Prawo rzymskie

Niniejsza strona zawiera konspekt z dzedziny prawa rzymskiego. Korzystający z niego robią to na własną odpowiedzialność. W dokumencie tym zastosowłem pewne skróty. Przykładowo skrót "a." oznacza "actio". Konsekwencja może nie być zachowana.
ŹRÓDŁA PRAWA
1) Okres Archaiczny - zwyczaj, ustawy królewskie, ustawy ludu, uchwały plebsu (plebiscita) (od lex Hortensia obowiązywały wszystkich), Ustawa XII tablic 450 r.pne.;
2) Okres Przedklasyczny - edykty pretorów, edylów kuralnych, namiestników prowincji;
3) Okres Klasyczny - zanik działalności zgromadzeń, senat, potem princeps sami tworzyli prawo, ok. 130 r. ne. uporządkowano edykt (wieczysty), konstytucje cesarzy: edykty, mandaty, dekrety, reskrypty, prawotwórcza działalność jurystów, Instytucje Gajusza (160 rne., 4 księgi);
4) Okres Poklasyczny - cesarz leges (konstytucje), ustawa o cytowaniu: Gaius, Papinian, Paulus, Ulpian, Modestyn, wulgaryzacja prawa;
5) Okres Justyniański - Digesta (wybór pism prawniczych), Instytucje (podręcznik), Codex (konstytucje do Justyniana), Novele;

PRAWO DOTYCZĄCE OSÓB
ACTIO DE PECULIO do wysokości pesulium z prawem dedukcji; ACTIO TRIBUTORIA gdy peculium na cele handlowe, proporcjonalnie między wierzycieli; ACTIO QUOD IUSSU w pełni odpowiadał jeśli na polecenie; ACTIO DE IN REM VERSO do wysokości przyspożenia, jeśli się powiękrzył majątek; ACTIO EXERCITORIA, INSTITUTORIA w pełni odpowiadał, jeśli kapitan lub kierownik;

MANUMISIO - wyzwolenie; MANUMISIO TESTAMENTO DIRECTA - bezpośrednio w testamencie, MANUMISIO T. INDIRECTA - pośrednio w testamencie, MANUMISIO CENSU- cenzor umieszczał imię na liście ludzi wolnych, MANUMISIO VINDICTA - pretor (in iure cessio) powodem był obrońca wolności;

CAPITIS DEMINUTIO MAXIMA - utrata status civitatis i libertatis, C.D. MEDIA utrata status civitatis, C.D. MINIMA - zmiana status familiae;

CONUBIUM - możność zawarcia małżeństwa, brak konubium między krewnymi w prostej i do 4 w bocznej, senatorowie w stosunku do wyzwolenic; KONKUBINAT - gdy brak conubium, CONTUBERNIUM - gdy choć jedno jest niewolnikiem;
CONVENTIO IN MANUM wejście pod władzę męża lub teścia: 1) Confarreatio - patrycjusze, świadkowie, kapłani; 2) Comptio - za pomocą mancypacji mąż kupował władzę; 3) Usus - 1 roczny nieprzerwany pobyt w domu męża;
DOTIS PROMISSIO - przyżeczenie posagu w formie stypulacji
IUS TRIUM LIBERORUM - kobieta wychodziła spod opieki , męszczyni mogli się uchylić od kurateli i tut., jeśli małżeństwo miało > 3 dzieci;

ADOPTIO - osobę alieni iuris; ADROGATIO - osobę sui iuris (stawała się alieni iuris, tylko na zgromadzeniu);
PECULIUM CASTRANSE - syn swobodnie rozpożądzał majątkiem zdobytym na wojnie; P.QUASI CASTRANSE - rozpożądzał majątkiem zdobytym w wyniku pełnienia godności państwowych;

PERSONAE IN MANCIPIO - osoby wolne oddane przez mancipatio innemu (np.: odpowiedzialność noxalna); LIBER HOMO BONA FIDE SERVIENS - osoba wolna służąca jako niewolnik; ADDICTUS - dłużnik u wierzyciela aż do odpracowania długu; REDEMPTUS AB HOSTIBUS wykupiony z niewoli i odpracowuje;
TUTELA - niedojrzali sui iuris, dojrzałe kobiety, KURATELA - dla chorego umysł. i marnotr.;

