Czynniki produkcji w gospodarce rolnej

Rolnictwo jest działem gospodarki narodowej, który produkuje zarówno środki konsumpcji, jak i środki produkcji, bowiem część produktów rolnictwa przeznacza się na potrzeby przemysłu przetwórczego. Zagospodarowuje i użytkuje obszary rolne w celu produkowania artykułów roślinnych i zwierzęcych. Jest podstawowym działem naszej gospodarki zajmując dość szczególną pozycję w gospodarce Polski, gdyż jest jedynym tak dużym działem, w którym jako forma dominująca występuje własność indywidualna i wciąż drobnotowarowy sposób produkcji. Główny cel to uzyskanie jak największych efektów produkcyjnych, aby w pełni zaspokajać wzrastające potrzeby społeczeństwa i potrzeby surowcowe przemysłu. Procesy produkcyjne w rolnictwie, polegające na procesach biologicznych, różnią się od procesów produkcyjnych w przemyśle, polegających głównie na procesach mechanicznych i chemicznych. W produkcji rolniczej materiał wyjściowy do produkcji (nasiona, roślina, zwierzę) nie zawiera tej samej masy, którą w przyszłości stanowić będzie producent końcowy. Masa produktu rolnego powstaje pod wpływem działania czynników przyrody oraz pracy człowieka. W przemyśle masa materiału wyjściowego nie zwiększa się w procesie produkcyjnym. Część produktów używana jest ponownie w procesie produkcyjnym, np. zboże siewne. Własna produkcja stanowi więc podstawę dalszego rozwoju produkcji rolnej. Rozmiar produkcji w przemyśle – z teoretycznego punktu widzenia – nie jest uzależniony od czynników nie kontrolowanych przez człowieka, natomiast rozmiar produkcji w rolnictwie jest ograniczony zdolnością wzrostu i rozmnażania się świata roślinnego i zwierzęcego, żyznością gleby, jej obszarem oraz warunkami klimatu. Pewne zmiany w tym zakresie może spowodować rozwój nauki.

Konkretne zasoby, jakie służą producentowi do wytwarzania określonych produktów nazywane są czynnikami produkcji lub nakładami, a proces ich łączenia w celu tworzenia nowego dobra określany jest produkcją (procesem produkcji), czyli wytwarzaniem. Słowo produkcja ma znaczenie podwójne – oznacza zarówno proces wytwarzania, jak i sam wynik, czyli wytworzone produkty rolne, które mają wartość użytkową i wartość społeczną. Proces produkcji stanowi więc zespół celowych działań człowieka w naturalnym środowisku rolnictwa, w którym człowiek wyposażony w odpowiednie środki produkcji (biologiczne i techniczne) przetwarza materię w produkty rolne. Do zrealizowania procesu wytwórczego niezbędny jest określony potencjał produkcyjny (niezbędny zasób sił wytwórczych). Jego składnikami są rzeczowe i osobowe czynniki wytwórcze, stanowiące określony układ zasilania produkcyjnego. Wielkość tego układu jest wypadkową ilości i jakości czynników produkcji.

Czynniki produkcji dzieli się na zmienne i stałe, a kryterium takiego podziału jest czas niezbędny do zmiany wielkości produkcji (w ramach danej technologii) nazywane są zmiennymi, natomiast nakłady, które w tych samych warunkach wytwórczych nie ulegają zmianie wraz ze zmianami wielkości produkcji, nazywamy stałymi. Rolnik rozpoczynając działalność rolniczą musi ponieść pewne nakłady na zakup lub wydzierżawienie gospodarstwa i przystosowanie do określonej produkcji – np. założenie odpowiedniej instalacji wodociągowej, elektrycznej czy też zakup urządzeń specjalistycznych. Są to stałe czynniki produkcji ponieważ nie zmieniają się w momencie zwiększenia lub modyfikacji produkcji rolniczej. W takiej sytuacji zmieniają lub zwiększają się jedynie nakłady na materiał siewny lub paszę, czyli zmienne czynniki produkcji. Gdy rolnik zauważy, że jego produkcja cieszy się dużym i nadal rosnącym zainteresowaniem kontrahentów na rynku (rośnie na nią popyt), to może podjąć decyzję o powiększeniu swojego aparatu wytwórczego (majątku) poprzez wydzierżawienie dodatkowych gruntów oraz zakupienie nowocześniejszych w sensie wydajności i oszczędności maszyn rolniczych. Wówczas ulegną również zmianie dotychczas stałe czynniki produkcji, ale będzie to zmiana długookresowa. W ekonomii długość okresu czasu wyznaczana jest przez zmianę technologii wytwarzania. Okres krótki to taki, w którym nie zmienia się technologia produkcji, a jedynie ulegają zmianie tzw. zmienne czynniki produkcji. Z kolei okres długi to taki, w którym zmienia się technologia produkcji, a więc zmieniają się wszystkie czynniki wytwórcze. Wzrost nakładów na zmienne czynniki produkcji przy utrzymaniu na dotychczasowym poziomie nakładów na czynniki stałe, wywołuje wzrost wielkości produkcji. Na przykład zwiększamy nakłady na prace, czyli zwiększamy zatrudnienie pracowników w gospodarstwie, którzy jednakowo wydajnie pracują (zmienny czynnik produkcji), natomiast nie zmieniamy nakładów na czynniki stałe. Z poniesionych nakładów na zmienne czynniki produkcji (np. przez określoną liczbę pracowników w ciągu 10 godzin pracy) wytwarzamy produkt całkowity – całkowitą ilość dóbr i usług. Produkt krańcowy to przyrost produkcji całkowitej spowodowany dodatkowym nakładem na jednostkę zmiennego czynnika produkcji.

