzi u Skargi lęk o przyszłość ojczyzny. "Widzi" rozbiory Polski zauważone przez Matejkę, Mickiewicza. Kazanie IV i V - "O naruszeniu religii katolickiej". Dotyczy reformacji, która - zdaniem kaznodziei - jest prawdziwą klęską dla Polski, ponieważ pogłębia niezgodę narodową. Autor nakazuje powrót do religii katolickiej jako jedynie prawdziwej, prowadzącej do zgody i do potęgi państwa.
Kazanie VI - "O monarchii i królestwie". Skarga uważa, że najlepszą formą rządu jest jednowładztwo, którego nie można jednak utożsamiać z absolutnym samowładztwem. Państwem powinien rządzić król, przy pomocy mądrej rady, złożonej z przedstawicieli narodu. Poddani winni są swemu królowi szacunek i posłuszeństwo. Natomiast "złota wolność szlachecka" prowadzi do anarchii, co jest jednoznaczne z upadkiem państwa.
Kazanie VII - "Prawa niesprawiedliwe". Podobnie jak Modrzewski stwierdza, że bez praw sprawiedliwych nie ma prawdziwej wolności. Wylicza prawa niesprawiedliwe, m.in. o mężobójstwie krzywdzące chłopa, dla którego żąda wolności osobistej, chociaż podobnie jak Modrzewski akceptuje stany społeczne.
Kazanie VIII - "O niekarności grzechów jawnych". Autor przedstawił w nim wszystkie, najgorętsze uczucia patriotyczne - miłość do ojczyzny, oburzenie na jej złych synów, niepokój o losy Rzeczypospolitej i nadzieję, że dobry Bóg ustrzeże Polskę od zguby. Tytułowe grzechy jawne to: brak sprawiedliwego i sprawnie działającego aparatu sprawiedliwości, mężobójstwo, lichwa, nieprawne nabywanie majętności, zbytki, kradzież dobra pospolitego, wyzysk sierot przez złych opiekunów. Po takim wyliczeniu grzechów przewiduje rychły upadek Polski.
Mikołaj Rej "Krótka rozprawa..." - porusza wiele kwestii politycznych, społecznych i obyczajowych ówczesnej Polski, a jej treść związana jest z początkowym, pełnym jeszcze nadziei, etapem walki szlachty o egzekucję praw, dóbr koronnych. Reprezentanci trzech głównych stanów: Pan (szlachta), Wójt (chłopstwo), Pleban (duchowieństwo) prowadzą bogaty w realia życiowe dialog, który ujawnia zasadnicze problemy nurtujące ówczesne społeczeństwo: kwestie przekupnego sądownictwa, nadużyć przy eksploatacji żup solnych, czy brak stałego systemu obronnego kraju. Wiele także uwag poświęconych jest problematyce odpowiedzialności za kształt moralno - obyczajowy życia publicznego Rzeczypospolitej. Pan i Wójt negatywnie oceniają wiele zjawisk natury religijno - kościelnej: drwią z praktyki sprzedawania odpustów, wyrażają zaniepokojenie bogatą i nastawioną na teatralny efekt liturgią obrzędów katolickich, ujawniają materialną interesowność księży w spełnianiu praktyk religijnych (kolęda). Podniesiony zostaje także problem rozrzutności życia szlacheckiego: nieumiarkowanie w jedzeniu i piciu, niszczącemu zasiewy obyczajowi myśliwskiemu czy nałogom hazardowym. "Krótka rozprawa" to jeden z pierwszych polskich utworów o tematyce społecznej.
Jan Kochanowski "Pieśń o spustoszeniu Podola" - autor zwraca się do rodaków z prośbą, aby pomyśleli nareszcie o grożącym im niebezpieczeństwie; Polacy powinni natychmiast opodatkować się na rzecz zaciężnego wojska, a w razie potrzeby sami stanąć do obrony granic.
Jan Kochanowski "Pieśń o dobrej sławie" - mówi o powinnościach obywatela wobec własnej ojczyzny; nie jest prawdziwym człowiekiem ten, kto myślitylko o jedzeniu i piciu; każdemu człowiekowi powinien przyświecać jeden cel - służba ojczyźnie, w celu zapewnienia sobie dobrej sławy; sposoby służenia ojczyźnie mogą być różne, w zależności od własnych możliwości, predyspozycji, wrodzonych talentów; lepiej jest umrzeć młodo, ale w sposób bohaterski zyskując sobie sławę, niż żyć długo i umrzeć w zapomnieniu.

163. Wyjaśnij pojęcie symbolizmu w oparciu o wybrane przykłady.
164. Wyjaśnij pojęcia: symbolizm, naturalizm wskaż ich przejawy w wybranych utworach.


1.2.1 NATURALIZM
Jego twórcą był Emil Zola. Utwory jego nawiązywały do komedii ludzkiej Balzaka. Zalecenia teoretyczne naturalizmu zawarł on w przedmowie do utworu pt. „Teresa Raquin”:
1. biologizm
a) utożsamianie społeczeństwa z organizmem żywej istoty
b) pojmowanie człowieka jako cząstki natury, człowiek zdeterminowany jest przez prawa natury
c) pojmowanie życia jako wiecznej walki o byt
2. postawa uczonego i badacza, który wiernie odzwierciedla życie odebrane zmysłami, wierność szczegółów
3. maksymalny obiektywizm, bez własnych ocen odautorskich, autor rejestruje i pokazuje
4. brak tematów tabu, zakazanych, wszystko powinno znajdować odzwierciedlenie w sztuce
Naturalizm ubezwłasnowolnia człowieka poprzez prawa natury. „Germinal” (narodziny świadomości społecznej).

I Sonet
Chaty, piaszczyste wzgórza, sad, stodoły, obory, stare płoty, chude bydło. Zniszczenie, starość, szarość, smutek, ubóstwo. Z tym smętnym krajobrazem kontrastuje ubiór i witalność ludzi. Barwy i zdrowie mieszkańców. Jest on pełen podziwu dla prostoty i kontaktu z naturą. Wieś, wspomnienia, jako miejsce ważne i niepospolite. Poeta związany jest emocjonalnie. Smutne wspomnienia ludzi tam żyjących. Są oni skazani na ubóstwo. Wtłoczeni do szarego życia. Podmiot liryczny zastanawia się nad przyszłością, manifestuje przywiązanie do wsi, tamtego życia, codziennych problemów. Czuje się członkiem wiejskiego społeczeństwa. Wyznanie postawy i ideologii autora. Pozostałe sonety to wierszowe nowelki. Mają charakter epicki. Ten sonet jako jedyny jest refleksyjno-opisowy.
XV Sonet
Życie kobiety, która po stracie męża sprzedaje ziemię. Utrzymuje się z pracy rąk, a kiedy jest stara to umiera.
XIX Sonet
Mężczyzna, który był zdrowy, silny, wzór pracy na wsi. Nagle zachorował. Baby go leczyły, ale to nie pomagało. Nie stać go na doktora.
„W chałupie”
Charakter opisowy, przedstawia nędzę, ubóstwo wiejskie, zniszczenie domostwa, biedę w chałupie. Pogoda (szaruga, deszcz), nastrój przygnębienia i smutku. Wnętrze ubogiej chałupy to obraz realistyczny i plastyczny. Brzydota, brud, starość, precyzja opisu. Mieszkańcami chałupy jest starsza kobieta (zniszczona, zmęczona, zmartwiona) i młodsza kobieta (marzy). Wprowadzają kolory do szarości życia. Młodość, świeżość i spontaniczność. Warunki życia jednak skażą ją jednak na nędzny żywot i ubóstwo.
Cechy naturalizmu:
1. szczegóły, wierność drobiazgu
2. tematem jest brzydota, nędza, szokowanie odbiorcy
3. biologizm - brak własnej woli na dalszy los, przygnębiająca wizja, walka o byt, przetrwanie
4. obiektywizm i bezstronność


1.2.2 SYMBOLIZM
Był wykorzystywany głównie w plastyce. Głoszono, że dzieło artystyczne ma ukazywać problemy duchowe człowieka. Te sfery ludzkich problemów nierozwiązywalnych drogą intelektualną. Nawiązanie do intuizmu. Tematem była abstrakcja, niepoznane, tajemnicze. Środek artystyczny to symbol (przedmiot, sytuacja, obraz, który poza naturalnym znaczeniem krył metaforyczny sens). Elementy w malarstwie np. Obraz Malczewskiego pt: ”Śmierć”. Był on zafascynowany śmiercią. Śmierć - personifikacja, animizacja, wieloznaczność, alegoria.

"Krzak dzikiej róży" jest to mały 4 częściowy zbiorek z roku 1898. Sonety te można uważać za wyraz zainteresowania Kasprowicza Tatrami. Cel poety był inny, głębszy. Dwa pojęcia: krzak dzikiej róży i limba pełnią rolę symboli. Pierwszy z nich lęka się burzy - "skromnie do zimnej tuli się ściany". Losy róży odnoszą się więc do losów człowieka. Zachowuje się więc jak człowiek (samotny, czuje się zagrożony przez niebezpieczeństwa, zadumane ma skronie), jest więc symbolem losu ludzkiego, nieszczęść i przykrości (lekkie nastroje dekadenckie), krzak ten próbuje się jednak bronić przed zagładą. Symbolem o podobnym charakterze jest limba pozbawiona korzeni, zwalona przez burzę. Jest ona symbolem upływu czasu. W I sonecie jest próchniejąca, w II "limbę toczą pleśni" w III świeci już próchnem, w IV nastąpił już całkowity rozkład. Podobnie jest z człowiekiem, który na starość jest chorowity, mniej przydatny do życia niż ludzie młodzi.(życie nie jest łatwe). W utworze tym został przedstawiony proces zniszczenia, starzenia, który pogłębia się z czasem.
W utworze "Dies irae" widać liczne odwołania do średniowiecznej hymnistyki i romantycznej postawy prometejskiego buntu, niezgody na zło świata, "wadzenie się z Bogiem" o dobro ludzkości. Hymn ten wzorowany jest na kościelnym hymnie śpiewanym w dzień zaduszny. Hymn nawiązuje do "Apokalipsy św. Jana". Tematem jest sąd ostateczny i koniec świata. Szereg nastrojowych wizji symbolicznych, które mają ukazać głębie nędzy ludzkiej, bez nadziei lepszego jutra.
"Kowal" - sonet. Wiersz ten ma charakter symboliczny. Serce z drogocennych kruszców wyraża charakter i siłę wewnętrzną człowieka. Sam kowal to człowiek walczący z przeciwnościami losu i życia. Staff ujął w tym utworze myśli o potędze ducha. Na tle dekadenckich poglądów innych poetów wiersz Staffa jest piękny. Poeta odrzuca postawę człowieka którego charakter skażony jest niemocą. Staff przeciwstawiał się panującej modzie na dekadentyzm.
„Krzak dzikej róży w Ciemnych Smreczynach”
Kasprowicz zrezygnował z opisu wsi i przeszedł do opisu górskiego. Prezentacja impresjonistyczna. Nagromadzenie się efektów dźwiękowych, kolorystycznych, dynamicznych. Gra świateł. Ukazano krajobraz w świetle słońca. Zmiana barw i odcieni. Cztery opisy jednego krajobrazu zmieniającego się pod wpływem czasu dnia.
1. Dźwięk: jęki, wzdychania, krzyk burzy, świst świstaka, echo
2. Zapach: zioła
3. Wzrok: barwa, kształt
4. Nastrój: zachwyt, zaduma nad wspaniałością natury, spokój, majestatyczność.
Elementy limby próchniejącej i krzaku dzikiej róży
• Limba: zwalona przez burzę, była mocnym drzewem, a teraz jest próchniejąca, martwa
• Róża: chowa się pomiędzy skałami, przeczekała burzę, nadal żyje i jest piękna, chroni się, jest delikatna, szuka wsparcia by przeżyć.
• Różnice
Limba Róża
potężna wątła, subtela
pruchniejąca piękna
szpetna wspaniała
wyniosła, dumna słaba, szuka wsparcia
umierająca żywa