Dodatkowe treści czynności prawnej:
WARUNEK - zdarzenie przyszłe i nie pewne, zależy od niego skuteczność czynności prawnej, zawieszający - skutek po, rozwiązujący - skuteczność ustaje; potestatywny- zależny od woli uprawnionego, kauzalny - przypadkowy, mieszany - (jeśli się ożenisz); dodatni - zmiana stanu rzeczy, ujemny - utrzymanie stanu rzeczy;
TERMIN - zdarzenie przyszłe pewne, zawieszający, rozwiązujący; POLECENIE;

PRAWO SPADKOWE
INTERDICTUM QUORUM BONORUM -o wydanie majątku spadkowego; TESTAMENTUM TRIPERTITUM - 7 świadków, podpis świadków i testatora, opieczętowanie ( T. Pretorski - 7 pieczęci);
SUBSTYTUCJA POSPOLITA - na końcu testamentu ustanawiano niewolnika dziedzicem; S. PUPILARNA ustanowienie substytuta dla niedojżrzałego syna; S.Q. PUPILARNA - ustanowienie substytuta dla chorego umysłowo;
QUERELA INOFFICIOSI TESTAMENTI - dziedziczenie przeciwtestamentowe materialne, skargo jeśli testator wydziedziczył sui heredes bez zachowku,
BENEFICIUM ABSTINENDI - dobrodziejstwo powstrzymania się od nabycia spadku; B.INVENTARI - sporządzano inwentarz, odpowiedzialność za długi z tego inwentarza, B.SEPARATIONIS BONORUM - na wniosek wierzycieli, gdy spadkobiorca był bardziej zadłużony niż spadek - pretor powołuje kuratora; HEREDITATIS PETITIO - służyła do wydania spadku jako całości (in rem) tylko dla dziedzica prawa cywilnego;
LEGAT WINDYKACYJNY -"spadkobiercą niech będzie X, Y daję coś tam", Y może się domagać przez rei vindicatio czegoś tam; LEGAT DAMNACYJNY - "spadkobiercą niech będzie X i niech X da Y coś tam", rodził wierzytelność dochodzoną przez a. ex testamento;
KWARTA FALCYDYJSKA - aby 1/4 spadku przypadła spadkobiercy (wolna od legatów);

WŁASNOŚĆ
MANCIPIATIO - najstarszy sposób przeniesienia prawa własności (waga); IN IURE CESSIO - uznanie roszczenia w pierwszej fazie procesu; TRADITIO - nieformalne wydanie rzeczy (słuszny tytuł - kupno, darowizna); TRADITIO BREVI MANU - ten kto nabywa miał już rzecz wcześniej w majątku (np.: commodat); CONSTITUTUM POSSESSORIUM - przeniesienie własności bez wydania rzeczy;
USUCAPIO - zasiedzenia (1 rok ruchomości, 2 lata nieruchomości); LONGI TEMPORIS PRAESCRIPTIO - dla gruntów prowincjon.; ZASIEDZENIE NA PR. JUSTYŃ. - 3 lata ruchomości, 10 lat nieruchomości (jeśli strony w tej samej prowincji), 20 lat (jeśli w różnych), rzecz nadająca się do zasiedzenia, słuszny tytuł (kupno sprzedaż), dobra wiara, władanie z wolą zatrzymania dla siebie, przez odpowiedni czas;

REI VINDICATIO - wystąpował właściciel kwir. pozbawiony posiadania rzeczy, przeciw każdemu posiadaczowi i fikcyjnym posiadaczom, A. AD EXHIBENDUM - o okazanie rzeczy (in pesonam) z obowiązkiem wdania się w spór;
A. NEGATORIA - wł. kwir. naruszany w wykonywaniu swoich uprawnień przeczł istnieniu czyjegoś prawa; A. PUBLICJANA - do ochrony własności bonitarnej (np.: fikcja upływu czasu); A. AQUAE PLUVIAE ARCENDAE - o usunięcie urządzeń kierujących spływem wody; A. FINIUM RECUNDORUM - spór dotyczący zatartej granicy (5 stóp); CAUTIO DAMNI INFECTI - zabezpieczenie przed szkodą grożącą z gruntu sąsiada; OPERIS NOVI NUNTIATIO - zakaz dalszego budowania na gruncie sąsiada;

