Barok - ogólne podsumowanie

Styl barokowy w sztuce (malarstwo i architektura)

Główne cechy sztuki barokowej to:
- "Piękno jest wielorakie" (G. Bruno) - nie ma jednego, ściśle określonego kanonu piękna
- nieregularność, dziwność, zawiłość, złudzenie
- bogata ornamentyka (często prowadzi do przerostu formy nad treścią)
- operowanie kontrastami, np. zestawienie miłości i śmierci
- ekspresja, poruszenie
- zmysłowość
- sztuka i literatura tej epoki cechuje się asymetrią, jest wyrafinowana formalnie, jest opozycją do sztuki renesansu, różnorodna tematyka i forma
- zrywano z renesansową tradycją przejrzystości i funkcjonalności

Architektura

Kościoły:
- Szeroka i niezbyt długa nawa główna
- Wyraźnie usytuowany ołtarz i kazalnica
- Nawy boczne miały kształt małych, połączonych kaplic
- Całość przykryta kopułą i olbrzymią fasadą
- Kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie
- Kościół Il Gesu w Rzymie

Pałace (arch. Świecka):
- Ściśle połączone z parkiem
- Charakter dekoracyjny
- Wielkie okna, drzwi
- Sufit ozdobiony malowidłami
- Parki tworzone na wzór francuski
- Zamek Królewski w Warszawie

Malarstwo:
Styl barokowy w malarstwie osiągnął szczyty ekspresji i przesycenia zmysłowością. Świat poruszony, uchwycony w chwili przeobrażeń odzwierciedlał przekonanie o niestałości wszechrzeczy, o szybkim upływaniu strumienia życia. Bogata kolorystyka, iluminacje świetlne służyły udziwnieniu rzeczywistości, ukazaniu jej w tajemniczy, mroczny sposób. Pojawia się luminizm, czyli kompozycja dyktowana przez sposób padania światła na ludzi i rzeczy.
Caravaggio - Złożenie do grobu, Rubens - Betsabe w kąpieli, Rembrandt - Lekcja anatomii doktora Tulpa,
Velazquez - Wenus z lustrem.

Wymień i omów cechy języka poetyckiego baroku (przykłady)

W baroku polskim wyróżnić można trzy charakterystyczne nurty:

1. Barok kwiecisty. Jest to styl zwycięskiego kościoła i absolutystycznej monarchii. Charakteryzuje się przepychem form literackich. Jego przedstawicielem jest m.in. A. Morsztyn. Głównymi cechami tego stylu są:
- konceptyzm - niezwykłe pomysły, np.: porównanie zakochanego do trupa, przy czym ten drugi jest szczęśliwszy;
- obfitość środków stylistycznych
- wymyślne metafory -
- cały wiersz może być czasami jedną metaforą, np.: "Do trupa";
- paradoks - coś sprzecznego z przyjętym mniemaniem, zwyczajem
- hiperbolizowanie - wyolbrzymianie cierpień miłosnych;
- alegorie - fortuna pokazywana jako piękna kobieta, która daje szczęście; miłość jako osoba do której zwraca się autor;
Człowiek powinien odbierać poezję zmysłami. Godne poezji jest to co człowiek może pojąć zmysłem.

2. Barok sarmacki. Jest to styl ogółu szlachty, charakteryzujący się prostotą, a nawet prymitywnością. Oddaje on ksenofobię, czyli izolacjonizm szlachty, która nie chciała przyjmować nowości.
Przykładem tego kierunku w baroku mogą być pamiętniki Paska, czy utwory Potockiego. Ich język jest prosty, rubaszny, nie stroni od wulgaryzmów. Zdania są długie, pełne wtrąceń łacińskich. W tym stylu pisane były mowy pogrzebowe, stołowe, itp.
Epistolografia - sztuka pisania listów. Na podstawie korespondencji możemy poznać mentalność ówczesnych ludzi, ich problemy. Modne były również: "Silva rerum". Wszystko to są dokumenty epoki.