Ekonomika rolnictwa jest specjalistycznym branżowym odgałęzieniem ekonomiki, to nauka o funkcjonowaniu gospodarki rolnej na określonej przestrzeni i w określonym czasie. Gospodarka rolna dysponuje czynnikami produkcji (których ilość i jakość tworzy wypadkową wielkości układu zasilania produkcyjnego) w układzie przestrzennym i w poszczególnych społeczno-ekonomicznych typach gospodarstw, zarówno w postaci zasobu (czynniki stałe), jak w i postaci strumienia (czynniki zmienne). Zasób tych czynników wytwórczych to siła robocza, trwały majątek produkcyjny i ziemia użytkowana rolniczo. Strumień to zużycie obrotowych środków produkcji i usług w rolnictwie. Różnica między zasobem a strumieniem omówiona została przy ogólnym opisie czynników produkcji powyżej.

Przyrodniczy charakter produkcji rolnej uniemożliwia regulowanie czasu trwania procesów wytwórczych, jak to ma miejsce w przemyśle. Zanim roślina czy zwierzę uzyska dojrzałość techniczną i stanie się przydatne do celów gospodarczych musi przejść fazy rozwojowe, których czas trwania jest na ogół stały i właściwy dla określonych roślin i zwierząt. Ponadto charakteryzuje się zazwyczaj długim cyklem produkcyjnym oraz sezonowością produkcji, czego następstwem jest brak ciągłości w otrzymywaniu produktów roślinnych i zwierzęcych. Naturalny charakter produkcji rolnej oraz to, że człowiek w małym tylko stopniu może wpływać na kształtowanie się czynników przyrody, jest przyczyna znacznych trudności planowania działalności w rolnictwie. Szczególnie trudne jest przewidywanie przyszłych wyników produkcji roślinnej czy zwierzęcej.

Wielkość opadów atmosferycznych i ich rozkład w czasie, kierunek i siła wiatrów, ciśnienie i wilgotność powietrza, grubość i okres utrzymywania się pokrywy śnieżnej, stopień nasłonecznienia, światło itp. tworzą klimatyczne czynniki produkcji w gospodarce rolnej. Niezależnie od całokształtu działań człowieka w procesie wytwórczym, czynniki te w mniejszym lub większym stopniu wywierają bezpośrednio i pośrednio istotny wpływ na przebieg procesu wytwórczego w rolnictwie. Warunki przyrodnicze wyznaczają jego specyficzny charakter i mają znaczny wpływ na wyniki produkcyjne. Jeżeli układ czynników klimatycznych jest dla rolnictwa korzystny, wzmagają one tempo i zakres procesu wytwórczego – w przeciwnym wypadku powodują zakłócenia i zmuszają rolnika do podejmowania działań zaradczych. Rolnik decydując się na rozpoczęcie produkcji przeprowadza analizę urodzajności (bonitacji) gleby, usytuowania wód gruntowych w podglebiu (zasoby wody naturalnej) i fizjografii terenu. Ośrodki doradcze opracowują regionalne oceny jakości rolniczych przestrzeni produkcyjnych, które są bardzo pomocne przy decyzjach inwestycyjnych.