INTERDYKT SALWIAŃSKI - wydzierżawiający przeciw dzierżawcy o wydanie zastawionych przedmiotów; INT. UTI POSSIDETIS - przy posiadaniu nieruch. pozostaje posiadacz niewadliwy w chwili interdyktu; INT. UTRUBI - utrzymywał się ten, kto dłużej posiadał niewadliwie przez ostatni rok tą ruchomość; INT. UNDE VI - dla niewadliwego wyzutego z posiadania przemocą; INT. DE VI ARMATA - dla wyzutego siłą zbrojną (też dla wadliwego); INT. DE PRECARIO - przeciw prekarzyście, który nie oddawał rzeczy pozostawionej w precarium;
VINDICATIO SERVITUTIS - ten kto ma służebność przeciw właścicielowi;

PACTUM FIDUCIAE - nieformalne porozumienie, że zastawnik zwróci zastaw; A. FIDUCIA DIRECTA - o odzyskanie zastawionej rzeczy (infamia); PIGNUS - zastaw, gdzie wierzyciel dostaje tylko posiadanie; A.SERVIANA - przeciw każdemu, kto miał zastawiony inwentarz; A.Q. SERVIANA - w innych wypadkach zastawu umownego (nie inwentarz);
EMFITEUZA - prawo dziedziczne i zbywalne dzierżawy za czynsz, przysługuje a. negatoria, i ochrona posesoryjna;SUPERFICIES - odpłatne kożystanie z budynku wzniesionego na cudzym gruncie;
SOLIDARNOŚĆ CZYNNA - kilku wierzycieli; SOLIDARNOŚĆ BIERNA - kilku dłużników;

KONTRAKTY REALNE
CONDICTIO CERTAE REI - powództwo o zwrot pożyczki rzeczowej, CON. CERTAE CREDITAE PECUNIAE - o zwrot pożyczki pieniężnej; A. COMMODATI DIRECTA - komodant dochodził zwrotu rzeczy, A.C. CONTRARIA - komodatariusz o zwro nadzwyczajnych nakładów; A. DEPOSITI DIR. I CONTRARIA; A. PIGNERATICIA DIR. CON;
KONTRAKTY WERBALNE
SPONSIO - do dochodzenia - IUDICIUM LEGITIMUM; DOTIS DICTIO jednostronne przyrzeczenie posagu, IUSIURANDUM LIBERTI - przysięga niewolnika, że będzie świadczyć usługi po wyzwoleniu (potwierdzana po wyzw.);
KON. LITERALNE
EXPENSILATIO - przekrztałcenie określonego zobowiązania w zobowiązanie z tytułu wpisu do księgi rachunkowej;
KONTRAKTY KONSENSUALNE
A. AUCTORITATIS o zapłatę x2, przy kupnie mancypacyjnym, sprzedawca pozwany przez kupującego jeśli go ktoś pozbawi rzeczy; A.VENDITI sprzedawcy, A.EMPTI nabywcy; A.REDHIBITORIA - (6 miesięcy) odstąpienie od umowy jeśli wada fizyczna; A.QUANTI MINORIS - (12 miesięcy) o obniżenie ceny do faktycznej wartości; EXEPTIO REI VENDITAE ET TRADITAE - zarzut rzeczy sprzedanej i wydanej; A. PRO SOCIO (infamia) o dochodzenie rozliczeń między wspólnikami w spółce; A. MANDATI DIRECTA - mandans (o wykonanie zlecenia), A.M. CONTRARIA - mandatariusz (o zwrot kosztów i zwolnienie ze zobowiązań); A.PRAESCRIPTIS VERBIS - o odszkodowanie za niewykonanie świadczenia wzajemnego;