3. Barok klasyczny. Kierunek ten rozwinął się we Francji w XVII wieku, w Polsce połączył się w XVIII wieku z Oświeceniem. Powstał na dworze Ludwika XVI, gdzie przebywali najwybitniejsi dramatopisarze: Molier ("Świętoszek", "Skąpiec"), Racine ("Fedre"), Corneille ("Cyd").W swoich utworach nawiązywali oni do antyku, głosili, że sztuka powinna uczyć i bawić. Dbano w nim o harmonię, porządek i symetrię, ściśle przestrzegano norm poetyckich. W ich utworach spotkać można niespodziewane zakończenia "Deus ex machine" (Bóg przez narzędzie. Jednym z wielkich przedstawicieli tego stylu jest także bajkopisarz La Fontaine.

Jan Andrzej Morsztyn – barokowy mistrz słowa poetyckiego

Jan Andrzej Morsztyn pochodził z rodziny związanej z arianizmem, ale po przejściu na katolicyzm zachował tylko powierzchowne cechy dawnej ideologii. Dzięki zręczności dworaka i sprzyjającym okolicznościom piął się szybko po szczeblach kariery politycznej. W atmosferze salonów i flirtów mógł powstać tylko taki styl, który wyrażał błyskotliwość, elegancję i kunszt artystyczny, a pomijał ważne zagadnienia życia. W twórczości Morsztyna przejawiło się to w błahości treści, przy równoczesnym przeroście nagromadzonych przenośni, porównań i innych figur poetyckich (wyliczenia, stopniowania, powtórzenia, kontrasty i paradoksy). Zebrał swe wiersze w zbiorach "Kanikuła albo psia gwiazda" i "Lutnia". Znaczna większość utworów była o tematyce miłosną. Są to wiersze będące wyrazem flirtu, który odznacza się dworską elegancją i salonowym dowcipem np.: „Bierzmowanie”, „Na kwiatki”. "Do trupa" - najgłośniejszy sonet Morsztyna. Na zasadzie rozwiniętego porównania ukazuje najpierw poeta podobieństwo zakochanego do trupa. Następnie posługując się kontrastem zestawia spokój zmarłego z cierpieniami zakochanego, by ostatecznie wyciągnąć zaskakujący wniosek, że lepiej być trupem niż kochać bez wzajemności. W "Niedostatku" znajdziemy ironiczną uwagę na temat rozsądku i powagi kobiet. Poeta wylicza szereg zjawisk, które nigdy nie miały miejsca, ale podejrzewa, że prędzej stać się one mogą rzeczywistością "niźli będzie stateczna, która białogłowa". Inny charakter ma "Pieśń w obozie pod Żwańcem". Widać w niej pewien przebłysk patriotyzmu, rzadko dochodzący do głosu pod piórem typowego poety dworskiego. Do ogółu szlacheckiego odnosił się poeta raczej z pogardą, wyraźnie dającą się tu odczuć, bo do szlachty silniej przemawia "natocz albo nalej" niż głos wodza wzywającego do walki z wrogiem. Morsztyn tłumaczył także tragedie francuskie Piotra Corneille'a. J. A. Morsztyn, choć nie wniósł wielu wartości ideowych na miarę potrzeb ówczesnej Polski, dbał jednak o piękno form poetyckich, wzbogacał je, podnosił na wysoki poziom artyzmu i stąd jego wiersze są cenną zdobyczą literatury polskiej.

Patriotyczny charakter utworów Wacława Potockiego

Wacław Potocki (1621 – 1696) pochodził ze średniozamożnej szlachty, wykształcenie zdobył przy zborze ariańskim w Raciborzu. Pod groźbą edyktu z 1658 r., skazującego arian na wygnanie, przeszedł na katolicyzm, lecz mimo to pozostał wierny swej ideologii i skutecznie pomagał swoim współwyznawcom, co było powodem prześladowań, jakie go dotykały (sądy i środowisko szlacheckie).
„Pospolite ruszenie”

Krytyczna ocena bezmyślnej szlachty. Utwór polityczno – patriotyczny. Scena rozgrywająca się w obozie podczas pospolitego ruszenia. Szlachta, która dzień wcześniej ucztowała i kłóciła się między sobą teraz nie ma ochoty na jakiekolwiek działanie. Jest to apel o zadbanie o bezpieczeństwo polskich granic.
„Zbytki polskie”

