Zasady wychowania wg Włodzimierza Szewczuka

Włodzimierz Szewczuk wychodził z założenia, iż istnieją tylko zasady wychowania, gdyż w jego mniemaniu wychowania nie da się oddzielić od nauczania. Przyjmował, że zasady wychowania są prawami i wyróżnił następujące zasady: motywacji, aktywności, bezpośredniości, zespołowości, indywidualizacji, praktyczności, receptywności, systemowości i trwałości.

Zasada motywacji.
Na zachowanie wpływają liczne czynniki, jednak w największym stopniu są to zmiany zachodzące w otoczeniu i w nas samych. Stan, w którym odczuwamy brak lub nadmiar konkretnego czynnika życiowego nazywamy potrzebą, która jest przyczyną aktywności człowieka. Uświadomienie sobie potrzeb nazywamy motywacją. To motywacja popycha nas do realizacji danego celu. Działania człowieka są tym efektywniejsze w im pełniejszym stopniu zaspokajają jakąś konkretną potrzebę człowieka. Przekładając tę myśl na pedagogiczny sposób myślenia, uczeń chłonie wiedzę w konkretnej dziedzinie tym szybciej i pełniej im silniejsza i głębsza jest motywacja, która aktywizuje go do działania. Każdy motyw jest potrzebą, ale nie każda potrzeba jest motywem. Zależy to głównie od wielkości tej potrzeby, jeśli jest ona duża, staje się motywem działania. Zaspokajanie potrzeby każdego rodzaju i na każdym szczeblu wyzwala w jednostce stan mniejszego lub większego zadowolenia, gdy, przeciwnie, niezaspokojenie jakiejś potrzeby rodzi niezadowolenie, przykrość, a niekiedy cierpienie. Człowiek uczy się odróżniać dobro od zła, zjawiska wartościowe od nie wartościowych. W rezultacie postępuje w pewien sposób nie dla samej przyjemności postępowania, lecz dla realizacji istotnych potrzeb. Żeby jednostka wykonywała efektownie jakąś czynność, jest konieczne, aby ono co najmniej pośrednio, a najlepiej bezpośrednio zaspokajało jej potrzebę.

Zasada aktywności
O aktywności człowieka mówimy wtedy, kiedy widzimy różnorodne przejawy jego działalności. Aktywność nie bierze się z nikąd, lecz z doskwierających człowiekowi potrzeb. Im więcej potrzeb odczuwamy, tym większa jest nasza aktywność w celu zapewnienia sobie komfortu w każdej płaszczyźnie życia. Aktywność jednostki jest fundamentalnym warunkiem orientacji w otaczającym świecie, zdobywania doświadczenia niezbędnego do codziennego życia. Sama aktywność może przebiegać w bardzo różny sposób i w bardzo dużym stopniu zależy od stopnia samodzielności człowieka. Urozmaicenie form aktywności wpływa na skuteczniejsze, szybsze i pełniejsze kształtowanie osobowości młodego człowieka. Należy jednak pamiętać, aby nauczyć go wszystkich form aktywności.

Zasada bezpośredniości
Zgodnie z tą zasadą, wychowanek powinien mieć możliwość uczuciowego przeżycia uczenia się świata jak i samego siebie, a także sposobów postępowania w różnych sytuacjach. Generalnie chodzi o bezpośredni kontakt z sytuacją, której opanowanie ma przyswoić sobie jednostka, zatem aby uczeń nauczył się przyjmować odpowiednią postawę w konkretnej sytuacji, musi zetknąć się z nią bezpośrednio poznawczo i emocjonalnie, a co szczególnie ważne, powinien zetknąć się z daną sytuacją świadomie i z nastawieniem na jej przemyślenie. Kształtowanie osobowości jest tym skuteczniejsze, im wszechstronniejsze jest ugruntowanie tej wiedzy i postępowania w bezpośrednim poznawczym i emocjonalnym kontakcie z rzeczywistością przyrodniczą i społeczną. Innymi słowy dla poprawnego poznania najważniejszy jest osobisty, bezpośredni kontakt z poznawanym zjawiskiem.