JAKBY KONTRAKTY:
A. NEGOTIORUM GESTORUM DIRECTA, CONTRARIA (o zwrot nakładów przy prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia); A.TUTELAE DIRECTA (pupil) I CONTRARIA (opiekun); CONDITIO INDEBIT - jeśli ktoś wypełnił świadczenie nieistniejące, a drugi był bona fidei, inaczej - a.furti;
DELIKTY:
FURTUM NEC MANIFESTUM (x2), F. MANIFESTUM (x4), A. FURTI CONCEPTI OBLATI - przeciw przetrzymującemu rzecz skradzioną (x3), A.F. PROHIBITI przeciw osobie utrudniającej (x4) pretor, A. VI BONORUM RAPTORUM przeciw kradzieży z użyciem siły (x4)/1rok, potem (x1), albo a. nec manifesti (x2); A. DE ARBORIBUS SUCCISSIS - właściciel nierucho8mości, jeśli mu zniszczono drzewo lub krzew (25 asów); LEX AQUILIA - roz.1 jeśli ktoś zabił niewolnika, lub zwierze pecus(najwyższa wartość rzeczy z ostatniego roku), roz.3 jeśli zranił roz.1 lub zranił lub zabił inne zwierze, uszkodził lub zniszczył inne rzeczy (najwyższa wartość przez 30 ostatnich dni); A. EX LEGE AQUILIA UTILIS - jeśli brakowało bezp. oddziaływania na rzecz; ZNIEWAGA (ust. XII t.) za okaleczenie tailon, za złamanie kości 300 i 150 asów, A. INIURIARUM - pretorska skarga, sędziowie sądzili w imię słuszności;
PRZEST. PRAWA PRETORSKIEGO - A. QUOD METUS CAUSA - poszkodowany lub dziedzice jeśli szkoda pod wpływem groby (x4)/1 rok, potem in simplum (exeptio q.m.c.); A. DOLI - przez 1 rok do wysokości szkody; A. SERVI CORUPTI - o wartość zmniejszenia wartości zgorszonego niewolnika x2; A. PAULIANA - przeciw osobom, które odniosły korzyść z nieuczciwych rozporządzeń dłużnika;
QUASI DELIKTY:
ACTIO DE EFFUSIS VEL DEIECTIS - w razie zniszczenia rzeczy (x2), za zabicie człowieka wolnego (50000 sesterców); A.DE POSITIS AUT SUSPENSIS - za fakt stworzenia zagrożenia na drodze (10000s); A. DE PAUPERIE - szkody wyżądzone przez zwierzę (albo wydać, albo zapłacić);
IN IURE - IN IUDICIO - dwa stadia procesu rozdzielone przez LITIS CONTESTATIO (ugruntowanie sporu); E. REI IUDICATAE VEL IN IUDICIUM DEDUCTAE - zarzut, że było już w tej sprawie litis contestacio;