Kontrasty, zastosowanie autonomii (różne elementy natury by zasugerować ich symbolikę).
Limba to symbol przemijania, brzydoty, martwoty. Wielcy i pewni podczas burzy zostaną powaleni.
Róża to symbol witalności, życia, piękna. Delikatni i giętcy mogą łatwiej przetrwać burzę.
Róża obawia się burzy drży przed jej siłą, ale dąży do przetrwania. Widzi potężne drzewo, które nie podołało. Wszystko przemija, ale róża kurczowo trzyma się życia. Wiersz o niepokojach, obawach współczesnego człowieka w obliczu przemijania, zniszczenia, śmierci. Konieczność trwogi przed śmiercią. Obawy.
Elementy symboliczne:
1. precyzyjność
2. animizajcja
3. wieloznaczność symboli
4. sytuacja ogólna

61. Udowodnij obecność motywów mitologicznych w poezji J. Kochanowskiego.

Renesansowi twórcy byli olśnieni starożytną kulturą jako całością. Antyk określił renesans, stał się głównym źródłem tej epoki. Najświatlejsze umysły epoki studiowały historię starożytnych, ich dorobek literacki, filozoficzny oraz języki.
Jan Kochanowski uchodzi za najwybitniejszego twórcę epoki odrodzenia, gdyż dbał on o artyzm języka, kształt swojego stylu i formę uprawianych gatunków, a nade wszystko posiadł wszechstronną wiedzę. Jego obfita twórczość nierozerwalnie łączy się z antykiem:
- przede wszystkim Jan Kochanowski znał języki klasyczne: łacinę, grekę, hebrajski,
- studiował literaturę i filozofię antyczną,
- pieśni, fraszki, treny, elegie i dramaty są napisane według reguł klasycznych,
- duży wpływ na Jana Kochanowskiego wywarł Horacy - pierwszy twórca pieśni:
1. niektóre pieśni Jana Kochanowskiego są przekładami utworów rzymskiego poety
2. motyw poety jako indywidualisty i przekonanie o jego wyjątkowości, jako jednostki obdarzonej poetyckim talentem,
który to naznacza wybrańca stawiając go ponad tłumem i dając jednocześnie niemal boską moc tworzenia, przejął
Jan Kochanowski za Horacym. Talent zapewniał poecie wieczną pamięć potomnych - sławę nieśmiertelną.
Horacjański motyw exegi – monumentum (pomnik sobie stawiam), czyli przekonanie, ze twórczość przetrwa wieki i
zapewni poecie nieśmiertelność, wyraża Jan Kochanowski w Pieśni XXIV.
3. za starożytnym poetą Jan Kochanowski propaguje filozofie antyczna:
a) epikurejska - używać życia, poznać jego rozkosze dążyć do szczęścia i "chwytać dzień" (carpe diem), bo wszystko
przemija,
b) stoicka - zachować umiar i spokój, męstwo i cnotę, dobra sławę, największe szczęście tkwi w zachowaniu harmonii
ducha,
Liczne przykłady możemy odnaleźć we fraszkach i pieśniach:
- Pieśń IX - radość życia, należy się bawić, ale należy zachować umiar i rozwagę, nikt nie wie co nas czeka jutro
(napomina o krótkości żywota): Kto tak mądry, że zgadnie co nań jutro przypadnie
- Pieśń V (Ten pan zdaniem moim, kto przestał na swoim) - nie ważne są wartości materialne, lecz moralne: uczciwość,
harmonia ducha, poczucie sprawiedliwości. Życie przemija, wiec po co gromadzić bogactwa, trzeba się cieszyć z tego
co się ma.
- Pieśń XX - w życiu jest czas zabawy i powagi.
- "Na swe księgi" - można się w życiu bawić, ale można i zachować powagę.
- "O żywocie ludzkim" – przemijanie, czas wszystko zmienia, zaduma wobec potęg, które kierują ludzkim życiem.
- "Na dom w Czarnolesie" – ograniczenie potrzeb materialnych, zabieganie o zdrowie.
- liczne nawiązania do mitologii:
1. we fraszkach: "Ku muzom" (Muzy mieszkające "na wielkim Parnasie"), "Do gór i lasów" (Proteus), "Na lipę" (Orfeusz),
"Do fraszek" (Fortuna).
2. w pieśniach: Pieśń IX (Fortuna), Pieśń V (Mars), Pieśń XXII (Pogoda).
3. w trenach: Tren V (Persefona), Tren X (Charon).
4. w tragedii humanistycznej "Odprawa posłów greckich" - treść utworu nawiązuje do mitu trojańskiego, który był często
wykorzystywany przez tragików greckich - tym samym pisarz nawiązuje do wydarzeń z "Iliady" Homera.


62. Na podstawie poznanych utworów literackich baroku scharakteryzuj zjawisko sarmatyzmu.
68. Zilustruj zjawisko sarmatyzmu wybranymi utworami.

Sarmatyzm jest jednym z głównych nurtów epoki baroku, zwany również swojskim, bo przywiązywał ogromną wagę do rodzinnych tradycji, wręcz tworzył własną szlachecką ideologię i swój polski rodowód uznawał za najważniejszy. Twórcami tego nurtu są: Wacław Potocki, Jan Chryzostom Pasek.
Wacław Potocki (1621-1696)
- nauki pobierał u domowego pedagoga. Całe życie gospodarował na roli. Walczył przeciwko Szwedom i wojskom Rakoczego, brał czynny udział w życiu sejmikowym występują przeciwko anarchii szlacheckiej, popierając wzmocnienie władzy króla i zasadę dziedziczności tronu. Wychowywany w środowisku ariańskim, po udziale w banicji arian przeszedł na katolicyzm.
- poeta pozostawił po sobie ogromną spuściznę: poematy, liryki religijne, wiersze polityczne i okolicznościowe. Do najwybitniejszych utworów należą: „Moralia”, „Ogród fraszek”, „Wojna chocimska”.
Potocki jako przedstawiciel literatury sarmackiej, w swoich utworach podejmował tematykę patriotyczną.
1. „Nierządem Polska stoi” – utwór ten ukazuje obraz państwa w stanie całkowitego rozpadu, rozkładu i wewnętrznej anarchii, klęski. Utwór jest wymierzony przeciwko bałaganowi prawnemu, uciskowi biedniejszej szlachty i niesprawiedliwości.
2. „Zbytki polskie” – Potocki ubolewa nad wadami kleru i szlachty polskiej, myślącej o bogactwach i wygodach, klejnotach, strojach, zabawach, rozrywkach, podczas gdy ojczyzna potrzebuje obrony i pieniędzy na wojsko.
3. „Pospolite ruszenie” – utwór jest scenką satyryczną, która przedstawia jak to szlachta polska zrywa się do walki z nieprzyjacielem. Ukazał w niej egoizm XVII wiecznej szlachty, której nie obchodzą losy kraju. Krytyce poddaje tu poeta panujące stosunki w wojsku, poczucie wolności, brak posłuszeństwa dowódcom, niekaralność. Takie pospolite ruszenie nie może spełniać funkcji obronnej ojczyzny.
4. „Wojna chocimska” – utwór jest epickim poematem rycerskim, ukazującym zbrojne starcie Polaków z Turkami w bitwie pod Chicimiem w 1621 r. Utwór miał być poematem „ku pokrzepieniu serc” i wobec ponownej groźby wojny z Turcją budzić patriotyzm, gotowość do ofiar i poświęceń. „Wojna chocimska” składa się z 10 części dość szczegółowo opisujących najpierw obustronne przygotowania, a potem bardzo dokładnie, dzień po dniu wydarzenia pamiętnej bitwy, aż do rozpoczęcia układów i zaprzestania działań wojennych. Poeta wyraża uczuciowy stosunek do opisywanych spraw: nad całym obrazem góruje uczucie miłości do ojczyzny i Boga. Poeta wyraża pochwałę walecznych przodków i krytykę ludzi współczesnych, zniewieściałych, obojętnych na sprawy ojczyzny. Poucza, że uwagę współczesnych należy skierować na sprawy naprawdę ważne: ofiarność, poświęcenie, obrona zagrożonej ojczyzny.
5. „Ogród fraszek” – zbiór fraszek, w sposób satyryczny poeta zawarł wiele krytyki pod adresem swoich współczesnych. Przedstawia w nich żywy obraz ówczesnego życia szlacheckiego. Zbiór ten nazwano kopalnią wiadomości o Polsce XVII wieku.
J. Ch. Pasek (1636-1700)
- nauki pobierał w kolegium jezuickim w Rawie. W 1655 roku rozpoczął żywot żołnierza i walczył pod dowództwem Czarnieckiego przeciw Szwedom i Rakoczemu, brał udział w wyprawie duńskiej i wojnie przeciw Moskwie. W czasie rokoszu lubomirskiego pod Mątwami w 1666 roku. Od następnego roku porzucił wojsko, ożenił się i osiadł na wsi w krakowskim, gospodarując w majątku i pełniąc urząd komornika ziemskiego.
- bujny temperament i awanturnicze usposobienie było przyczyną różnych ekscesów Paska, często procesującego się ze swymi sąsiadami, a wreszcie oskarżonego o pogwałcenie spokoju publicznego i skazanego na banicję.

„Pamiętniki” – dzielą się na dwie części
Pierwsza część obejmuje 1656-1666 r i zawiera opis wydarzeń wojennych, czyli taki okres jak wojna ze Szwecją, „kampania węgierska”, wyprawa do Danii, wojna z Moskwą.
Druga część 1667-1688 r – opisuje żywot ziemiański gospodarza, obywatela jakim był Pasek.
Zapiski z tego okresu są niewyczerpaną skarbnica wiedzy o codziennym sarmackim życiu ówczesnej szlachty, o jej zwyczajach, upodobaniach, charakterystycznych cechach, typie religijności, kultury, nierzadko splecionych z samowolą, ciemnotą, pieniactwem i awanturnictwem.
„Pamiętniki” są dokumentem mentalności XVII wiecznego szlachcica – sarmaty.
- ucisk i niedolę chłopów uważa za zupełnie zrozumiałą albo jej zgoła nie dostrzega
- myśli kategoriami przeciętnego szlachcica i tylko szlachtę uważa za godną wzmianki, oni bowim sa towarzyszami w walce i sąsiadami w życiu ziemiańskim.
- w stosunku do magnatów żywi wyraźną niechęć
- w istniejącym stanie rzeczy nie dostrzega przyszłej katastrofy.

63 b. Scharakteryzuj barok dworski i sarmacki; wskaż, jaki miały wpływ na życie umysłowe epoki.

Zjawisko Sarmatyzmu.

Ruch społeczno-obyczajowy, wywodzi szlachtę polską od rycerskiego, koczowniczego ludu zamieszkującego ziemie Polskie; początkowo nacechowane jest dodatnio: zespół dodatnich cech odziedziczonych po przodkach: rycerskość, odwaga, szlachetność, które są przeciwieństwem dla zniewieściałego magnactwa; Sarmata stał na straży i w obronie wiary w Europie (polska przedmurzem chrześcijaństwa); jednak z czasem sarmatyzm ewoluował w kierunku znaczenia ujemnego, ze względu na nie realizowanie światłych jego założeń; np. poglądy na obowiązki społeczne wobec ojczyzny, cenienie i obrona złotej wolności szlacheckiej; teraz pojawiły się nowe cnoty: warcholstwo, pijaństwo, pieniactwo, prywata, konserwatyzm, pycha, dążenie do życia ponad stan, wyzysk chłopów graniczący z okrucieństwem
Jako idea całkiem interesująca, ale jej realizacja pozostawia wiele do życzenia (zdanie Potockiego); ostatecznie godna pożałowania postawa, która doprowadziła do upadku I Rzeczypospolitej i długoletniej niewoli narodu polskiego.