Zasada zespołowości
Podstawowym założeniem tej zasady jest fakt, iż rozwój jednostki przebiega sprawniej, szybciej i w pełniejszym stopniu, im bardziej jest nastawiona na współpracę grupa, w której funkcjonuje. Człowiek jako istota społeczna rozwija się optymalnie tylko w przypadku kontaktów z otoczeniem. To w grupie stwarzane są warunki współdziałania czy też współzawodnictwa, które powoduje pobudzenie aktywności i szybszy rozwój. Nauczyciel i uczniowie mogą stworzyć silny zespół jeśli w ich mniemaniu wychowawca jest autorytetem, a członkowie grupy darzą go szacunkiem i respektują jego zdanie. Ze strony zarówno ucznia jak i wychowawcy oczekuje się wyrozumiałości, szacunku, sprawiedliwej oceny i zrozumienia. Kształtowanie osobowości ucznia jest tym skuteczniejsze im bardziej zgrany zespół tworzy nauczyciel i jego podopieczni.
Zasada indywidualizacji

W myśl tej zasady, każda jednostka wymaga od wychowawcy indywidualnego podejścia, ponieważ posiada swoje niepowtarzalne nawyki i przyzwyczajenia, normy zachowania i nałogi. Każdy uczeń wymaga indywidualnego oddziaływania, które rozpoczyna się w momencie stwierdzenia nieprawidłowości w rozwoju osobowości jednostki. To odbieganie zachodzi wtedy gdy uczeń nie daje sobie rady ze średnio trudnym zadaniem, gdy wykazuje lękowe zahamowanie w wypowiedziach, gdy rozrabia w czasie zajęć. Odbieganie od normy może oczywiście zmierzać w przeciwnym kierunku. Zachodzi ono w przypadkach wykazywania przez ucznia szczególnych zdolności czy też wzorowej koleżeńskości, obowiązkowości, dzielności czy wytrwałości. Właściwa indywidualizacja to praca z pojedynczym wychowankiem. Prowadzi ją ten, kto ma bezpośredni kontakt z wychowankiem. Każde zaobserwowane przez wychowawcę odbieganie od normy, powinno być przemyślane i na podstawie tego należałoby poczynić odpowiednie kroki, w zależności od pozytywnej lub negatywnej aktywności ucznia. Nie zawsze dotarcie do zakłóceń w jednostkowych systemach poznawczych, systemach wartości, marzeń, pragnień, celów jest łatwe. W takich przypadkach trzeba skorzystać z pomocy specjalisty. Najlepszym rozwiązaniem byłby, gdyby każda szkoła dysponowała, jeżeli nie własnym, to środowiskowym psychologiem wychowawczym, który współpracowałby ściśle z gronem pedagogów.
Zasada praktyczności

Nazwa tej zasady oznacza związek teorii z praktyką, ponieważ nauka zrodziła się z praktyki. Przez pierwsze lata swego życia dziecko zdobywa orientację o świecie otaczającym, elementarne poznanie tego świata w zetknięciu z przedmiotami. Każde zdobyte doświadczenie pozwala mu na uniknięcie wcześniej popełnionych błędów, uczy go stopniowo coraz lepszego przewidywania skutków własnych działań. Od pierwszych tygodni nauki szkolnej dziecko powinno rozumieć, że krok po kroku zdobywa narzędzia rozszerzające możliwości jego działania. Każdy krok pedagogiczny wymaga przemyślenia w aspekcie tego, dlaczego wychowanek uczy się takiego czy innego przedmiotu. Kiedy teoria oderwana jest od praktyki, wychowankowie nie rozumieją sensu swego wysiłku. Takie właśnie są skutki nie realizowania w procesie kształcenia zasady praktyczności, która prowadzi również do konkretnego przekształcania rzeczywistości tak w węższym rozumieniu, jak i w szerszym rozumieniu praktyki życia codziennego. Kształtowanie osobowości wychowanka jest tym skuteczniejsze, im w większym zakresie realizowane jest w toku jego samodzielnego dochodzenia do poznania rzeczywistości, im wszechstronniej uświadamia sobie praktyczne znaczenie zdobywanego poznania, im pełniej rozumie to kształtowanie jako dowód prawdziwości tego poznania.
Zasada receptywności