L.A. SACRAMENTO - do dochodzenia praw władczych nad rzeczami i osobami; L.A. PER MANUS INIECTIONEM - dochodzenie zobowiązań z wyroków i niektórych wierzytelności (pożyczka, Aquilia 1,3) - ręka na dłużnika, jeśli vindex lub sam dłużnik odtrącił rękę to ryzykował (x2); L.A. PER IUDICIS POSTULATIONEM - dochodzenie wierzytel. ze sponsio lub o rozliczenia między współ-dziedzicami; L.A PER CONDICTIONEM - do dochodzenia ściśle określonych pieniędzy lub rzeczy; A. IUDICATI - rozpoczynała proces egzekucyjny; VENDITIO BONORUM - wprowadzenie w cały majątek dłużnika;
Prawo rzymskie
Kultura rzymska w ciągu stuleci uległa wielu przemianom. Rzymianie byli początkowo mieszkańcami niewielkiego miasta-państwa. W miarę upływu czasu ich państwo bardzo się powiększyło, a oni sami zetknęli się z kulturami rozmaitych ludów. Wiele z nich reprezentowało kultury starsze i bardziej atrakcyjne od rzymskiej. Stąd też Rzymianie ulegli po części urokowi tych kultur, lecz jednocześnie wnieśli do dorobku kulturowego ludzkości swój własny oryginalny wkład.
Szczególnym osiągnięciem cywilizacji starożytnego Rzymu jest prawo. Bez przesady można powiedzieć, że jest to największy pomnik antyku. Dzięki długiemu okresowi swego istnienia i sprawności administracyjnej cesarstwo rzymskie wytworzyło wzory organizacyjne naśladowane przez państwowości średniowiecza i czasów nowożytnych, przekazała najtrwalsze wartości kultury antycznej narodom europejskim, których znaczna część powstała na ziemiach zromanizowanych ludów imperium.
Prawo rzymskie wniosło ogromny, trudny do przecenienia wkład w rozwój systemów społecznych i prawnych wszystkich późniejszych kultur europejskich.
Początkiem historycznego rozwoju prawa rzymskiego było tzw. Prawo XII Tablic 441 r. p.n.e. Była to pierwsza kodyfikacja prawa dokonana na żądanie plebejuszy. Nazwa wzięła się stąd, że spisane na dwunastu tablicach prawo wystawiono na widok publiczny na Forum. Ustawy XII Tablic wprowadziły po raz pierwszy w dziejach rzymskich obowiązującą procedurę sądową. Oskarżyciel (actor) sam musiał sprowadzić pozwanego do sądu, wytoczyć swe racje przed sędziami. Nad wykonaniem wyroku czuwało państwo. Ważną rolę odgrywały raz ustalone formułki sądowe i obrzędy z nimi związane. Ustawa określiła sposób nabywania własności przez mancypację, drogą tą można było kupić ziemie, budowle i inne nieruchomości. W Ustawach specjalną ochronę znalazło prawo własności: przewidziano zabezpieczenie przed schodami, pozostawiono swobodę w sporządzaniu testamentów. Zawierała również system kar, określała karę odwetu i grzywny. Zakazywała chowania zmarłych w obrębie miasta, określała wystawność pogrzebów.
Ustawy XII Tablic komentowali od zarania republiki głównie kapłani jako znawcy prawa, gdyż była ona w dużej mierze związana z prawem sakralnym. Z biegiem czasu jednak przestali być wyłącznym autorytetem w zakresie prawa, to też wcześnie pojawili się w Rzymie wybitni znawcy prawa, którzy udzielanie porad prawnych traktowali jako pracę społeczną i służbę obywatelską zawsze wykonywaną honorowo. Oprócz znawców prawa, których porównać można do naszych adwokatów, działali również praktycy – specjaliści od postępowania sądowego. Znawcy prawa przez swe porady, odpowiedzi prawne udzielane publiczne na Forum czy prywatnie, przyczyniali się do dalszego rozwoju prawa cywilnego i prawa państwowego.
Początkowo czynności sędziowskie sprawowali konsulowie, ale już w roku 367 p.n.e. senat kreował nowego urzędnika sądowego dla Rzymian – pretora miejskiego. Funkcje pretora ograniczały się do przeprowadzenia śledztwa, wyroki natomiast wydawali w postępowaniu cywilnym sędziowie przysięgli wyznaczani spośród obywateli. Powołano osiem stałych sądów kryminalnych.
Dzięki działalności pretorów, wybitnych znawców prawa, w okresie cesarstwa rzymskiego nie było takiego przestępstwa, którego nie obejmowałoby prawo, ani takiej kary, którą by stosowano poza prawem.
Podstawy prawa cywilnego zostały założone. Rozwijało się ono pod wpływem życia. Wielkie zmiany terytorialne Rzymu, zwycięskie wojny, zmiany w układzie społecznym i majątkowym powodowało powstanie nowych norm ustawodawczych i przepisów. Oprócz mancypacji pojawił się nowy sposób nabywania własności przez tzw. pozorny proces sądowy. Wprowadzono do prawa pojęcie zasiedzenia własności, pojęcie umowy-zobowiązania, rozróżniono zawieranie małżeństw według obrzędu religijnego i świeckiego, uległa dalszemu rozwojowi instytucja państwowa.