NURT DWORSKI POEZJI BAROKOWEJ (JAN ANDRZEJ MORSZTYN).

Dla poezji barokowej charakterystyczne są dwa wzory kultury: tzw. ziemiański (reprezentowany przez W. Potockiego, J. Ch. Paska), i tzw. dworski (J. A. Morsztyn, D. Naborowski). Wiersze poety dotyczą głównie tematyki miłosnej i towarzyskiej. Odznaczają się one bogactwem i różnorodnością środków wyrazu, pomysłowością i humorem. Autor w sposób mistrzowski posługiwał się środkami wyrazu takimi jak: hiperbola, metafora, porównanie, antyteza, wyszukane epitety.
- "Niestatek" - podmiot liryczny zestawia ze sobą dwa obrazy-portrety. W pierwszym dominuje bogata kolorystyka metafor (ogień, złoto, perły...), której zadaniem jest ukazanie życia i urody w pełnym rozkwicie. Drugi obraz stanowi ostry kontrast z pierwszym - jest dwubarwny (czerń i biel, motyw śmierci i rozpadu). Zestawienie takich portretów kobiety wyraża zmienność uczuć, wynika z kaprysu. Sugeruje to grę z uczuciem, nastrój zabawy dworskiej.
- "Do trupa. Sonet" - porównanie położenia człowieka zakochanego i trupa. Pierwsza część zawiera próbę identyfikacji podmiotu lirycznego z sytuacją nieboszczyka - poszukiwanie przeciwieństw. Część druga - zestawienie spokoju trupa z cierpieniami zakochanego. Zaskakująca pointa: sytuacja zakochanego jest gorsza niż nieboszczyka.
- "Cuda miłości" - antyteza (zestawienie na zasadzie przeciwieństw) cierpień człowieka zakochanego, który nie może się od nich uwolnić. Pointa: przed miłością nie można uciec, obrona przy pomocy rozumu jest nieskuteczna.
- "Nadgrobek Perlisi" - parodia wymyślnych epitafiów na nagrobkach, autor w wyszukany sposób ukazał zalety psa i rozpacz właściciela po jego stracie.
Daniel Naborowski - pisał epitafia, treny, fraszki. Lubował się w słownych igraszkach i barokowych konceptach. W późniejszym okresie uległ nastrojom elegijnym i sielankowym oraz sławił uroki życia ziemiańskiego. Utwory: "Marność", "Krótkość żywota", "Do Anny", "Cnota grunt wszystkiemu".

64, 66 Oceń/ scharakteryzuj obraz szlachty polskiej XVII wieku w utworach W. POTOCKIEGO i
J. CHRYZOSTOMA PASKA.

Pasek był typowym przedstawicielem średniej szlachty. Jak każdy ówczesny Sarmata był rycerzem (żołnierzem) i rolnikiem (gospodarzem). Brał udział w wyprawach do Danii i Moskwy. Osiadł na wsi i zajął się gospodarką.
"Pamiętniki" zawierają wzorowy portret dzielnego żołnierza, nie szczędzącego krwi w obronie ojczyzny, króla i szlacheckiej demokracji oraz poczciwego ziemianina. Inne akta zachowują Paska jako warchoła, awanturnika i pieniacza. Porównanie dowodzi, że treść pamiętników mija się faktami historycznymi. Są one cennym źródłem w innym sensie: oddają wiernie postawy i poglądy ówczesnego szlachcica, przekazują wizerunek świata, widziany jego oczami, pozwalają poznać wyznawane idee i uznawane wartości.
Cechami Paska jest przywiązanie do ideałów wolności szlacheckiej i równości wewnątrz stanowej, przekonanie o wyższości stanu szlacheckiego nad innymi, swoisty typ religijności dewocyjnej, tradycjonalizm, niechęć do innych narodów, upodobanie zabawy.
Wiele utworów Wacława Potockiego stanowi jakby ówczesny rachunek obywatelskiego sumienia narodu. Tworzą one swoistą panoramę staropolskiego życia szlachecko-ziemiańskiego. Cechą utworów jest także dygresyjność, wprowadzanie w poemat wielorakich refleksji na tematy społeczne, stanowe, obyczajowe. Pisarz okazał się czujnym i krytycznym obserwatorem szlachty, coraz bardziej przywiązanych do swoich przywilejów, a zaniedbujących obowiązki. Miały one postać nie pozbawionych goryczy uwag o zaniedbaniach stanu rycerskiego i wojennego rzemiosła. Porównanie współczesnych Polaków do dawnych Sarmatów, przodków bez skazy, jeszcze bardziej wyostrzało teraźniejszy upadek moralny szlachty. Utwory Wacława Potockiego, to "Nierządem Polska stoi", "Pospolite ruszenie", "Zbytki polskie", "Transakcja wojny chocimskiej...". Ukazana szlachta jest niezdyscyplinowana, gnuśna, otacza się przepychem, nie myśli o przyszłości.

65. Podkreśl charakterystyczne cechy stylu poezji barokowej na podstawie twórczości J. A. Morsztyna

Barokowe cechy poezji:
a) Bogactwo – korzystać należy ze wszystkich dostępnych środków wyrazu, rozwijać kunszt słowa, nie unikać przesady, w sztuce preferować dekoracyjność, malarskość, przepych. Np. „Niestatek” – treścią wiersz jest myśl, że kobiety są niestałe w uczuciach. Myśl ta wyrażona jest w wyszukanej, rozbudowanej formie. Na całość wiersza składa się jedno zdanie, które jest porównaniem rozbudowanym. Nagromadzono cały szereg sytuacji niemożliwych i stwierdzono, że prędzej można je wykonać (uspokoić morze, wiatr zamknąć w wór) niż dostrzec stałość w uczuciach kobiety.
b) Zastosowano tu także gradację (stopniowanie) prowadzące do wyolbrzymienia hiperbolizacji uczucia.
c) Ekspresja – zaskakiwać, a nawet szokować czytelnika, pamiętać, że brzydota i okrucieństwo też mogą stać się tematem dla artysty. Np. „Do trupa” Tytuł wyraża barokowe dążenie do ekspresji, jest to bowiem wiersz miłosny. W wierszu występuje analogia między trupem a szczęśliwie zakochanym.
d) Zaskakująca pointa – lepiej być trupem niż nieszczęśliwie zakochanym – to również cecha barokowa
e) Koncept – ceni się pointę (zaskakującą), kunsztowny paradoks.
f) Obecność anafory, oksymoronów, metafor i użycie kontrastu
g) Sztuczność – natura wymaga upiększenia, komplikacje i zakłócenia są prawdziwym żywiołem artysty. Liczy się oryginalność, wyrafinowany smak, erudycja, ciekawostki też są w cenie.
„Nagrobek Perlisi” – nawiązanie do popularnego wówczas rodzaju wiersza – epitafium – pisanego po śmierci wybitnego człowieka mającego wyrazić stratę i rozpacz bliskich. W tym przypadku wiersz opiewa śmierś pieska i rozpacz pani po jego utracie.
W poezji Morsztyna widać konceptyzm tj. opieranie treści na koncepcie (dowcipnym pomyśle).
„Niestatek” – 2
Ukazane są dwa kontrastowe portreciki dziewczyny, w zależności od zaistniałej sytuacji. Kiedy w związku tych dwojga (dziewczyna i autor) się kochają – dziewczyna przedstawiona jest jako piękna i zmysłowa kobieta. Kiedy zaś się pokłócą partnerka staje się brzydka i nieznośna.

67. Omów główne prądy literackie baroku i ich wpływ na życie umysłowe epoki.

W pewnym uproszczeniu mówimy, że w literaturze baroku zaistniały dwa ważne, podstawowe prądy. Pierwszy - dworski – rozwijający się na dworach magnackich i królewskim; drugi – ziemiański (sarmacki) – charakterystyczny dla dworków ziemiańskich, odległych od miast, tętniących własnych życiem, kultywującym własne tradycje.
Prąd dworski reprezentują: Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski. Ten typ literatury uprawiany był na wzór europejski, zwłaszcza modna stała się poezja włoskiego Marina, którego naśladowali także polscy poeci. Poezja dworska miała więc zaskakiwać odbiorcę, dowodzić mistrzostwa autora, wreszcie – bawić i uatrakcyjniać uczty i rozmaite dworskie spotkania. Był to nurt kosmologiczny, czyli czerpiący z wzorów zachodnich, im składający uznanie, a z niechęcią odnoszący się do rodzinnych, polskich tradycji.
Nurt ziemiański – sarmacki – opanował polskie szlacheckie dworki. Zwany jest także swojskim, bo ta właśnie literatura, odmiennie niż nurt dworski, przykładała ogromną wagę do rodzimych tradycji, wręcz tworzyła własną szlachecką ideologię i swój polski rodowód uznawała za najważniejszy twórcami tego nurtu są: Wacław Potocki, Jan Chryzostom Pasek. Nurt ten nazywa się także sarmackim od słynnej teorii o Sarmatach, bardzo rozpowszechnionej w XVII w. i oddziaływującej na późniejsze epoki.
Podział literatury na dwa nurty jest wygodny, lecz nie jest pełny. Dwa nurty łatwo się pamięta – były bowiem dwory – więc dworski i były siedziby szlacheckie – więc ziemiański. Lecz były także miasta – rozwijał się zatem nurt literatury plebejskiej ze słynnym bohaterem Sowizdrzałem. Mówimy oględnie: poezja dworska, lecz już Morsztyn i Naborowski są poetami, którzy znacznie się różnią – można więc mówić co najmniej o kilku nurtach poetyckich.
69. Zaprezentuj nurt sarmacki w literaturze polskiego baroku.