Krytyka i przestroga o bezmyślności Polaków. Podstawą wiersza jest pytanie „O czymże Polska myśli i we dnie i w nocy?” Szlachta zajmuje się tylko własnymi majątkami. Nie obchodzi ich ojczyzna ani rodacy. Prowadzą hulaszczy tryb życia. Takie zachowanie szlachty może doprowadzić do upadku Polski.
„Transakcja wojny chocimskiej…”

Uznany za największy utwór patriotyczny literatury staropolskiej. Dotyczy wojny polsko – tureckiej, która rozstrzygnęła się pod Chocimiem w 1621. Dzielna walka Polaków pod dowództwem Chodkiewicza miała posłużyć jako wyraz podziwu dla ofiarności, męstwa i patriotyzmu walczących.
- Mowa Chodkiewicza o ideałach: Bóg, Honor, Ojczyzna
- Chodkiewicz wzorem Sarmaty
„Nierządem Polska stoi”

Wiersz jest analizą stanu, w jakim znajduje się Polska, krytykuje system ustawodawczy i wykonawczy, nowe ustawy często nie mają żadnej wartości, prawo działa tylko wobec biednych i słabych, a bogaci nie podlegają mu, zaprzecza to zasadom praworządności, kraj ogarnia anarchia, magnaci nie podlegają żadnym prawom, a biedna szlachta musi przestrzegać nawet tych bez sensownych

Zjawisko sarmatyzmu w literaturze polskiego baroku (geneza, przykłady)

Geneza:
Sarmaci to na wpół legendarne plemiona irańskie, bardzo waleczni. Słowianie zaczęli wywodzić swoją genealogię od sarmatów, pod koniec XVI wieku przekonanie o sarmackiej genealogii Polaków przyjęto jako niewzruszony pewnik. Mit sarmacki nieobcy był już Kochanowskiemu. Mit przodków sarmatów miał dla Kochanowskiego wartość wychowawczą - ukazywał lud rycerski, kochający wolność, odnoszący zwycięstwa nad Rzymem. Był to dla Kochanowskiego argument tradycji niezawisłości narodu polskiego, pobudką do działania. Teoria sarmacka w XVI wieku pełniła bardzo ważną funkcję polityczną - motywowała prawa Polski do mocarstwowości, uzasadniała wschodni kierunek polityki Jagiellonów. W okresie renesansu mit sarmacki został wprowadzony w krąg pojęć humanistycznych i złagodzony, uszlachetniony.

Cechy Sarmaty

- Hołdowanie tradycji
- Stanie na straży przywilejów szlacheckich
- Aktywne uczestnictwo w sejmikach
- Przestrzeganie rycerskich obyczajów
- Ziemiańskie życie
- Pobożność, chrześcijaństwo
- Patriotyzm
- Konserwatyzm
- Tendencja do megalomanii

Wacław Potocki w wierszu "Czuj, który pies szczeka" porównuje się do starego psa, który usiłuje ostrzec gospodarza przed złodziejami i zgubą. Główne niebezpieczeństwo widzi w zagrożeniach wewnętrznych - w nieuczciwości urzędników - żaden nie troszczy się o dobro kraju, ale ma na względzie swoje korzyści. Ostrzega, że takie egoistyczne podejście grozi upadkiem ojczyzny. Wiersz kończy pesymistycznym wnioskiem, że darmo pies szczeka - społeczeństwo nie słucha głosu rozsądku. Dostrzega słabość pospolitego ruszenia, bezbronność ojczyzny. "Pospolite ruszenie" - ukazuje obóz wojskowy w czasie wojny, szlachta jest niezdyscyplinowana, a próby obudzenia szlachty na wartę kończą się niepowodzeniem. Szlachta grozi rotmistrzowi sądem za to, że chciał wydawać im rozkazy
Przeciwieństwem tego krytycznego głosu są "Pamiętniki" Paska przynoszące pochwałę szlachty. Głównym bohaterem jest sam autor, pewny siebie, brawurowy, niepozbawiony fantazji, wnikliwy obserwator życia, dobry kompan, zarówno „do bitki jak do wypitki”, jako gospodarz dba o swój majątek, jest pazerny i chciwy, pieniacz, skory do zwad i kłótni sąsiedzkich, porywczy i nieprzewidywalny w swych działaniach, autor stara się pomijać wszelkie wady sarmatów.