W okresie rozkwitu republiki prawo cywilne wprowadziło wyraźne zróżnicowane pojęcia rzeczy na prawo do niej i jej posiadanie, na przykład w dzierżawie. W prawie rodzinnym ograniczono uprawnienia ojca rodziny wobec dorosłych synów i żony, ustalono okoliczności rozwodu, warunki podziału majątku małżeńskiego itp. W ten sposób dzięki działalności prawników ustaliły się fundamenty pod dalszy rozwój wszechstronnej myśli prawniczej w epoce cesarstwa.
Prawo rzymskie zezwalało obywatelowi na posłużenie się zastępcą prawnym przed sądem. Zastępcy prawni spełniali więc rolę dzisiejszych adwokatów. Sprawom przysłuchiwali się członkowie rodzin, krewni znajomi i ciekawscy. Na świadków powoływały strony zarówno mężczyzn, jak i kobiety. Miejsca rozpraw sądowych stanowiły bazyliki, ale przede wszystkim rynki. W procesie cywilnym sąd stosował jedynie kary pieniężne, w procesie karnym wymierzał różne kary: karę śmierci, skazanie na banicje i grzywnę pieniężną. Prawo cywilne odnosiło się jedynie do obywateli rzymskich. W skutek coraz to liczniejszego osiedlania się cudzoziemców w Rzymie wynikało wiele spraw spornych między samymi cudzoziemcami oraz między cudzoziemcami a Rzymianami. Dla ich rozpatrywania senat utworzył w roku 242 p.n.e. stanowisko drugiego pretora.
Prawo było wspólne dla wszystkich ludów, cechowała je duża prostota i elastyczność. Prawo powszechne wywodzili prawnicy z prawa naturalnego, wrodzonego wszystkim ludziom. Prawo powszechne zlało się z prawem cywilnym, tak że w końcowym okresie cesarstwa powstało jedno powszechne prawo państwa rzymskiego.
W cesarstwie rzymskim działał szereg znakomitych prawników m.in. Gajusz z Syrii, Paulus i Ulpianus, którzy usystematyzowali pojęcia prawne, wprowadzili nowe terminy, usunęli z prawa różnicie między grupami wolnej ludności. Ponadto ograniczono władzę ojca rodziny przez odjęcie mu prawa karania śmiercią, sprzedaży dzieci do niewoli.
W czasach Teodozjusza I spisano prawa rzymskie z lat 312 - 437. Ich wartość dla poznania świata późnego antyku jest nieoceniona. Już po upadku cesarstwa na Zachodzie, w Cesarstwie Wschodniorzymskim dokonano kolejnej wielkiej kodyfikacji. Dokonał tego znakomity prawnik Trybonian na rozkaz cesarza Justyniana. W 529 r. weszła w życie część kodeksu zawierająca zestaw obowiązujących edyktów cesarskich, a w 533 r. część zawierająca wszystkie orzeczenia prawników z okresu klasycznego uporządkowane w układzie rzeczowym. Dołączono do tego obowiązujący podręcznik prawa. Dzieło to nazywane jest Kodeksem Justyniana. Jest to fundamentalne źródło prawa rzymskiego i w takim też charakterze było i jest wykorzystywane aż do dzisiaj.
Zbiór ten składał się z trzech części:
1. Digesta Iustiniani (greckie Pandecta) - zbiór prawa zawierający w 50 księgach prawo rzymskie zachowane w dziełach prawników rzymskich;
2. Institutiones Iustiniani (533) - podręcznik prawa dla młodzieży studiującej prawo,
3. Codex Iustinianus - zbiór ok. 4600 konstytucji cesarskich ułożonych chronologicznie od konstytucji cesarza Hadriana (117-138) do najpóźniejszej justyniańskiej, wydanej w 534.
Rzymianie sformułowali pewne zasady systemu prawnego, które zachowują nadal swoją aktualność. Uważali oni, że prawem winny rządzić dwie zasady: aby prawo wynikało ze znajomości dobra i słuszności oraz aby żyć uczciwie, drugiego nie krzywdzić, oddać każdemu, co mu się należy. Także i dzisiaj trudno podważyć ich słuszność. Wielowiekowa praktyka prawnicza spowodowała ukształtowanie się całego systemu norm i sposobów postępowania (np. procedury sądowej), które są stosowane do dzisiaj.
Tak więc uważam, że najważniejszym i najbardziej trwałym zabytkiem kultury antyku rzymskiego było jego prawo. Wniosło ono bardzo wiele do naszego dzisiejszego życia. Na nim opiera się współczesne sądownictwo, wiele praw ma pochodzenie rzymskie. Wartości cenione wówczas, i dzisiaj są bardzo ważne. Co ważniejsze, nie jest to tylko martwa litera. Prawo rzymskie żyje do dzisiaj, gdyż jest podstawą prawa nowożytnego.
Na koniec umieszczam kilka cytatów wyjętych z prawa rzymskiego, które pomogą nam zrozumieć jego cechy i dostrzec podobieństwo miedzy nim a naszym dzisiejszym prawem:

· „Consensus facit legem”- zgoda tworzy prawo,
· „Dura lex, sed lex”- surowe prawo, ale prawo,
· „Ignoranta iuris nocet”- nieznajomość prawa szkodzi,
· „Lex retro non agit”- prawo nie działa wstecz,
· „Audiatut et altera pars”- niechaj będzie wysłuchana i druga strona.