Notatka z lektury Halina Sowińska „Klasa szkolna jako zespół wychowawczy”

WPŁYW GRUPY SPOŁECZNEJ NA JEDNOSTKĘ
Ludzie nierzadko zmieniają swoje zachowanie zależnie od sytuacji. Zmiana zachowania, zarówno męża, ucznia, jak i syna występowała zawsze wraz ze zmianą grupy, otoczenia, w jakim się oni znaleźli. Oznacza to, że dla życia człowieka, dla jego zachowania, a także dla rozwoju cech jego osobowości, zasadnicze znaczenie posiadają grupy społeczne, w które jest on uwikłany z racji tego, że jest pracownikiem, członkiem rodziny, uczniem, kolegą itp.
Grupa społeczna, w której życiu jednostka uczestniczy, wywiera na nią wielostronny wpływ.
Wpływ grupy na jednostkę zachodzi nie tylko w sferze jej stanów emocjonalnych oraz postaw i cech społecznych, ale również zaczyna się w sposobie widzenia i oceniania otaczającego świata. Eksperymenty S. E. Ascha wykazały, że istnieją ludzie, którzy ulegają naciskowi grupy nawet wtedy, gdy chodzi o przyjęcie poglądów wyraźnie niezgodnych z rzeczywistością.
S. E. Asch wyróżnił trzy typy reakcji ludzi ulegających naciskowi większości, a mianowicie:
 wypaczenie postrzegania: osobnicy ulegają wpływowi większości nie uświadamiając sobie tego, są przekonani, że wiedzą i myślą identycznie jak inni,
 wypaczenie sądu: osobnicy uświadamiają sobie, że ich spostrzeżenia odbiegają od sądów innych, ale są przekonani, iż własne spostrzeżenia są nietrafne, a zdanie większości jest miarodajne, że widocznie niedokładnie postrzegali itp.,
 wypaczenie działania: osobnicy zdają sobie sprawę z rozbieżności własnych sądów i sądów wydawanych przez innych, ale zachowują się tak jak większość, ponieważ nie chcą się wyróżniać.
Okazuje się, że największy wpływ na człowieka mają grupy 4 – 5 osobowe, które wykazują dużą jednomyślność sądów.
Najsilniejszy jednak wpływ wywiera grupa na swoich członków w sferze ich postaw, szczególnie zaś postaw społecznych. W grupie, bowiem mają miejsce podstawowe zjawiska i procesy społeczne, takie jak interakcje społeczne, nagradzanie i karnie, współdziałanie w trakcie wykonywania wspólnych zadań, pełnienie różnorodnych ról, a w związku z tym – działanie kontroli społecznej itp.
Jedną z podstawowych cech społecznych, kształtowanych w wyniku udziału jednostki w życiu grupy społecznej, jest umiejętność nawiązywania kontaktów społecznych. Kontakty społeczne zachodzą na różnorodnych płaszczyznach życia społecznego, a więc w zabawie, pracy, w spełnianiu codziennych czynności.
Wraz z narastaniem umiejętności podtrzymywania i nawiązywania kontaktów z innymi wzbogacają się stosunki społeczne, w jakie wchodzi jednostka, dzięki którym rozwija się w niej gotowość do postrzegania norm społecznych.
Role społeczne występują zawsze w pewnych układach, systemach człowiek podejmując którąś z nich pełni ją zawsze ze względu na inną osobę lub osoby, wchodząc z nimi w ten sposób w określone stosunki. Stosunek między różnymi rolami jest zawsze wyznaczony pewnymi przepisami.