"Powrót posła" Krasickiego - typowy przedstawiciel szlachty sarmackiej - Gadulski z jej typową wadą gadulstwem, któremu nie towarzyszy mądrość. Gadulski wykorzystuje każdą okazję do przedstawienia swych konserwatywnych poglądów, obrońca demokracji szlacheckiej, liberum veto, które nazywa źrenicą oka. Często powtarza, że Polska nierządem stoi, ma upodobanie do politykowania. Jest człowiekiem niewykształconym, przeciwnikiem edukacji, nigdy nie czyta lub przynajmniej mało. Podkomorzy z "Powrotu posła" jest przeciwstawiony staroście Gadulskiemu - szlachcic kontuszowy przywiązany do tradycji, ale otwarty na reformy, piętnuje liberum veto, wolną elekcję, upór szlachecki. Według niego dobro prywatne nie może stać ponad dobro kraju, syn podkomorzego to poseł na sejm, mówi o konieczności reform. Chciał Polski rządnej, silnej, szanowanej, Jest to człowiek mądry, który wie, że reformy w kraju są rzeczą mądrą i konieczną.

Na czym polega nieprzemijająca wartość komedii Moliera?

Molier został nazwany twórcą komedii nowożytnej. Uprawiał komedię, w obrębie której stworzył wzorce realistycznej komedii psychologicznej i obyczajowej. Jest autorem widowisk farsowych, komedii heroicznych i komediobaletów. Połączył w nich tradycję rodzimej farsy ludowej z elementami włoskiej commedia dell'arte i klasycznej sztuki komicznej (Arystofanes).
- Piętnował fałsz, przedstawiał prawdziwe życie
- Efekt komizmu czerpał z wyolbrzymienia ironii życia, uważał, że „Nie ma prawdy bez komizmu i ni ma komizmu bez prawdy”
- Styl bardzo teatralny
- Łatwość przechodzenia od tonu wzniosłego do mowy potocznej
- Nie przywiązywał uwagi do wątków pobocznych
- Obiektem zainteresowania nie jest intryga, a główni bohaterowie
- Ulubionym gatunkiem była farsa
- Bohaterowie ukształtowani na obraz ówczesnych ludzi stanowią obrazy ponadczasowych typów ludzi

Prezentując galerię wiecznych typów ludzkich, dawał zarazem satyryczny obraz francuskiej obyczajowości XVII w. - ośmieszał salonową przesadę ("Pocieszne wykwintnisie", wyst. 1659), niezrozumienie życia rodzinnego ("Szkoła mężów", wyst. 1661, "Szkoła żon", wyst. 1662), hipokryzję i zakłamanie dewotów ("Świętoszek", wyst. 1664), wielkopańską pozę arystokratów ("Don Juan", wyst. 1665), okrutną pogardę światowców wobec ludzi uczciwych i prostolinijnych ("Mizantrop", wyst. 1666), manię gromadzenia bezużytecznych bogactw ("Skąpiec", wyst. 1668).
Każda jego komedia to prawdziwe głębokie studium ludzkiej duszy, a zarazem komedia ludzka. Molier łączył w swoich utworach różne typy komedii: charakteru, intrygi i farsę. Bohaterowie prezentowali typy ludzkie ponadczasowe, uniwersalne.

Barokowe twórczości D. Naborowskiego – poczucie przemijania życia na podstawie wybranych utworów

Naborowski reprezentował ten nurt poezji barokowej, który podejmował próby rozwiązania zagadki bytu ludzkiego, odnalezienia miejsca człowieka w świecie podlegającym przemijaniu, poszukiwał wartości, które nadają sens ludzkim wysiłkom. Nurt ten ściśle wiązał się ze średniowiecznymi pojęciami: "vanitas", "memento mori", zaadaptowanymi przez filozofię barokową.
U Daniela Naborowskiego fascynacja tematyką śmierci i przemijania łączy się z również średniowiecznym dualizmem ciała i duszy, poczuciem tymczasowości życia i duchowym głodem wieczności. Naborowski znajduje jednak ratunek dla swojego zbłąkanego życia. Stwierdza, że na wszystkie przeciwności i niedostatki losu jedynym lekarstwem jest pogodzenie się z mechanizmami świata, który z woli Bożej jest niedoskonały.