Sarmatyzm stanowi podstawę polskiej obyczajowości, religijności, polityki. Zaczyna się w XV wieku. Szlachta polska w dobie swej świetności poszukiwała swych korzeni - znalazła je w starożytnym ludzie Sarmatów (w rzeczywistości był to koczowniczy lud irański zamieszkujący dorzecze Wołgi). To szczególne pochodzenie miało tłumaczyć szczególną rolę jaką szlachta odgrywała w Polsce.
Sarmatyzm ma dwa znaczenia - pierwsze oznacza styl życia szlachty w XV i XVI wieku, drugie - rozbudowaną ideologię szlachecką. Początkowo sarmatyzm utożsamiano z pozytywnymi cechami szlacheckimi - męstwem, dzielnością. Z czasem następuje rozwój zakresu znaczeniowego o kult złotej wolności, mesjanizm - pogląd religijny mówiący o istnieniu jednostkowego lub zbiorowego mesjasza. Szlachta polska miała poczucie, że Polska stanowi przedmurze chrześcijaństwa - musi stawić czoła pogańskiej nawale, była wszak najdalej na wschód wysuniętym państwem chrześcijańskim. Stykała się z prawosławiem i islamem, wskutek ataków tureckich. Mesjanizm narodowy to przekonanie o szczególnej roli polityczno - religijnej Polaków. Gruntuje się w czasach baroku wiara obecna od zarania państwowości polskiej - o szczególnej roli jaką odgrywa Matka Boża. Kolejnym aspektem jest ziemiańskość - ukształtowany model życia - życie na wsi, fascynacja przyrodą, jej pięknem, wzorce gościnności, dobrego sąsiedztwa. Obecne były także elementy orientalizmu, wyrażające się w zainteresowaniu kulturą wschodu - strój szlachecki, broń, ubiór konia.
Stosunek do sarmatyzmu w literaturze i kulturze ewoluował - początkowo symbolizował męstwo, kult wolności. Z czasem stał się synonimem ciemnoty, zacofania, pijactwa i obskurantyzmu. W czasie rozbiorów przywrócono tę tradycję do łaski, czego świadectwem jest najwybitniejszy zabytek kultury sarmackiej - "Pan Tadeusz".
Przedstawicielami sarmatyzmu byli Jan Chryzostom Pasek oraz Wacław Potocki.
Jan Chryzostom Pasek (1636 - 1701) był żołnierzem, w latach 1656 - 67 służył pod komendą Stefana Czarneckiego. Bił Szwedów, Węgrów, wyprawiał się do Danii. Osiadł na stałe w krakowskim, gdzie sądy skazały go na infamię i banicję. Jego pamiętniki obejmują okres służby wojskowej. Stały się źródłem inspiracji dla Henryka Sienkiewicza. Są doskonałym źródłem mentalności, kultury sarmackiej. Wyziera z nich obraz autora - żołnierza ceniącego wolność, samochwały, roztropnego polityka. Cenił Czarneckiego, dał wyraz szlacheckiej ksenofobii i miłości natury - z rzewnością opisywał łasicę. Posługiwał się językiem bogatym w mowę potoczną, łączył często polski z łaciną.
Wacław Potocki (1621 - 1696), szlachcic, ziemianin. Był arianinem (wyznanie reformacyjne). Ważniejsze utwory - "Wojna chocimska" - poemat rycerski, jedna z pierwszych polskich epopei, napisana na podstawie pamiętników Jakuba Sobieskiego, ojca Jana. Poza tym w latach 1688 - 1696 "Moralia", w 1695 "Ogród fraszek".
"Nierządem Polska stoi"
W Polsce przywiązuje się wiele wagi do konstruowania przepisów, praw, przywilejów, których jednak nikt nie respektuje. Autor zwraca uwagę na ucisk biedniejszej szlachty, a sprawiedliwości szuka za granicą.
"Pospolite ruszenie"
Autor ukazuje negatywne nastawienie szlachty do pospolitego ruszenia. Jest ona niekarna, warcholna, zanikł w niej duch rycerski.
"Kto mocniejszy ten lepszy"
Potocki nie rozumie dlaczego represje polityczne i prawne dotykają arian. Wiersz ten krytykuje nietolerancję. Poeta dziwi się, że represje nie dotykają wyznań protestanckich.
"Zbytki polskie"
Autor krytykuje wystawny styl życia jako element obyczajowości sarmackiej. Dziwi go fakt, że w kraju, który nie ma za co opłacić armii, ludzie nie lękają się agresji, nie ograniczają wydatków, nie dbają o dobro wspólne. W kraju chrześcijańskim skromność i umiar powinny być zachowane.
"Wojna chocimska"
Utwór powstał około roku 1670, traktuje o bitwie pod Chocimiem z 1621. Ukazuje obronę Chocimia pod wodzą Chodkiewicza. Z niezwykłym realizmem autor kreśli sceny batalistyczne. Podkreśla rycerskość Sarmatów dawnych, a krytykuje obecnych. Termin Sarmata oznacza u Potockiego synonim rycerskości, poświęcenia, cnót obywatelskich.
Język wzorowany jest na mowie potocznej, autor nie posługuje się biegle gatunkami literackimi. Twórczość Potockiego jest regresem barokowej literatury.

70. Przedstaw portret szlachcica polskiego w świetle wybranych utworów literatury staropolskiej (np. fraszek, satyr, komedii politycznej).

Literatura staropolska wykreowała raczej negatywny obraz szlachcica chociaż zaprezentowała także trzy wzory postaw: szlachcic – ziemianin, szlachcic – dworzanin, poeta doctus.
Jeśli zaś ktoś nie reprezentuje żadnej z tych postaw, podlega wówczas ostrej krytyce ze strony pisarzy.
 Renesans
• M. Rej „Rozmowa między trzema osobami...”
krytyka Pana – myśli o sprawach prywatnych, nie interesuje się sejmami
Wójta – użala się nad swoim losem
Plebana – który nie odprawia wszystkich mszy, a myśli jedynie i zysku
• A. F. Modrzewski „O poprawie Rzeczypospolitej”
Występuje przeciw przywilejom rodowym szlachty.
• Kochanowski „Odprawa posłów greckich”
Parys jako rzecznik praw i interesów jednostki

 Barok
Potocki
• „Nierządem Polska stoi” – niesprawiedliwość praw i ucisk biednej szlachty przez bardziej zamożną.
• „Zbytki polskie” – zwraca się uwagę na przywiązywanie uwagi szlachty do rzeczy zbytecznych i małoważnych.
• „Pospolite ruszenie” – krytyka pospolitego ruszenia, które nie może pełnić dalej formy obronnej kraju, ponieważ szlachta w wojsku wykazuje chęć do alkoholu, bójek, jest nieposłuszna wobec dowódców.
• „Wojna chocimska” – krytyka zniewieściałych, obojętnych na sprawy ojczyzny ludzi i pochwała patriotów.
J. Ch. Pasek „Pamiętniki”
Podobnie jak Potocki w „Pospolitym ruszeniu”, tak Pasek w „Pamiętnikach” dokonuje krytycznej oceny postaw szlacheckich w służbie wojskowej. Wszystko wiąże się z ciemnotą, zacofaniem, awanturnictwem obywateli.

71. Wyjaśnij, na czym polega krytyka stosunków społecznych i politycznych w utworach W.Potockiego.


Poezja Potockiego należy do nurtu sarmacko-szlacheckiego.Poeta często dotyka spraw szlachty i państwa.Często poddaje krytyce wady narodu i rządzących.Potocki wyznawał religię ariańską. W wierszu "Nierządem Polska stoi" ukazał stan wewnętrzny państwa polskiego,które chyli się ku upadkowi,nikt nie przestrzega praw.Praw jest tyle, że mogą służyć dzieciom do zabawy.Wszyscy dbają o własne dobro, nie interesują się losem kraju. Wiersz "Zbytki polskie" pokazuje wady społeczeństwa.Polacy myślą tylko o zabawach, balach, wygodach życiowych. Przejmują obce wzory zamiast szanować polską tradycję.Ojczyzna chyli się ku upadkowi.Szlachta jednak żyje sama dla siebie i nie zdaje sobie sprawy, że z upadkiem ojczyzny zginie też ona sama.W wierszu "Kto mocniejszy ten lepszy" Potocki porusza problem nietolerancji religijnej.Katolicy to silny lew,zaś arianie są podobni do małego lisa, który nie może obronić się przed lwem.Wyrzucenie arian Potocki uważa za bezprawie.Wiersz "Pospolite ruszenie" pokazuje obóz wojskowy.Wczesnym rankiem napadają nań Kozacy. Jednak szlachta nie broni się, gdyż jest za wcześnie."Transakcja wojny chocimskiej" to epopeja o przebiegu bitwy pod Chocimiem w 1621r.Poemat opisuje przebieg bitwy i rokowań. Całość przepojona jest duchem patriotyzmu. Autor wierzy w Boga i jego pomoc w zwycięstwie nad poganami. Patriotyzm widać w przemówieniu Chodkiewicza do żołnierzy.Prosi on o obronę ojczyzny odwołując się do czasów przeszłych, choćby Chrobrego.Z utworów Potockiego wyłania się obraz XVII wiecznej Polski. Wiele jest w nich krytyki, bolesnej zadumy i pesymizmu.

72. Uzasadnij, że „Pamiętniki” J.Ch.Paska są źródłem wiedzy o obyczjach i języku szlachty w XVII wieku.


Poezja Paska należy do nurtu sarmacko-szlacheckiego.Poeta napisał "Pamiętniki" około roku 1690.Pamiętniki i diariusze zajmowały dość znaczną pozycję w literaturze XVII w. Dzięki bezpośredniemu stosunkowi autorów do przedstawionych faktów są znakomitym źródłem poznania ludzi i obyczajów tamtych czasów.Pierwsza część zawiera opis przygód wojennych Paska.Uczestniczył on w wielu wyprawach wojennych.Pasek opowiada o walkach Czarnieckiego ze Szwedami w Polsce i Danii, o rokoszu Lubomirskiego i o odsieczy Wiednia, którą przedstawił w oparciu o relację jej uczestnika. Przedstawił obraz szlachcica-żołnierza, który walczy dzielnie,ale ambicji do walki dostarcza mu chęć zdobycia łupów, a nie miłość do ojczyzny.Pasek mówi też o odbytych podróżach zagranicznych, które były wynikiem jego zainteresowań i ciekawości.Pasek opisuje też mszę świętą, do której służył ze zbroczonymi krwią wrogów rękami.Uczestniczył w licznych ucztach.Lubił pojedynki i zwady z innymi.Przykładem jest uczta u pana Jasińskiego, podczas której doszło do pojedynku Paska z Nurzyńskim. Chytry Pasek, który nie chciał walczyć w obozie wojskowym, wyszedł z niego, wiedząc, że rywal dogoni go.W końcu Pasek zabił natręta i odciął rękę jego bratu.Jednak taki tryb życia znudził mu się i Pasek zapragnął zmiany.W okolicach Krakowa upatrzył sobie kandydatkę na żonę.W drugiej części opisuje swe zaloty i decydującą rozmowę z ukochaną. Ta część "Pamiętników" zawiera szeroki obraz życia ziemiańskiego i obyczajów szlacheckich. Autor uważa ucisk chłopa za naturalny stan rzeczy.Swą klasę uważa za godną przedstawicielkę narodu.Życie prywatne szlachty nacechowane jest troską o dobrobyt i korzyści własne. Z "Pamiętników" wyłania się obraz typowego sarmaty.Bohater lubi zabawy,pijaństwo,pojedynki typowe dla ówczesnej szlachty."Pamiętniki" odzwierciedlają obraz ludzi tamtej epoki. Są pisane barwnie, językiem potocznym, wskazującym na gawędziarskie talenty autora.

74. Podaj najważniejsze cecgy gatunkowe satyry na podstawie utworów I.Krasickiego


Satyra jest to u twór literacki, który ośmiesza lub piętnuje ukazywane w nim zjawiska, np. wady ludzi, obyczaje, charaktery itp. Satyra nie musi ukazywać sposobu napraw, ukazywać „lekarstwa”- jest ona po to, by negować, ośmieszać i pouczać.
Wśród satyr wyróżniamy :
- satyry społeczno-obyczajowe,
- satyry polityczne (np. przeciw osobom znanym, publicznym),
- satyry literackie ( przeciw szablonom i konwencjom literackim)
Można podzielic satyry również za względu na sposób przedstawiania treści:
1. Monolog – bezpośrednia wypowiedx np. Świat zepsuty.
2. Monolog skierowany do kogoś, wzięty w cudzysłów ( autor jest zdystansowany wobec wypowiedzi). Np. Do króla.
3. Satyra dialogowa – np. Pijaństwo.
76. Scharakteryzuj „Satyry” I. Krasickiego jako utwory o ponadczasowym charakterze.