Norma grupowa istnieje wówczas, gdy jednostki wchodzące w skład grupy podzielają pozytywne postawy wobec przepisów wyznaczających sposoby ich zachowania, myślenia i odczuwania. Normy grupowe zawierają dwojakiego rodzaju informacje: określają pewne czynności, nakazy dotyczące zachowania się jednostek określonych sytuacjach oraz przewidują sankcje – dodatnie za podporządkowanie się nakazom lub ujemne w wypadku ich naruszania.
Zaakceptowanie jakiejś normy oraz jej internalizacja wymaga spełnienia przez jednostkę kilku warunków, co oznacza, że musi ona;
- postrzec fakt, że obowiązuje dany przepis , tzn. że inni ten przepis akceptują;
- poznać treść normy, tzn. nakazy i sankcje w niej zawarte;
- poznać korzyści, jakie płyną dla grupy lub większości jej członków z faktu przestrzegania przepisów zawartych w normie.
Kontrola społeczna – to reakcja grupy na zachowania jednostki, w których zawarta jest aprobata lub dezaprobata dla tych zachowań.
Porozumienie między członkami grupy służy wyrażaniu wzajemnych postaw, okazywaniu wzajemnej sympatii, pozwala na uwzględnienie i konfrontację poglądów jednostek.
Na terenie grupy, kształtują się u jednostki dyspozycje do społecznego zachowania. Mówimy o człowieku, że zachowuje się społecznie wtedy, gdy przestaje on myśleć o różnorodnych zjawiskach zachodzących w zespole tylko z punktu widzenia własnych potrzeb, a zaczyna traktować sprawy grupy w kategoriach interesów tej grupy, a następnie także interesów ogólnospołecznych.
U jednostki kształtuje się również umiejętność własnej oceny. Jednostka, wchodząc w różnorodne stosunki ról na terenie grupy, uświadamia sobie własną w niej pozycję, oczekiwania wobec siebie oraz uczy się coraz bardziej realistycznie przewidywać oceny grupy o sobie.
Najbardziej intensywny rozwój umiejętności postrzegania własnej pozycji w grupie przypada na okres dojrzewania, gdyż w tym czasie młodzi najbardziej interesują się swą osobą, zarysowują ideał własnej osoby, oceniają siebie w świetle tego ideału. Jednak człowiek ujmuje samego siebie, jak stwierdza G. H. Mead, nie bezpośrednio, lecz pośrednio – z punktu widzenia grupy.
Teoria dysonansu poznawczego – Przez dysonans poznawczy rozumie się stan napięcia psychicznego zawsze odczuwany przez człowieka sposób przykry, a wywołany niezgodnością posiadanych informacji, przekonań, sądów.
Człowiek nie może przez dłuższy czas funkcjonować w stanie dysonansu poznawczego i zawsze dąży do jego redukcji. Jak wiadomo, może być on zmniejszony lub usunięty poprzez:
 przyjęcie dodatkowych przekonań – np. takich jak pomniejszenie tych, którzy wyrażają opinię niezgodną z opinią jednostki, bagatelizowanie informacji, która wywołała dysonans itp.;
 zmianę jego przekonań , które znalazły się w stosunku dysonansu;
 unikanie sytuacji i ludzi wywołujących dysonans.