Równowaga ducha, stoicki spokój i umiar - to rezultat akceptacji człowieka z wszelkimi jego wadami i zaletami, człowieka omylnego i słabego.

- „Marność” – nawiązanie do motywu „vanitas” z księgi Koheleta, określa on dramatyczną marność ludzkiego życia, człowiek jest rozdarty pomiędzy duszę i ciało, skazany jest na dokonywanie samotnych wyborów, życie człowieka i doczesne wartości są nietrwałe i przemijające, poeta uważa, że trzeba odnaleźć harmonię pomiędzy potrzebami duszy i ciała, życie jest darem od boga trzeba je wykorzystać nie zapominając o obowiązkach moralnych, życie choć nietrwałe może być źródłem radości, lęk przed kresem życia osłabia, trzeba pamiętać o życiu wiecznym. Wiara w Bożą dobroć i sprawiedliwość i współistnienie przemijalności i wiecznego trwania jest próbą rozwiązania dramatycznych sprzeczności nękających ludzi baroku, Naborowski odchodzi o średniowiecznej ascezy, życie powinno stanowić okres przygotowania do śmierci, umieć połączyć sprzeczne pragnienia duszy i ciała

- „Do Anny” – anafora „Z czasem” ma uświadomić wszechwładzę czasu, który niszczy wszelkie elementy świata, także człowieka, stosując wyliczenie autor wskazuje na nietrwałość świata doczesnego, zmienność i przemijalność, zmieniają się ludzie, pory roku, zaskakująca pointa – miłość podmiotu lirycznego jest nieprzemijająca nie zmienna, przeciwstawia się to nietrwałości świata, wnosi pewien komizm, miłość zbliża człowieka do wieczności nadaje jego egzystencji właściwy sens

Wyjaśnij, dlaczego Jana Morsztyna i Daniela Naborowskiego nazywamy polskimi marynistami?

MARYNIZM

Twórcą był G. Marino. Słowo to oznacza rodzaj poezji kunsztownej, ustrojoną w moc środków stylistycznych, nastawioną na zaszokowanie odbiorcy, na swoistą rozrywkę i grę miłosną. Zaszokować miał przede wszystkim pomysł (koncept): a to niecodzienne zestawienia urody ciała i brzydoty śmierci, kontrasty, a to wymyślne powtórzenia, niezwykłe porównania obrazujące ogrom uczucia. A że kluczową rolę odgrywa pomysł (koncept), zwie się ten nurt w poezji KONCEPTYZMEM. Np. Do trupa, Niestatek
Cechy marynizmu widoczne w poezji Morsztyna:
- Wirtuozeria stylistyczna
- Położenie nacisku na zmysłowość, jednoczesne odrzucenie poznania wewnętrznej idealizacji uczuć
- Hołdowanie pięknu zewnętrznemu np.: wysławianie uroków kobiety
- Sensualizm (pogląd zakładający, że wiedza o człowieku i świecie opiera się na doświadczeniach zewnętrznych)
- Celem poezji jest olśnienie i szokowanie odbiorcy (wyszukane koncepty)
- Przerost formy nad treścią
- Błyskotliwość, dowcip, intelektualizm, ale także oderwanie od rzeczywistości, sztuczność
I u Naborowskiego:
- Kunsztowność, mnogość środków stylistycznych
- Różnorodność problematyki, powaga tonu
- Tematyka marności, nicości i przemijania
- Poszukiwanie miejsca dla człowieka
- Plus to co u Morsztyna

Uzasadnij ironię stwierdzenia „Sarmata to brzmi dumnie” odwołując się do znanych ci utworów baroku
Patrz pytanie 6 – przykłady

Żartem i serio o wadach Polaków w wybranych utworach renesansu i baroku

Renesans:
- „Odprawa posłów greckich”
- „Pieśni” i fraszki Kochanowskiego
Barok:
- utwory Potockiego i Paska (pyt 6 i 4)