Krasicki, będąc uważnym obserwatorem dostrzegał wiele przywar i ułomności ludzkich. Zdając sobie sprawę z ich wpływu na życie polityczne w ówczesnej Polsce oraz będąc świadomym faktu, do jakich konfliktów i klęsk mogą one doprowadzić, stał się ich najgłośniejszym przeciwnikiem. Do walki z nimi służyły mu przede wszystkim bajki i satyry.
Satyry, podobnie zresztą jak bajki, ukazują obraz życia w XVIII - wiecznej Rzeczypospolitej. Są doskonałą ilustracją tamtych czasów. Krasicki obnażał i ośmieszał w nich największe wady społeczeństwa polskiego: pijaństwo, zacofanie i ciemnotę szlachty, brak krytycyzmu, skłonność do hazardu. Satyry często mają charakter interwencyjny i doraźny, równie często są jednak uniwersalne i ponadczasowe. Krasicki tak sam pisał o celach satyry: "Występek karać, oszczędzać osoby". Tworząc kolejne utwory starał sie być nie tylko moralizatorem, lecz równocześnie autorem sprawiedliwym i obiektywnym. .
Pierwszą księgę satyr otwiera satyra "Do króla". Na pierwszy rzut oka utwór ten jest zaprzeczeniem zasad tego gatunku - adresat jest wymieniony już w tytule, a przecież powinien pozostać nieznany. Podmiot liryczny stawia królowi kilka zarzutów, takich jak niewłaściwe pochodzenie, zbyt młody wiek, zbyt łagodne sprawowanie rządów, zbyt staranne wykształcenie i przesadna dbałość o naukę i kulturę. Zarzuty te pokrywają się z tymi, stawianymi monarsze przez szlachtę. Są jednak na tyle głupie i absurdalne, iż domyśleć się można, że w ten sposób Krasicki ukazuje zalety króla. Tak więc satyra ta w rzeczywistości stanowi pochwałę Stanisława Augusta i wyraz poparcia dla jego polityki wewnętrznej, a jednocześnie jest atakiem na sarmację, na jej wady i złe przyzwyczajenia. .
Inna satyra, "Pijaństwo", ukazuje i piętnuje alkoholizm. Jest ona zbudowana na zasadzie dialogu, rozmowy prowadzonej przez dwóch szlachciców. Jeden z nich opowiada o suto zakrapianych biesiadach i o przykrych ich konsekwencjach. Wymowa satyry jest pesymistyczna - wymęczony alkoholem szlachcic odchodzi, by znaleźć ukojenie w... alkoholu. Satyra Krasickiego ukazuje również typowe cechy Polaków, którzy przy alkoholu zawsze są odważni, świetnie znają się na polityce, a przy tym uwielbiają dyskutować i pod lada pretekstem wywoływać awantury. .
Z kolei "Świat zepsuty" przynosi porównanie czasów współczesnych autorowi z czasami minionymi. Okazuje się, że w Rzeczypospolitej dzieje się coraz gorzej. Wartości, którymi kierowano się dawniej, uległy już przewartościowaniu. Przestały być aktualne takie przymioty, jak honor, uczciwość, prawdomów- ność, wierność małżeńska, bezinteresowność, religijność. Ich miejsce zajęły kłamstwo, fałsz, podstęp, wiarołomstwo, rozpusta. Taki brak poszanowania tradycji i niszczenie wartości stanowiących o pozycji Rzeczypospolitej powoduje, że państwo stoi na skraju całkowitego upadku i katastrofy. .
Popularność satyr Krasickiego związana była z dydaktycznymi powinnościami literatury, mającej służyć walce o zmianę mentalności, nawyków i poglądów społeczeństwa. Satyra realizowała te zadania posługując się często retorycznym monologiem, w którym ocena zjawisk prezentowana była w sposób jednoznaczny i bezpośredni. Jej wypowiedź była z reguły skierowana do fikcyjnego adresata, niejednokrotnie ujęta w cudzysłów, przez co autor chciał podkreślić swój dystans od poglądów bohatera. Odejście od bezpośredniej perswazji widać najwyraźniej w satyrach dialogowych, szczególnie zaś w tych, w których żaden z rozmówców nie może być uznany za reprezentanta poglądów autora. Zmuszało to czytelnika do samodzielnej interpretacji i własnych przemyśleń, a autorowi pozwalało na dyskretne sugerowanie odpowiedniej treści i uniknięcie bezpośredniego i obcesowego pouczania.

77. Omów charakterystyczne cechy poematu heroikomicznego na przykładzie „Monachomachii” I. Krasickiego.


„Monachomachia” jest poematem heroikomicznym. Gatunek ten przeżywał szczególną popularność w okresie oświecenia, lecz jego dzieje sięgają V. w. p.n.e., w którym powstała „Batrachiomomachia”, poemat grecki opiewający wojnę żab z myszami – parodiujący „Iliadę” Homera. Poemat heroikomiczny jest parodią poematu bohaterskiego. Łączy w sobie elementy bohaterskie i komiczne. Efekt komiczny osiągnięty zostaje poprzez celowe zastosowanie kontrastu między błahą treścią, niewiele znaczącymi wydarzeniami a poważnym i podniosłym sposobem przedstawiania i stylem wypowiedzi. Treścią utworu jest wojna mnichów, która wybucha między zakonami dominikanów i karmelitów. Mnisi walczą za pomocą sandałów, pasów, talerzy i szklanek wśród wrzawy i rumoru. Godzi zwaśnionych pucharem, co wiele trunku mógł pomieścić i na widok którego to naczynia wszyscy walczący zakrzyknęli: zgoda. Poeta opisuje wojnę stylem pełnym patosu, opiewając narody przed bitwą, używając poważnych określeń i porównań homeryckich, bójki, opisując jak sceny batalistyczne, np.:
„wojnę domową śpiewam więc i głoszę , wojnę okrutną, bez broni i miecza.”,
„już się wymykał – wtedy kuflem od wina legł z sławnej ręki ojca Zefiryna.”
78. Na wybranych przykładach przedstaw problematykę bajek I. Krasickiego.


Bajka to utwór krótki, posiadający „fabułę”, zwykle wierszowany i zawierający praktyczne pouczenie, sąd moralny, pointę, która wynika z przytoczenia przykładu, sytuacji ilustrującej myśl.
Bajki Krasickiego przedstawiają wiele aspektów rzeczywistości XVIII- wiecznej Polski, przybliżają współczesnemu czytelnikowi koloryt tamtych czasów. Swoistym komentarzem do całego zbioru jest „Wstęp do bajek”. W sposób żartobliwy autor wymienia różne ludzkie wady, twierdząc że można spotkać ludzi idealnych, ale są to tak rzadkie postawy, że można je między bajki włożyć.
Bajka „Szczur i kot” jest atakiem na jedną z najgorszych wad ludzkich jaką jest pycha. Poeta posłużył się tu tak zwaną maską: występujące w wierszu zwierzęta są konwencjonalnymi znakami cech ludzkich. Chwalący się przed rodzeństwem szczur to zarozumialstwo, pycha, człowiek nieprzyjemny. Z kolei kot, wykorzystujący chwilę nieuwagi szczura zwykle utożsamiany jest ze sprytem, drapieżnością, bezwzględnością. Bajka zawiera wyraźne pouczenie, że w życiu należy kierować się skromnością i pokorą, ponieważ zawsze trafi się na silniejszego lub sprytniejszego.
Ważnym utworem jest bajka „Ptaszki w klatce”. Krasicki poruszył tu problem uniwersalny, ważny właściwie dla każdej żywej: pragnienie wolności. Ptaszki w klatce to rozmowa dwóch uwięzionych w klatce czyżyków. Pierwszy (młodszy) urodził się już w niewoli i nie zna smaku wolności, nie rozumie jej. Akceptuje swoje życie w klatce i uważa, że jest to coś normalnego. Jednak stary czyżyk nie zgadza się z twierdzeniem młodego. On kiedyś był wolny, został jednak uwięziony. Nigdy nie przyzwyczai się do niewoli, zawsze będzie pragnął wolności. Często interpretując tą bajkę, wskazuje się na fakt, że powstała ona po pierwszym rozbiorze Polski, może więc Krasicki chciał napisać o nieszczęściu swoich rodaków żyjących pod zaborami ?
Z kolei w bajce "Malarze" Krasicki przedstawia mocno skontrastowane ze sobą sylwetki dwóch malarzy - portrecistów. Jeden z nich, Piotr, był malarzem dobrym, lecz żył w nędzy, drugi, Jan, malował kiepsko, lecz był bogaty. Tę pozorną niedorzeczność wyjaśnia pointa. Piotr malował ludzi naturalne, takimi, jakimi są, Jan natomiast znacznie upiększał ich portrety. Bajka ta ilustruje ogólną prawdę życiową: najtrudniej i najniebezpieczniej mówić ludziom prawdę, znacznie łatwiej być pochlebcą i lizusem - w ten sposób można o wiele więcej osiągnąć.
Przykładem zastosowania poetyki maski jest bajka "Jagnię i wilcy". Już pierwszy wers zawiera morał wyrażający przekona- nie, iż w świecie dominuje prawo silniejszego, iż racja jest po stronie tego, kto ma siłę. Potwierdzeniem tej smutnej prawdy jest opowiedziana historyjka: słabe, niewinne i naiwne jagnię zostaje napadnięte przez dwa wilki (będące symbolem siły, bezwzględności i okrucieństwa). Gdy pyta, jakim prawem ma być zjedzone, otrzymuje naprędce skleconą odpowiedź: "Smacznyś, słaby i w lesie", a następnie zostaje pożarte.
Bajka „Filozof” ukazuje uczonego człowieka przekonanego o własnej wszechwiedzy teoretyka, który odrzuca nawet wiarę w Boga i śmieje się ze wszystkich świętych. Jednak gdy spada na niego choroba, nawraca się, zaczyna wierzyć „nie tylko w Pana Boga”, ale również w „upiory”. Utwór pokazuje jak bardzo ludzie są chwiejni we własnych poglądach i przekonaniach. Krasicki zwraca uwagę, że często teoretyczne mądrości nie pomagają w życiu.
A zatem świat w bajkach Krasickiego został poddany krytyce – obłuda, kłamstwo, skąpstwo są „ubrane” w odpowiednie scenki i zaprezentowane odbiorcy.
79. Oceń rolę literatury oświecenia w dziele ratowania Rzeczypospolitej.

Stanisław Staszic -poglądy swoje wyłożył w dwóch dziełach: w Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego i w Przestrogach dla Polski. Program społeczno-polityczny Staszica wyrasta nie tylko z potrzeb mieszczaństwa i chłopstwa, lecz także z głębokiej troski o kraj, z lęku przed utratą niepodległości. Pisarz przywiązuje dużą wagę do wychowania młodzieży, dla której celem powinno być szczęście ojczyzny. Ponieważ szczęście społeczeństwa wynika z użyteczności wszystkich jego mieszkańców, dlatego, jak pisał końcem edukacji krajowej być powinna użyteczność obywatela. Podkreśla konieczność odebrania Kościołowi prawa opieki nad szkolnictwem, czym poparł zdecydowanie program reform Komisji Edukacji Narodowej.
Wiele rozsądnych postulatów wysunął Staszic w dziedzinie organizacji władz państwowych i prawodawstwa w Polsce. Żądał zniesienia liberum veto (szczęśliwość większej części obywatelów jest dobrem publicznym), domagał się przyznania sejmowi władzy wykonawczej i przedstawicielstwa w nim mieszczan, którzy wraz z przedstawicielami szlachty zasiadaliby w jednej izbie. Przeciwstawiał się wolnej elekcji, wypowiadając się za tronem dziedzicznym. Mówił o konieczności utworzenia stałej armii, na której utrzymanie płacić będzie szlachta.
Osobne miejsce w jego dziełach zajmuje krytyka polskiej magnaterii, którą wini za upadek kraju. Pisał: Z samych panów zguba Polaków. Oni, wg Staszica, zniszczyli szacunek dla prawa, doprowadzili do rozbioru Polski, swoim postępowaniem uczyli innych egoizmu, a nawet zdrady.
Hugo Kołłątaj - drugi obok Staszica przedstawiciel obozu postępu
W rozprawie pt. Do Stanisława Małachowskiego... Anonima listów kilka przygotował program reform uwieńczony Konstytucją 3 maja. Pod swoim przywództwem skupił grupę radykalnych pisarzy, zwaną Kuźnią Kołłątajowską.
Podobnie jak Staszic żąda dziedziczności tronu, zniesienia liberum veto, praw dla mieszczan i wolności dla chłopów. W projektach dotyczących organizacji władz państwowych różni się od Staszica tym, że powierza władzę wykonawczą ministrom odbierając ją sejmowi. W sejmie przewiduje dwie izby: dla szlachty, dla mieszczan
Franciszek Salezy Jezierski – „Katechizm o tajemnicach rządu polskiego”, złośliwy pamflet na społeczny i polityczny anachronizm ustroju Rzeczpospolitej szlacheckiej, kompromituje autor instytucje feudalne, sarmatyzm i pozorną równośc szlachecką. Oskarża panów o nieludzkie traktowanie chłopów i mieszczan, zaś senatorów i posłów o przekupstwo i zdradę.
Ursyn Niemcewicz – „Powrót posła”, utwór o charakterze dydaktycznym i politycznym. „Powrót posła” jest satyrą na ówczesne społeczeństwo.
Do listy utworów należy jeszcze dołączyć bardzo rozpowszechnioną i popularną poezję polityczną , powstały wówczas wiersze anonimowe np.: „Na króla”, „Zagadka Sejmu Czteroletniego”, „Do panujących i do narodu”.