Pojęcie recepcji obejmuje całokształt zmian psychicznych, jakie zachodzą w człowieku, gdy aktywnie ustosunkowuje się do wytworów ludzkich, z nastawieniem na ich przyjęcie. W zależności od sytuacji, od zadania recepcja może być wielopłaszczyznowa lub wyraźnie ukierunkowana, ograniczona do pewnego zakresu treściowego. Jeśli spojrzymy w aspekcie recepcji na stosunek odbiorcy do materiału opanowywanego, to jego możliwości będą różne, zakres ich będzie rozmaity w zależności od jego indywidualnego przygotowania, od zasobów doświadczenia w dziedzinie, do której dany materiał należy. Kształtowanie osobowości wychowanka, opanowywanie przez niego wiedzy o świecie i sposobów działania w tym świecie staje się tym skuteczniejsze, im większa jest receptywność treści działalności wychowawczej, im one są przystępniejsze, oraz im bardziej optymalne pojemnościowo.
Zasada systemowości

Całe nasze poznawanie świata otaczającego, jak też działanie w tym świecie opiera się na tworzeniu i rozbudowie różnorodnych systemów. Przez system należy tutaj rozumieć uporządkowany wg konkretniej zasady zbiór składników, powiązanych wewnętrznie tak, że każdy z nich spełnia w tym zbiorze określoną funkcję. Im bardziej obszerny jest i złożony materiał będący przedmiotem myślowo-pamięciowego opanowywania, tym większe znaczenie tych spójności, tym większa rola systemów. Uczeń powinien orientować się w układzie i powiązaniu zagadnień w obrębie danej nauki. Każdy nowy składnik wiedzy powinien wzrastać w sposób treściowo właściwy, a także uczeń powinien być świadomy tego wiązania, przynajmniej w odniesieniu do najważniejszych składników. Jeżeli proces nauczania realizuje te postulaty, w umyśle zarówno ucznia, jak i studenta rozbudowuje się rzeczywiście uporządkowane poznanie z całą jego hierarchiczną strukturą uogólnień, umożliwiającą operatywnie posługiwanie się zdobytą wiedzą. Zasada systemowości ma jeszcze jeden aspekt – czasowy, czyli systematyczność. Oznacza to równomierność pracy, czasowe rozmieszczenie oddziaływań pedagogicznych, jak i czynności samych wychowanków. Systematyczność prowadzi do określonego stylu pracy, do powstania nawyków, do utrwalenia się sposobów postępowania, działania i do ustalania się postaw.
Zasada trwałości

Z istoty uczenia się wynika, że jest ono względnie trwałe, gdyż informacja czy czynność, które po swoim przebiegu jako procesy przestawałyby w ogóle istnieć, nie modyfikując zupełnie późniejszego zachowania, nie mogłyby stać się efektami uczenia się, a te właśnie efektywne zmiany decydują o tym, że uczenie zachodzi. Nie ulega wątpliwości, że trwałość skutków uczenia się zależy i od aktywności jednostki, i od jej motywacji, i od systemowości procesu wychowania, i od przestrzegania zasady receptywności. Pamiętanie nawet najprostszych treści jest uzależnione od wielokrotności i sposobu uwikłań ich w doświadczenie jednostki. Trwałość pamiętania wzrasta z wielokrotnością działania bodźca na jednostkę. Kształtowanie osobowości wychowanka, opanowywanie przez niego wiedzy o świecie, sposobów postępowania staje się tym skuteczniejsze, im w szerszym zakresie w działalność wychowawczą włączone są specyficzne czynności myślowo-pamięciowe regulujące sposób wiązania tego co nowe, z poprzednim doświadczeniem jednostki.