PSYCHOLOGICZNE PODŁOŻE PROCESÓW OSOBOTWÓRCZYCH ZACHODZĄCYCH W GRUPIE SPOŁECZNEJ

Procesy socjalizacyjne polegają na wrastaniu osobnika w kulturę grupy społecznej pod wpływem uczestniczenia w jej życiu.
Procesy wychowawcze zachodzą jedynie w stosunku wychowawczym, w którym występuje określony wychowawca podejmujący z wychowankiem interakcje w sposób świadomy i zamierzony. Oznacza to, że organizuje on określone zabiegi w celu wywołania zamierzonych zmian w osobowości wychowanka.
Wpływ grupy zalezy od stopnia jej atrakcyjności.
J. French i B. Raven wymienia pięć podstawowych czynników określających charakter stosunków między jednostkami w grupie:
 atrakcyjność grupy dla jednostki ze względu na możliwość zaspokajania jej potrzeb,
 możliwość grupy w zakresie karania jednostki,
 autorytet formalny grupy w oczach jednostki,
 stopień identyfikacji jednostki z grupą,
 poważanie przez jednostkę grupy jako źródła wiedzy o świecie.
Podstawą atrakcyjności grupy mogą być:
- różnorodne jej cechy, np. układ stosunków między osobniczych , układ ról, cele i normy grupy, a także sposób ich realizacji, atmosfera życia w grupie itp.,
- doświadczenia indywidualne wynoszone z udziału w życiu grupy: możliwość zaspokojenia własnych potrzeb, powodzenia lub niepowodzenia jednostki w grupie,
- własności przyswajane innym członkom grupy – np. przypisywania innym, że odwzajemniają sympatię, jaka darzy ich jednostka lub podzielają postawy, wartości itp.
Najważniejszym czynnikiem atrakcyjności grupy jest możliwość zaspokajania indywidualnych potrzeb jednostki.

Poprzez realizację potrzeby kontaktów społecznych jednostka upewnia się, że normy, wartości, ideały przez nią uznawane są akceptowane i udzielane przez innych. W klasie szkolnej kontakty ograniczają się tylko odbywania lekcji, nie wytwarzają się na ogół bliższe więzy przyjacielskie. Grupa taka nie może być dla jej członków atrakcyjna. H. C. Lindgren uważa, że bez innych ludzi bardzo trudno byłoby zaspokoić podstawowe potrzeby odnoszące się do procesów fizycznych. Potrzeby te można jednak zaspokoić w dość bezosobowy sposób. Natomiast potrzebę miłości, przyjaznych uczuć ze strony innych można zaspokoić jedynie wówczas, gdy inni przejawiają te uczucia – a więc w bezpośrednich kontaktach.

W znaczeniu pedagogicznym nagrody i kary są to określone zabiegi wychowawcy mające na celu wyrażenie aprobaty lub dezaprobaty dla zachowania wychowanka.
Nagrody wpływają wzmacniająco na zachowanie człowieka – to znaczy, że jest on skłonny powtarzać takie zachowanie, uczestniczyć w takich sytuacjach, wywoływać takie reakcje otoczenia, które były dla niego źródłem nagród.
Kary hamują, wygaszają pewne zachowania jednostki. Obecność bodźców karzących wywołuje tendencję do usunięcia lub zmniejszenia kary, albo do unikania sytuacji, w których jest się na nie narażonym. A. Malewski wyróżnia cztery rodzaje nagród i kar:
 nagrody lub kary otrzymywane w wyniku zachowań innych członków tej samej grupy,
 nagrody lub kary związane z samą obecnością innych, niezależnie od tego, jak oni się zachowują,
 nagrody lub kary pochodzące od osób z zewnątrz, nie należących do danej grupy,
 nagrody lub kary dostarczane bezpośrednio przez własne zachowania.
Rolę społeczną człowiek pełni wtedy, gdy podejmuje w sposób stały zachowania, jakich oczekuje od niego grupa. W klasie szkolnej takie role, jak rola kolegi, członka klasy, członka samorządu klasowego, nieformalnego przywódcy grupy, ale także rola „kozła ofiarnego”, rola ucznia, który za wszystkich odrabia lekcje i daje odpisywać itp.