-Satyry i bajki Krasickiego- krytyka wad społeczeństwa - „bawiąc uczy”.
-Krasicki w „Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych” wydał wiersz „Święta miłości kochanej ojczyzny” – uzyskał rangę hymnu narodowego.
-„Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” – surowa krytyka społeczeństwa szlacheckiego oraz program reform społecznych zmierzających do zmian w stosunkach feudalnych.
-Reformy: Staszic („Uwagi nad życiem J. Zamojskiego”: ograniczenie uprzywilejowanie szlachty, reformy sądownictwa, oświaty (przestrogi dla Polski), zrównanie praw mieszczan z prawami szlachty i magnaterii),Kołłątaj (wznowienie władzy króla, wniesienie liberum veto, reforma podatkowa, utworzenie w sejmie II izby przeznaczonej dla mieszczan, uzbrojenie armii).
-„Powrót posła” Niemcewicza.

80, 85. Udowodnij, że „Powrót posła” Niemcewicza to komedia polityczna.


Utwór ten powstał w ciągu kilkunastu dni, w czasie przerwy w obradach Sejmu Wielkiego (na przełomie X i XI 1790 r.). Ma on charakter klasyczny – zachowana została zasada trójjedności: czasu, miejsca i akcji, brak jest również scen zbiorowych, całość zaś utrzymana jest w jednej konwencji. „Powrót posła” został napisany na zamówienie obozu reform. Niemcewicz chciał w ten sposób wpłynąć na opinię publiczną oraz na postawę polityczną poszczególnych posłów.
Utwór ukazał konflikt między sarmackimi konserwatystami a zwolennikami reform. Niemcewicz wykazał konieczność i nieuchronność zmian ustrojowych Polski, ośmieszył przedstawicieli obozu konserwatywnego, chcąc przysporzyć jak najwięcej zwolenników pro królewskiemu i patriotycznemu obozowi reformatorów. W tym celu posłużył się typowym dla komedii politycznej chwytem i ukazał bohaterów jednocześnie określonych jako pozytywni (patrioci) i negatywni (konserwatyści). Naturalną konsekwencją takiej czarno białej prezentacji przedstawionego świata jest spłycenie sylwetek psychologicznych postaci: bohaterowie ograniczają się do wygłaszania monologów i toczenia dialogów prezentujących poszczególne poglądy oraz racje polityczne. Oczywiście ci „dobrzy” będą przedstawieni jako prawi i wzorowi obywatele, ci „źli” zaś jako durnie i pozbawieni honoru dranie. Pozytywni czyli zwolennicy obozu reform to: Podkomorstwo, Dobrobójscy i ich syn Walery, Teresa (wychowanka Podkomorzego i jego żony). Z kolei ich przeciwnicy to: ojciec Teresy – Starosta Gadulski, jego żona Starościna i Szarmancki.
Cały utwór jest wypełniony szeregiem dyskusji, rzeczowych, na tematy obyczajowe i polityczne; Podkomorzy będąc orędownikiem reform, w dyskusji wytyka problemy, jakie stwarza szlachta: liberum veto i "złotą wolność szlachecką" uważa za to, co doprowadza do upadku Polski, podobnie jak samowola, prywata i egoizm, który wysysa wszystkie siły życiowe z Rzeczypospolitej; ma nadzieję ujrzeć u schyłku swego życia silną i wyzwoloną z pod obcych wpływów ojczyznę; denerwuje go zachowanie Gadulskiego, który wiele mówi, ale zwykle bez sensu; dziwi się, że Starosta zezwala na wszystkie dziwne zachcianki swojej żony (modnej); na koniec okazuje się, że Podkomorzy nie jest gołosłowny: uwalnia z poddaństwa swoich chłopów, chcąc uczcić małżeństwo Walerego z Teresą;
Walery jest natomiast skontrastowany z Szarmanckim; on razem ze Starostą Gadulskim są przedstawicielami obozu konserwatywnego; Gadulski jest typowym szlachcicem, nie respektującym zasad moralnych, kierującym się rządzą pieniądza (gotowy jest wydać córkę przymusem za mąż, aby tylko nie musieć płacić posagu; cechuje go bezmyślne gadulstwo, zrzędliwość, kłótliwość; Krasiński prezentuje jego brak zainteresowania wiedzą, za to duże zainteresowanie pijaństwem, lenistwem i rozpustą; też jest posłem na sejm (niestety); elekcje, chaos, liberum veto, konfederacje uznaje za święte prawo szlachty, na którym można oczywiście nieźle zarobić; Szarmancki jest człowiekiem, który roztrwonił majątek rodziców na zagranicznych wojażach, toteż chce złapać okazję finansową, jak może być Teresa; gdy dowiedział się, że posagu nie otrzyma, opuścił dom Podkomorzego bez żalu; podróże zagraniczne niczego go nie nauczyły, niczego ciekawego się nie dowiedział

81. Omów główne kierunki artystyczne w literaturze i sztuce oświecenia.

Literaturę polskiego oświecenia charakteryzuje się najczęściej w kategoriach trzech prądów literackich: klasycyzmu, sentymentalizmu i rokoka.
Klasycyzm kładł nacisk na zagadnienia społeczne, wyznaczał więc poezji cele utylitarne, stawiał przed nią zadania dydaktyczno-moralizatorskie wyrastające z przekonania o ogromnej roli słowa jako narzędzia oddziaływania na społeczeństwo. Podstawą klasycyzmu była „sztuka poetycka”.
Sentymentalizm kładł nacisk na indywidualną sytuację człowieka. Wpływ na rozwój tego kierunku miały poglądy J. J. Rousseau, który głosił, że cywilizacja nie sprzyja rozwojowi człowieka i że najszczęśliwszy byłby powrót człowieka do natury. Sentymentalizm wprowadzał uczucie – była to miłość, a także melancholię, zadumę, smutek. Popularna stała się poezja pasterska, poezja miłosna. Przedstawiciele sentymentalizmu interesowali się naturą i przeszłością narodową.
W Polsce literaturę sentymentalizmu reprezentują F. Karpiński i F. Kniazin.
Rokoko – miał on najmniejszy udział w tworzeniu dorobku piśmienniczego charakterystycznego dla wytwornej i subtelnej niejako rozrywkowej twórczości. Istotą jego było rozumienie piękna jako wartości podstawowej, dającej przyjemność obcowania z wytworami sztuki. Poza literaturą rokoko najpełniej zostało zrealizowane w małych formach architektonicznych i architekturze pałacowej i salonowej wnętrzności, w eleganckiej ornamentyce, lekkości i dekoracyjności wystroju, w porcelanowych bibelotach, w malarskich miniaturach, miłosnej tematyce obrazów francuskich mistrzów: Jeana Watteau, Francois Bouchera.
82. Życie umysłowe i kulturalne w oświeceniu.

Oświecenie w Polsce trwało od 1730 do 1822. rozpoczyna się w okresie saskim okresem prekursorskim. Dział wówczas Stanisław Konarski, który wypowiada się w trzech dziedzinach życia:
- w sprawach politycznych pisze dzieło: „O skutecznym rad sposobie”, występuje przeciwko liberum veto
- wielkie zasługi położył Konarski w dziedzinie szkolnictwa. W 1740 założył szkołę dla młodzieży szlacheckiej Collegium Nobilium i wprowadził tam nowe metody nauczania. Był on pijarem i z jego inicjatywy przeprowadzono reformy szkół pijarskich. Reforma szła w kierunku ograniczenia łaciny na rzecz języka polskiego
- w 1741 roku ogłosił dzieło „O poprawie wad wymowy” – pracował on nad poprawnością języka, zwalczał XVII wieczne makaronizmy.
W 1749 roku S. Leszczyński wydał dzieło „Głos wolny wolność ubezpieczający”, w którym domagał się skorygowania zasady liberum veto, sposobu elekcji króla, rozbudowania armii.
W 1747 roku oddano do użytku publicznego potężne zbiory Biblioteki Zauskich, biblioteka stała się centrum myśli naukowej kraju. Na sejmie konwokacyjnym w 1764 roku królem Polski został wybrany Stanisław August Poniatowski, który w 1765 roku założył Szkołę Rycerzy. Komendantem szkoły zastał Adam Czartoryski. Szkoła nie tylko przygotowywała do służby wojskowej, ale również dawała gruntowną i wszechstronną wiedzę oraz kształtowała postawy patriotyczne i moralne. W 1765 roku powstało czasopismo „Monitor” wzorowane na angielskim „Spektakorze”, wydawane było dwa razy na tydzień. Nazwane czasopismem moralnym stał się główną trybuną programowania reform. Redagowany w pierwszym okresie przez Ignacego Krasickiego korzystał z piór Konarskiego, Naruszewicza. „Monitor” poruszał wiec aktualne i różnorodne tematy. Na łamach tego czasopisma pojawiają się nowe formy literacki i publicystyczne: esej, artykuł, felieton, reportaż, listy do redakcji i odpowiedzi na nie. Autorzy krytykują sarmacki zacofanie postulują nowy wzór osobowy oświeconego szlachcica, biorą w obronę mieszczan i chłopów, piszą o problemach gospodarczych i politycznych Polski. Wydawany przez 21 lat. Z inicjatywy króla w 1765 roku założono w Warszawie pierwszy w dziejach Polski stały Teatr Publiczny. Wydzierżawiono dla niego gmach zwany Operalnią, w którym zaczęły występować trzy zespoły: francuski, włoski, polski. Zespół polski zadebiutował komedią Bielawskiego „Natręci”. W 1766 roku dla teatru zaczyna tworzyć F. Bohomolec. Dyrektorem był W. Bogusławski. W 1773 roku powstała KEN – pierwsze w Europie ministerstwo oświaty. Po rozwiązaniu Zakonu Jezuickiego przez papieża pozostał pewien majątek. Król przekazał go na rzecz planowanej KEN. Sejm Delegacyjny powierzył jej całokształt prac związanych z organizacją szkolnictwa. Komisja zreformowała obie akademie ( Wileńską i Krakowską ), którym podlegały szkoły wydziałowe i podwydziałowe, te zaś pełniły nadzór nad szkołami niższego stopnia – parafialnymi. Nauka w szkołach miała odbywać się w języku polskim. Komisja zdawała sobie sprawę, że w celu zapewnienia odpowiedniego poziomu nauki potrzebne są dobre książki dlatego w 1775 roku powołana Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, którego celem było opracowanie i wydanie nowych podręczników szkolnych. KEN przetrwała do 1794 roku.
W latach 1770-88 odbywały się „Obiady czwartkowe” – spotkania towarzysko kulturalne organizowane przez samego króla. Brali w nich udział między innymi: Krasicki, Naruszewicz, Trembecki, Zabłocki. Dyskutowano o sprawach literatury i sztuki, omawiano projekty reform. Nieoficjalnym organem literackim obiadów czwartkowych stały się „zabawy przyjemne i pożyteczne” (1770-77) pod redakcją Naruszewicza.
88. Omów cechy poematu heroikomicznego na przykładzie „Monachomachii” J. Krasickiego.