Klimat Polski zaliczamy do typu przejściowego wśród klimatów ciepłych strefy umiarkowanej.
Do głównych czynników kształtujących klimat Polski należą położenie w średnich szerokościach geograficznych, usytuowanie w centrum Europy między jej częścią zachodnią a wielką masą lądową Azji, równoleżnikowy przebieg większości łańcuchów górskich na obszarze Europy sprzyjający strefowej wymianie mas powietrza i nizinny charakter przeważającej części Polski. Klimat Polski charakteryzuje się dużą różnorodnością i zmiennością typów pogody z dnia na dzień. Występuje 6 pór roku (przedwiośnia, wczesnej jesieni, zimy, lata, jesieni, wiosny) których przebieg jest nieregularny. Przeważają wiatry zachodnie, północno-zachodnie latem i lokalnie halny w Tatrach oraz bryza nad morzem. Cechy klimatu kontynentalnego narastają z zachodu na wschód. Średnie temperatury stycznia na zachodzie i nad morzem wynoszą około -1C, natomiast na wschodzie -5C. W lipcu 17C nad morzem i 19C na południu. Średnia roczna amplituda temperatur na zachodzie 19C i 23C na wschodzie. Suma opadów średnio 600 mm (Kujawy poniżej 500 mm, Tatry i Sudety ok. 1700 mm).

Czynniki przyrodnicze warunkują długość okresu wegetacji roślin, czyli okres temperatur powyżej 5C niezbędnych do rozwoju roślin, który wynosi 220 dni na Śląsku i 180 dni na Pojezierzu Suwalskim - średnio 200 dni, lecz najmniej w górach, około 100 dni. Średnie roczne zachmurzenie wynosi 77% przy około 1400-1900 godzinach nasłonecznienia rocznie. Dni wegetacyjne są istotnym czynnikiem produkcji, gdyż pozwalają na osiągnięcie wyższych plonów, na kształtowanie bardziej urozmaiconej strukturę upraw, staranniejsze wykonywanie zabiegów agrotechnicznych i pozwalają na uprawę międzyplonów (np. rośliny pastewne). Nizinność sprzyja rolnictwu, ułatwia transport i wsiąkanie wilgoci. Urozmaicona rzeźba Polski w przewadze równinna, falista przeciwdziała spływowi powierzchniowemu zatrzymując wodę. Powoduje to równomierne nagrzanie i naświetlanie powierzchni uprawnej. Na terenach wyżynnych 40% terenów rolniczych jest zagrożonych erozją. Reasumując czynniki klimatyczne możemy uznać, że nasz klimat sprzyja rolnictwu.

Czynniki ekonomiczne możemy uznać jako poza rolnicze lub poza przyrodnicze. Niemniej wszystkie te czynniki współistniejąc i wywierając konkretny wpływ na produkcję rolniczą powinny być rozpatrywane razem. Do warunków ekonomicznych wywierających wpływ na funkcjonowanie i rozwój gospodarki rolnej zaliczamy:
1. Poziom uprzemysłowienia kraju i jego poszczególnych regionów.

2. Wielkość gospodarstw rolnych i sposób gospodarowania wraz z nakładami finansowymi. Tymczasem obecnie około 50% gospodarstw w Polsce nie ma charakteru towarowego i produkuje żywność głównie na własne potrzeby. Dochody rolników indywidualnych są wyłączone spod podatku dochodowego co pociąga za sobą zmniejszenie dochodów budżetowych.

3. Forma własności ziemi. Większe gospodarstwa przy większych nakładach kapitału łatwiej wprowadzają mechanizację więc coraz częściej mniejsze gospodarstwa rolne zakładają spółki kapitałowe i łączą się w tzw. "spółdzielnie" mające na celu zwiększenie wydajności produkcji. Taka forma własności ziemi stosowana jest już w Polsce, choć do niedawna była spotykana głównie w państwach Europy Zachodniej, gdzie są nieduże gospodarstwa (średnio 10-50 ha), ale o bardzo wysokim poziomie mechanizacji oraz wydajności produkcji. Inną formą własności ziemi (oprócz spółdzielni) może być forma wspólna (np. plemienna), prywatna (indywidualna), państwowa (skolektywizowana). Forma indywidualna stosowana jest głównie w dużych państwach amerykańskich (Stany Zjednoczone, Kanada, Argentyna) gdzie gospodarstwa rolne są duże (od 5 do 200 ha) i rolnicy nie muszą łączyć się w spółdzielnie.