Socjologiczna problematyka zespołu wychowawczego

CHARAKTERYSTYKA PODSTAWOWYCH KOMPONENTÓW GRUPY SPOŁECZNEJ
Wg A. Matejko mała grupa to zbiór osób złączonych względnie trwałą więzią, na tle określonych wspólnych wartości, stykających się ze sobą i oddziałujących na siebie nawzajem mniej lub bardziej bezpośrednio, a przy tym świadomie wyodrębniających się z otoczenia.
W literaturze wyróżnia się na ogół dwa rodzaje celów grupowych:
 cele formalne – narzucone grupie przez czynniki zewnętrzne,
 cele autonomiczne – są one podzielane przez ogół członków grupy.
Z chwilą, kiedy grupa osiąga pewną stałość w układzie pozycji i ról jej członków, mówimy o jej strukturze. Wyróżnia się cztery zasadnicze rodzaje struktury grupy:
- Strukturę hierarchiczną;
- Strukturę autokratyczną - istnieje jedna pozycja dominująca, natomiast wszystkie pozostałe są jej podporządkowane i w stosunku do siebie równorzędne;
- Strukturę klinową lub wieloośrodkową – występuje kilka pozycji dominujących wobec pewnych stałych podgrup;
- Strukturę demokratyczną – wszystkie pozycje są równorzędne, nie pozycji dominujących i podporządkowanych.
Wyróżniamy także strukturę:
 formalną:
- Między członkami grupy nawiązują się trwałe stosunki osobiste;
- Na tle tych stosunków powstają normy regulujące zachowanie członków grupy.
- W ramach grupy funkcjonują cele autonomiczne wpływające na układ pozycji i ról. Na tle tych stosunków powstają normy regulujące zachowanie członków grupy;
 nieformalną :
- Spójność;
- przeżywanie wspólnych dążeń;
- Klasa realizuje zadania narzucone przez czynniki zewnętrzne;
- Klasa stanowi grupę, która jest poddana kontroli wychowawczej przez wychowawcę instytucjonalnie do pełnienia tej roli powołanego;
- Na klasę oddziałuje nie jeden wychowawca, lecz wielu nauczycieli, z których każdy kształtuje i utrwala inny układ formalnych stosunków między uczniami.

ZESPÓŁ WYCHOWAWCZY I KOLEKTYW JAKO SWOISTE GRUPY SPOŁECZNE
H. Muszyński: Zespołem wychowawczym nazywa taką grupę, która utworzona została dla z góry założonych celów wychowawczych i poddana jest wychowawczemu kierownictwu i oddziaływaniu.
Kolektywem wychowawczym nazywamy taki zespół wychowanków, w którym obecny jest wychowawca uczestniczący w życiu zespołu jako jego członek przywódca.
Typologia klas szkolnych w szkole średniej.

CELE GRUPOWE JAKO PODSTAWA PRZEMIAN WŁAŚCIWOŚCI KLAS SZKOLNYCH
F. Znaniecki klasyfikuje grupy według ich odrębności:
a) grupy celowe, łączące członków na zasadzie uznawania wspólnych celów,
b) grupy kościelne, wyodrębnione przez wspólność wierzeń,
c) grupy kulturalne, posiadające swoistą kulturę,
d) grupy klasowe, wyodrębnione na zasadzie trwałego zamieszkiwania wspólnego terytorium,
e) grupy genetyczne łączące ludzi na zasadzie pokrewieństwa,
f) grupy stycznościowe, wyodrębnione poprzez fakt poprzedniego współżycia jej członków.
Trzy typy klas:
 zespoły wychowawcze zintegrowane, których cele nie formalne pokrywały się z zadaniami wychowawczymi,
 klasy nie zintegrowane, w których cele nieformalne nie pokrywają się z zadaniami wychowawczymi, ale nie są destruktywne,
 klasy zintegrowane destruktywnie, czyli zintegrowane wokół celów nieformalnych, sprzecznych z zadaniami wychowawczymi.
Charakterystyka głównych typów klas w szkole średniej:
- W klasach wychowawczo zintegrowanych uczniowie najczęściej identyfikują się z zadaniami stawianymi przez wychowawcę. Klasy te są postrzegane przez poszczególnych uczniów jako pozytywne układy odniesienia, co oznacza wysoki stopień identyfikacji jednostek z celami zespołu;
- W klasach niezintegrowanych cele nieformalne nie pokrywają się z zadaniami wychowawczymi, a podstawową płaszczyzną kontaktów jest uprawianie działalności rozrywkowej;
- Klasy zintegrowane destruktywnie, których cele nieformalne są sprzeczne z celami formalnymi, charakteryzują się jeszcze większym w porównaniu z klasami II typu dysonansem wobec poglądów i przekonań wychowawcy.
Jednostki izolowane przede wszystkim nie posiadają wpływu na rodzaj realizowanych przez klasę celów. Powoduje to, że ich indywidualne potrzeby nie są uwzględniane w działalności zespołu. Zahamowaniu ulegają procesy porozumiewania się na skutek braku nagradzających reakcji ze strony grupy.
Dla dokonania pełnej charakterystyki struktury jakiegoś zespołu nie wystarczy określić rodzaj tej struktury i ustalić poziom demokratyzacji stosunków wewnętrznych. Opis struktury zespołu wychowawczego wymaga ponadto analizy stopnia zgodności pomiędzy strukturą formalną nieformalną.
Spójność klasy- poprzez spójność rozumie się stopień wartościowania przez jednostki swego członkostwa w określonej grupie. Zespół jest tym bardziej spójny, im więcej członków wysoko wartościowuje członkostwo w nim.
Spójność grupy jest cechą grupy jako całości i jest zależna od wielu czynników:
- atrakcyjność interpersonalna w grupie;
- wysoka motywacja do osiągania wspólnych celów;
- prestiż grupy w ocenie jej członków;
- liczebność grupy;
- złożoność grupy;
- stopień podzielenia postaw przez członków grupy.