„Monachomachia” jest poematem heroikomicznym. Gatunek ten przeżywał szczególność popularność w okresie oświecenia, lecz jego dzieje sięgają V w. p.n.e., w którym powstała „Batrachomachia”, poemat grecki opiewający wojnę żab z myszami – parodiujący „Iliadę” Homera. Poemat heroikomiczny jest parodią poematu bohaterskiego. Łączy w sobie elementy bohaterskie i komiczne. Efekt komiczny osiągnięty zostaje poprzez celowe zastosowanie kontrastu między błahą treścią, niewiele znaczącymi wydarzeniami a poważnym i podniosłym sposobem przedstawiania i stylem wypowiedzi. Treścią „Monachomachii” jest wojna mnichów, która wybucha między zakonem dominikanów i karmelitów. Mnisi walczą za pomocą sandałów, pasów, talerzy i szklanek wśród wielkiej wrzaw i rumoru. Godzi zwaśnionych dopiero puchar, co wiele trunku mógł pomieścić, na widok którego wszyscy walczący zamilkli: zgoda. Poeta opisuje wojnę stylem pełnym patosu, opiewając narody przed bitwą, używając poważnych określeń i porównań homeryckich, bójki. Opisując jak sceny batalistyczne, np. „wojnę domową śpiewam więc i głoszę, wojnę okrutną, bez broni i miecza”, „już się wymykał – wtedy kuflem od wina legł z sławnej ręki ojca Zefiryna”. Celem utworu jest ośmieszenie stosunków panujących wśród duchowieństwa, np. pijaństwa, kłótliwości, lenistwa.
89. Wyjaśnij, dlaczego Wielką Improwizację interpretuje się jako wyraz buntu prometejskiego.

W Wielkiej Improwizacji poznajemy życie wewnętrzne Konrada. Część pierwsza tego poematu o charakterze konfesyjnym to wspaniały hymn na cześć poezji. Konrad – romantyczny poeta – ma poczucie mocy, jest twórcą, gra na gwiazdach jak na instrumencie. Czuje się większy, silniejszy, wrażliwy i rozumniejszy od innych poetów, mędrców, proroków – czuje się równy Bogu. Źródłem jego macy jest miłość, ogarniająca cały naród. W imię tej miłości żąda od Boga władzy nad duszami ludzkimi: „Daj mi rząd dusz!” – krzyczy w uniesieniu. Jego pragnienie władzy bliskie jest tyranii. Traktuje naród przedmiotowo, chce go sobie podporządkować, oczywiście dla jego dobra. Pycha popycha go do bluźnierstwa. Zarzuca Bogu, że nie jest miłością a tylko mądrością. W poglądach Konrada pojawia się i oskarżenie Boga o zło panujące na świecie. W swym buncie przeciw Bogu bohater przypomina mitycznego Prometeusza, który też poświęcił się dla dobra ludzi. Konrad jest więc indywidualistą, samotnie pragnącym zmienić świat. Mimo szlachetnych intencji jest skazany na klęskę, bo jest sam.
Prometeizm polski i romantyczny polega więc na buncie wybitnej samotnej jednostki przeciwko Bogu, siłom natury i ograniczeniom wolności ludzkiej w imię szczęścia ludzkości, narodu, dla których Prometeusz jest gotów poświęcić się, cierpieć. Jest to punkt szczytowy romantycznego indywidualizmu, potem przechodzi on w pychę i megalomanię. Dlatego w
III cz. „Dziadów”, gdzie został zaprezentowany, zostaje przezwyciężony.
93. Zaprezentuj „Kordiana” i Grób Agamemnona” J. Słowackiego jako głos w dyskusji na temat oceny powstania listopadowego.


W dramacie Słowackiego „Kordian” nie ma obrazu powstania, jest tylko próba oceny ruchu listopadowego i przyczyn jego klęski. Należy zaznaczyć, że przygotowywania do powstania Słowacki obserwował sam w Warszawie, potem udał się do Paryża, gdzie uczestniczył w wielkiej dyskusji na temat powstania, jaka toczyła się na łamach polskich czasopism emigracyjnych i na zebraniach ugrupowań politycznych. Dlatego pokusił się on o ocenę ideologii powstańców i biegu wypadków. W utworze tym Słowacki chciał dać odpowiedź na pytanie dlaczego powstanie listopadowe upadło, jaką rolę powinna spełniać twórczość poety narodu polskiego.
W „Przygotowaniu” poeta dokonał krytycznego sądu przywódców powstania „z piekła rodem” stworzonych w diabelskim kotle przez zgromadzenie piekielne. Stworzone przez nich postacie; Czartoryskiego, Niemcewicza, Chłopickiego, Lelewela, Krukowieckiego, , Skrzyneckiego oraz zbiorowo ukazanych posłów sejmowych i kadrę oficerską ocenił Słowacki krytycznie, wyraźnie sugerując, że rządy tych ludzi były jedną z przyczyn klęski. Ale nie jedyną.
Akt III „Spisek koronacyjny”. Celem spisku jest zamach na cara. Społeczeństwo jest w tej sprawie podzielone. Jedynie młodzi oficerowie pragną walki. Kler jest zachowawczy – proponuje cierpiętniczą ideologię i modły jako sposób działania. Lud, reprezentowany przez żołnierza, starca, nieznajomego – stanowi z kolei grupę, która nienawidzi cara i pragnie powstania, lecz potrzebuje przywódców. Wynik głosowania, które ma przesądzić o zamachu wypada negatywnie. Kordian sam więc wyrusza, by zabić tyrana, lecz ponosi klęskę. Można zatem w dramacie odczytać cały przebieg powstania:
1. Przygotowanie ( przywódcy i rozmowy spiskowe )
2. Podział głosów i poglądów wśród społeczeństwa
3. Szaleńczy, jednostkowy atak ( zamach Kordiana )
4. Klęska ( porażka Kordiana i całej koncepcji ).
Słowacki najwyraźniej wystawia zrywowi, jakim było powstanie listopadowe, negatywną notę. Krytykuje przywódców i podział społeczeństwa, ukazuje bezsens działań jednostkowych i źle obliczonych, nie sam czyn patriotyczny. Patriotyzm młodych, ich pragnienie wolności jest tu oceniane jako bardzo wartościowe i szybciej wytyczamy rozgoryczenie z powodu, iż taki entuzjazm został zmarnowany, niż krytykę działań młodej, powstańczej szlachty.
W „Grobie Agamemnona” Słowacki żądał od narodu ofiar jakich nie znała dotąd historia Polski. Krytykował społeczeństwo, któremu zabrakło zdecydowania w walce o niepodległość. Poeta uważał, że dla zwycięstwa idei wolności lepiej poświęcić cały naród, niż ocalić go ( „smutne pół-rycerzy-żywych ) dla życia w niewoli. Dlatego powołuje się na bohaterską żołnierską postawę spartańskiego króla Leonidasa, który jest wzorem patriotycznej ofiary, złożonej z własnego życia. Według Słowackiego, tylko heroizm stanowi siłę rozwojową historii i postępu. Poeta nawiązuje do tradycji bohaterskich Greków, zestawia klęskę powstania listopadowego z Cheroneą.

95. Udowodnij nieśmiertelność wielkich idei na podstawie twórczości Norwida.

Pośród wierszy lirycznych Norwida można wyróżnić grupę utworów pamięci wielkich ludzi. Czyny tych jednostek wyprzedzały epokę – nie były więc rozumiane i doceniane przez współczesnych. Dopiero po śmierci toczono boje o sławę po nich lub miejsca pochówku. ”. Charakterystyczne, jest także to, że opowiada o nich w momencie ich śmierci lub po śmierci. Śmierć uwydatnia dopiero ich wielkość. Poeta uważa, że moment śmierci człowieka pozwala na przekazanie jego dorobku ludzkości.
Wiersz „Bema pamięci żałobny rapsod” poświęcony jest pamięci gen. Józefa Bema, bohatera powstania listopadowego. Norwid nie opisuje prawdziwego pogrzebu Bema, ale przedstawia poetycką wizję pogrzebu, stworzoną na kształt pogrzebów dawnych wodzów germańskich lub słowiańskich. Żałobny orszak idzie bardzo długo niosąc rekwizyty, w końcu dochodzi do grobu, w który nie składa ciała bohatera. Jest to symbol przetrwania ideałów Bema - walki o niepodległość. Owa idea pozostaje nieśmiertelna dopóki „Serca zemdlałe ocucą - pleśń z oczu zgarną narody...”. Następuje cudowne zwycięstwo ducha Bema nad pogrążonym światem, oddane w aluzji do biblijnej opowieści o zdobyciu Jerycha.
Wiersz „Do obywatela Johna Browne’a” ma charakter listu. Posłańcem jest mewa. Norwid pisząc wiersz nie wie czy dotrze on do adresata przed śmiercią. Pojawia się motyw powątpiewania czy zastanie Stany Zjednoczone jako państwo wolnych ludzi, bo śmierć Browne’a jest zaprzeczeniem wolności. Stany Zjednoczone, o które walczył Kościuszko, ojczyzna Waszyngtona splamiła się taką egzekucją. Pojawia się motyw przyszłości, w której „syn kata” - następne pokolenie również nie będzie pokoleniem ludzi dobrych, prawych i uczciwych. Zapowiedź prześladowań Murzynów. „Noc idzie - czarna noc z twarzą Murzyna”. W ostatnich słowach utworu:
„Bo pieśń nim dojrzy, człowiek nieraz skona
A niźli skona pieśń, naród pierw wstanie”
Dźwięczy nuta nadziei, że poezja może przetrwać historię i budzić do walki narody. Ale zanim wielka idea Browna zostanie przez innych pojęta, wielu jej obrońców zginie.
Wiersz nie „Fortepian Szopena” utrwala znaczenie kompozytora dla kultury świata, jego wielkości. Muzyka Chopina jest przedstawiona przez Norwida jako ziemskie dopełnienie piękna dojrzałego. Ma on siłę podnoszenia rzeczywistości do ideału, nieosiągalnego dla ludzi. Istotą sztuki Chopina jest to, że wywodzi się ona z ludowości, sztuka to „doskonałe wypełnienie” - nieosiągalny absolut. Ideału tego nie można osiągnąć ale można doń dążyć. Muzyka czyni z ludzi istoty doskonałe. Miarą tej doskonałości jest porównanie do hostii. W wierszu zarysowuje się konflikt między pięknem doskonałym - norwidowskim dobrem, a żołnierzami ciskającymi fortepian na bruk reprezentującymi zło. Dochodzi do głosu teoria mówiąca, że zniszczenie materiału nie jest równoznaczne z zagładą wartości. Jest też tam triumf:
„Ciesz się, późny wnuku!...
Jękły - głuche kamienie:
Ideał - sięgnął bruku „
W związku ze śmiercią Mickiewicza w Stambule w 1856 roku powstał wiersz
„Cóż ty Atenom zrobił Sokratesie?”. Fakt sprowadzeni zwłok poety do Paryża stał się przyczyną sporów emigracji i wzbudził refleksje Norwida - wielcy ludzie nie znajdują szczęścia za życia, a nawet po śmierci nie uzyskują należnej im czci. Wspomina Norwid Sokratesa, któremu po śmierci Ateńczycy postawili statuę ze złota, wspomina Dantego, któremu poświęcono dwa groby. Podobne były losy Kolumba, Kościuszki, Napoleona. Nuta goryczy wysnuta jest z osobistych doświadczeń Norwida. Zawsze żył w cieniu wielkich ludzi, nie doceniony, samotny, a zmarł w przytułku dla bezdomnych.
Być może Norwid w każdym przedstawionym tutaj wierszu pragnął pokazać, jak wielką cenę musi zapłacić każda indywidualność za swoją odmienność, oryginalność. Ale jednocześnie bohaterowie Norwida - postacie przecież prawdziwe, kiedyś istniejące, niosą przyszłym pokoleniom przesłanie, które istnieć będzie tak długo jak pamięć o nich - przesłanie etyczne, moralne, estetyczne.