4. Charakterystyczna dla polskiego rolnictwa jest także rozdrobniona struktura agrarna. Rolnictwo zatrudnia około 26% ogółu zatrudnionych, którzy wytwarzają około 6% dochodu narodowego. Wydajność zatrudnionych w rolnictwie jest zatem mała w porównaniu z UE. Jednocześnie jednak w Polsce trwa proces przekształceń własnościowych sektora państwowego, zmierzających do poprawy struktury agrarnej. Ponadto wejście do Unii Europejskiej wymusiło potrzebę zrzeszania, aby sprostać konkurencyjności zachodnich rynków rolnych. Na Podkarpaciu, gdzie struktura agrarna jest znacznie rozdrobniona jest już zarejestrowanych osiem rolniczych grup producenckich (hodowców trzody, owczarska, sadownicza i producentów zbóż). Ostatnio zarejestrowaną spółką jest Ovores z siedzibą w Boguchwale będąca zajmować się produkcją jaj. Zrzesza ona 14 rolników hodowców drobiu, których planowana produkować 250 tys. sztuk jaj dziennie powinna niebawem pojawić się na rynku. Na trudnym rynku podkarpackim około 80% jaj w sklepach pochodzi z dużych ferm Wielkopolski i Pomorza.

5. Zagęszczenie sieci i rodzaju dróg komunikacji i łączności jest czynnikiem ekonomicznym którego znaczenie jest bardzo istotne m.in. przy transporcie produktów rolnych, a przy wspomnianej wyżej rozdrobnionej strukturze agrarnej pozwala zminimalizować czasy przejazdów co redukuje czas i koszty użycia maszyn specjalistycznych.
6. Poziom rozwoju przedsiębiorstw budowlanych i sieci handlowej. Odnośnie zagadnień ekonomicznych procesu integracji pod uwagę należy wziąć wynikające z procesu transformacji gospodarki zmiany w poziomie i strukturze popytu na produkty rolne i konieczność wzrostu powiązań polskiego rolnictwa z rynkiem.

7. Istotnym czynnikiem efektywności rolnictwa jest poziom zaopatrzenia w środki produkcji i usługi. Polskie rolnictwo zużywa mniej nawozów sztucznych i pestycydów niż rolnictwo UE. Może stać się to naszym atutem eksportowym a także przyczynić się do lepszego stanu środowiska naturalnego. Reforma rolnictwa nie może bowiem przebiegać bez poszanowania zasad zrównoważonego rozwoju.
8. Rozmieszczenie zakładów przemysłu maszynowego i przetwórstwa rolniczego oraz ich poziom rozwoju technologicznego. Na uwagę zasługują także zmiany w polskim przemyśle rolno-spożywczym, jakie dokonały się po roku 1989. Zmiany te są istotnym czynnikiem podniesienia konkurencyjności polskiego eksportu produktów rolno-spożywczych, przy czym istotną rolę odgrywa duże zainteresowanie firm zagranicznych inwestycjami w tą gałąź przemysłu.

9. Poziom kultury rolnej i dostęp do oświaty rolniczej.

10. Bardzo ważnym czynnikiem ekonomicznym gospodarki rolnej są determinanty popytu na żywność
Popyt na żywność w otwartej gospodarce rynkowej kształtowany jest głównie przez dochód na osobę,
ceny żywności i produktów rolniczych, ich estetyczne opakowanie, ceny innych artykułów konsumpcyjnych oraz ich ogólnej dostępności (zjawisko substytucyjności), ceny produktów importowanych, preferencji konsumentów oraz zmian zachodzących w strukturze konsumpcji i w popycie na towary przetworzone. Wpływ tych czynników obrazują wskaźniki elastyczności popytu na produkty rolnicze, w tym elastyczności krzyżowej (mieszanej), a więc związanej z towarami substytucyjnymi.

11. Wsparcie ze strony Państwa, obowiązujące w kraju zasady polityki rolnej, w tym zwłaszcza polityki zaopatrywania przedsiębiorstw rolniczych w środki produkcji rolniczej, polityki skupu produktów rolnych i polityki finansowej – dostępność dla rolnictwa kredytów bankowych, dotacje pieniężne, podatki, itp.
12. Unia Europejska w pełnym zakresie jej uregulowań prawnych. Szczególny nacisk na kwestie ochrony środowiska rolnego i inne procesy dostosowawcze obejmują nie tylko sferę produkcji rolniczej, ale także regulacje rynku rolnego.

13. Czynnik ludzki. Prawie 60% mieszkańców polskiej wsi żyje w gospodarstwach domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego, ale ich związek z rolnictwem, jako źródłem utrzymania, jest bardzo zróżnicowany. W latach 90-tych znacznie zmniejszył się w rodzinach wiejskich udział dochodów z pracy w rolnictwie, głównie na rzecz dochodów ze świadczeń socjalnych. Tylko 18,5% ludności wiejskiej utrzymuje się z produkcji rolniczej. W latach 1996-2002 liczba gospodarstw rolnych, których użytkownicy lub członkowie ich rodzin prowadzili działalność pozarolniczą wzrosła o 46%.