96. Omów na wybranych przykładach cechy dramatu romantycznego.

Dramat romantyczny jest gatunkiem dramatu przeciwstawiającym się regułom dramatu antycznego, nawiązuje zaś do tradycji dr. szekspirowskiego oraz hiszpańskiego.
Np. „Dziady cz. III”
– Odrzucenie klasycznej zasady trzech jedności: czas między prologiem a I sceną więzienną (24XII) trwa 1 miesiąc, miejsce: akcja rozgrywa się w wielu miejscach: Warszawa, Wilno, okolice Lwowa.
– wielowątkowość np. wątek młodzieży, filomatów, na tym tle pojawia się wątek Konrada, Ks. Piotra, Nowosilcowa.
– kompozycja jest luźna: nie ma ciągłości, kompozycja epizodyczna: poszczególne sceny mają charakter rozbudowanych epizodów – kompozycja otwarta.
– wprowadzenie na scenę elementów fantastycznych: ludowości, aniołki, diabły, duchy, archanioły.
– Bohaterem dr. jest wybitny samotnik, indywidualista, buntownik, człowiek walczący o wolność ojczyzny – Konrad. Dramat rom. mieszał konwencje i gatunki literackie, pojawiały się więc w obrębie jednego utworu partie liryczno – dramatyczne i epickie np. elem. liryczne: wielkie monologi w Wielkiej Improwizacji i pieśni w scenie więziennej. Elementy epickie: opowieści
Nastrój: poważny (np. Wlk. Improwizacja), tragiczny (scena Pan Senator – wątek pani Rolinsonowej), humor, dowcip, ironia (np. sen senatora), spokoju, ciszy (np. dom wiejski pod Lwowem).
97. Porównaj spojrzenie na historię narodową w „Grobie Agamemnona” J. Słowackiego i Potopie H. Sienkiewicza.

„Grób Agamemnona”

W „Grobie Agamemnona” Słowacki żądał od narodu ofiar jakich nie znała dotąd historia Polski. Krytykował społeczeństwo, któremu zabrakło zdecydowania w walce o niepodległość. Poeta uważał, że dla zwycięstwa idei wolności lepiej poświęcić cały naród, niż ocalić go ( „smutne pół – rycerzy – żywych”) dla życia w niewoli. Dlatego powołuje się na bohaterską, żołnierską postawę spartańskiego króla Leonidasa, który jest wzorem patriotycznej ofiary, złożonej z własnego życia. Według Słowackiego, tylko heroizm stanowi siłę rozwojową historii i postępu. Słowacki Poddał ostrej ocenie szlachtę polską, którą obarczył winą za upadek powstania listopadowego. Skrytykował ów „czerep rubaszny”, którym przykryta jest „anielska dusza narodu”. Zdaniem podmiotu lirycznego konserwatyzm szlachecki hamował działalność sił politycznych o charakterze demokratycznym i postępowym.

„Potop”

Przedstawiając w „Potopie” dwie płaszczyzny historyczne, historie wielką, związana z najazdem Szwedów, oraz historię obyczjowo-prywatną, odtwarzającą fikcyjne losy postaci - Sienkiewicz nie oddzielał ich od siebie, dzięki czemu dzieje ulegają zdynamizowaniu. Świat powieściowych postaci to przede wszystkim środowisko szlacheckie. Z tej warstwy wywodzą się bohaterowie i żołnierze walczący o niepodległość Rzeczpospolitej. Ich kreacje wzorowane są na ugruntowanych przez tradycję stereotypach polskości. Wyposażył je więc autor w wartości takie jak: patriotyzm, wierność, odwaga, a także przywiązanie do państwa i monarchy. Dla Sienkiewicza jego bohater o wyrazistych cechach stawał się podstawa kontaktu z czytelnikiem, dlatego też postacie są nieskomplikowane, autor podkreśla kilka zasadniczych typów ich charakteru. Cechy typowe są najlepiej widoczne w charakterystyce Zagłoby, głównego sprawcy powieściowego komizmu, który to komizm spełnia między innymi funkcję rozbrojenia patosu i grozy, a więc pośrednio służy „krzepieniu serc”. . W tym utworze poeta ukazał obraz słusznej i sprawiedliwej walki obronnej prowadzonej z obcym najeźdźcą przez cały naród polski oraz świadectwo grozy położenia naszego kraju w czasie najazdu. Ukazanie wojny ze Szwedami jako ogólnonarodowego powstania przeciwko zaborcy stanowi największą wartość

98. Wyszukaj utwory polskiego romantyzmu odnoszące się do oceny powstania listopadowego.

1.2.3 J. SŁOWACKI „ KORDIAN”

Dramat „Kordian” stara się dociec przyczyn upadku powstania Podkreślając wielkość i szlachetność działań powstańczego pokolenia Słowacki ukazywał jednocześnie jego moralną i polityczną niedojrzałość, nieumiejętność stworzenia nowej etyki walki o wolne państwo bez króla, brak odwagi, by sięgnąć po władzę polityczną. Poprzez biografię Kordiana ukazywał tragizm tego pokolenia. . Przy-czy¬ną upadku powstania była nieudolność przywódców wobec caratu, strach przed rewolucja, który ujawnił się w wypo¬wie¬dzi pre¬zesa w scenie spisku. Samotna walka szlachetnych patriotów, którzy sądzą, że poświęcają się dla na¬rodu, nie może przynieść zwycięstwa. Bezsens takiego poglądu uświadamia Kordianowi doktor, pod któ¬rego postacią kryje się szatan. Drugą przyczyną była samotność powstańców, którzy wierzyli tylko we własne siły i izolowali się od mas. Słowacki podjął polemikę z poglądami romantyków, że poeta mo¬że być przy¬wód¬cą narodu w walce. Ukazując szeroko przyczyny klęski patrzył z ogromnym niepokojem na perspektywę odzyskania niepodległości. Przerażała go popowstaniowa beznadziejność oraz brak wiary narodu we własne możliwości. W Kordianie przeciwstawił się Mickiewiczowskiej optymistycznej interpretacji klęski w kategoriach wzniosłego cierpienia i mesjanistycznego powołania narodu. Dramat mimo że nie od¬¬wo¬ły¬wał się wprost do powstania, zawiera wiele aluzji i można uważać go za utwór o powstaniu.

J. Słowacki „ Grób Agamemnona”

W utworze poeta porównuje powstanie listopadowe do bitwy pod Cheroneą, w której Grecy ponieśli klęskę w walce z Macedończykami i utracili niepodległość. Słowacki pokazuje wizję mknącego przez Grecję konia i żaden Polak nie ma prawa zatrzymać się pod Termopilami, gdzie Grecy walczyli z Persami. Bitwa ta to symbol największego męstwa i poświęcenia dla ratowania ojczyzny. Niestety Polakom tego brak. Poeta nakreślił wizję nowej, wolnej Polski - narodu zjednoczonego i spójnego wewnętrznie. Nie szczędząc słów oskarżających rodaków wyznaje: „Mówię - bom smutny - i sam pełen winy”. Słowacki przyznaje się, że nie wziął udziału w powstaniu, a więc identyfikuje się z narodem - oskarżając siebie ma prawo oskarżać siebie ma prawo oskarżać cały naród.
1.3 A. MICKIEWICZ III CZĘŚĆ ,,DZIADÓW”

Przyczynami napisania utworu były między innymi: upadek powstania listopadowego i nieobecność w nim poety, próba zajęcia stanowiska wobec powstania i poczucie odpowiedzialności za losy ojczyzny. Obrazu walk nie odnotowano, autor pokazuje nam tylko represje popowstańcze ( wydarzenia z 1823 roku, związane z procesem filomatów i filaretów w Wilnie ). O przebiegu walk możemy dowiedzieć się z relacji naocznych świadków – zgodne z prawdą historyczną. Występują także liczne postacie historyczne, w tym także Nowosilcow. Możemy także odnaleźć obrazy społeczeństw polskiego i rosyjskiego. A. Mickiewicz stworzył dramat o cierpieniach, walce i tragedii narodu prześladowanego za to, że żądał wolnej ojczyzny.

99. Sformułuj kodeks moralny romantyków w oparciu o II i IV część ,,Dziadów”.

II części ,,Dziadów”

Zawarty jest problem winy i kary rozpatrywany z punktu widzenia poczucia sprawiedliwości ludu; pojawiające się duchy opowiadają o mękach, jakie znoszą w zależności od win, popełnionych za życia, a Guślarz wypowiada przestrogi moralne i chór je powtarza. A. Mickiewicz pokazuje w utworze ludowe prawdy moralne i podporządkowanie się ich rygorom:

- Według przestrogi wypowiedzianej przez dzieci, aby osiągnąć pełnię człowieczeństwa i dostać się do nieba, trzeba zaznać w życiu doczesnym cierpień i goryczy. Lekkie życie na ziemi wśród dostatku, zabaw i pieszczot nie uprawnia do uzyskania szczęścia wiecznego.
- W myśl przestrogi wypowiedzianej przez lud po ukazaniu się widma pana, nie wolno krzywdzić drugiego człowieka i patrzeć obojętnie na czyjeś cierpienie. Dla widma pana nie ma już żadnego ratunku, bo za życia nie postępował jak człowiek.
- Przestroga dziewczyny poucza, że w życiu nie wolno uciekać do ludzkiej, ziemskiej miłości. Trzeba rozumieć uczucia innych, nie kpić z nich i samemu umieć kochać.

IV części ,,Dziadów”

Przyczyną powstania II i IV części ,,Dziadów” była między innymi nieszczęśliwa miłość poety do Maryli Wereszczakówny. Wyrazem jego cierpienia z powodu jest postać Gustawa, Który ma romantyczny pogląd na istotę miłości. Dusze kochanków, według niego, są przeznaczone dla siebie przez Boga i połączone na wieki. Zakochanych na ziemi nie mogli być razem z powodu różniących ich stanów społecznych, różnic majątkowych i nieprzychylności społeczeństwa. Gustaw buntuje się przeciwko obyczajom, przesądom i konwencjom krępującym uczucia i odbierającym ludziom prawo do osobistego szczęścia oraz szydzi z tych którzy w zdobyciu bogactwa upatrują szczęście. Według nauki moralnej wypowiedzianej przez Gustawa niełatwo jest człowiekowi osiągnąć zbawienie wówczas, gdy za życia zazna on szczęścia ziemskiego, bo taki fakt też opóźnia i utrudnia drogę do szczęśliwości wiecznej.


100. Omów P. Tadeusza A. Mickiewicza jako romantyczną epopeję narodową.


Dzieło A. Mickiewicza można nazywać epopeją, spełnia bowiem podstawowe wymagania gatunku.
Epos:
- zaczyna się inwokacją (rozwinięta apostrofa) prosząc w niej o natchnienie, pomoc w tworzeniu dzieła
- składa się z ksiąg (dwanaście ksiąg)
- napisany stylem podniosłym
- pisany heksametrem - w Polsce to 13 - zgłoskowiec, sylabowiec, ze średniówką po siódmej sylabie
- narrator jest wszechobecny, wszechwiedzący i obiektywny
- pojawiają się liczne opisy, zarówno statyczne, jak i dynamiczne
- posiada porównania homeryckie
- posiada rekordacja (opóźnienie) - celowe odsuwanie i opóźnienie akcji - pogłębianie ciekawości czytelnika (np. opisy przyrody, nieba, obyczajów, strojów, opowieści Wojskiego)
- bohater jest zbiorowy - szlachta
- ukazuje losy wybranej grupy bohaterów ( są nimi zwykli, przeciętni ludzie, przedstawiciele głównie średniej szlachty, choć pojawia się również arystokracja oraz drobna szlachta zaściankowa)
- ukazuje obraz życia narodu lub klasy społecznej w ważnym i przełomowym momencie historycznym (kampania napoleońska – marsz Napoleona na Moskwę).
Brak jest świata antycznych bogów ( zanika dwuplanowość akcji - świata bogów i ludzi ). Zamiast tego jest burza, która zastępuje moce olimpijskie