Poznawcze determinanty kształtowania się zespołów wychowawczych w różnych typach klas szkolnych.
Obraz klasy jako grupy społecznej kształtuje się nie tylko pod wpływem zabiegów wychowawczych. Do istotnych czynników warunkujących przebieg procesów grupotwórczych niemanipulowanych wychowawczo, w wyniku, których utrwalają się określone właściwości zespołowe, zaliczyć należy pewne cechy jednostek tworzących zespoły. Do podstawowych z nich należą wiek, status ekonomiczny rodziny, doświadczenia społeczne wynoszone z domu rodzinnego.
Istotne znaczenie dla kształtowania się niektórych zjawisk w zespole posiadają też formalne cechy zbiorowości np. liczebność grupy, bliskość przestrzenna jej członków i inne.

Efektywność pracy wychowawcy klasowego w kształtowaniu zespołu uczniowskiego w klasach różnego typu.

ZADANIA WYCHOWAWCY W PRACY NAD ROZWIJANIEM ZESPOŁU KLASOWEGO
Celem zabiegów wychowawczych jest zawsze wprowadzenie określonych zmian w osobowości wychowanka. Najbardziej pożądane z punktu widzenia wychowawczego są klasy wychowawczo zintegrowane. Klasa powstaje z jednostek, pomiędzy którymi nie zachodzą żadne więzy nieformalne. Podjęcie odpowiednich zabiegów wychowawczych powoduje, że z tej luźnej gromady jednostek powstaje grupa o określonych cechach, grupa, którą można zaliczyć do któregoś z wymienionych typów. Zadania wychowawcy w pracy nad rozwijaniem zespołu klasowego polegają główne na:
 Zintegrowaniu uczniów wokół określonych celów i wartości;
 Doprowadzeniu do zbieżności struktury formalnej i nieformalnej;
 Rozwinięciu demokratycznych stosunków wewnątrzgrupowych;
 Doprowadzeniu do tego, by jego własna pozycja mieściła się w obrębie zespołu.
Realizacja wymienionych zadań wymaga od wychowawcy:
- Inspirowania i organizowania zajęć zespołu wokół określonych treści;
- Organizowania klasy jako grupy społecznej;
- Spełniania funkcji przywódczych wobec klasy.
RODZAJ ZAJĘĆ REALIZOWANYCH PRZEZ WYCHOWAWCĘ Z KLASĄ
Dziedziny wewnętrznego życia klasy:
Jedną z dziedzin aktywności grupy może być jej działalność produkcyjno – gospodarcza. Inną dziedziną życia klasy są różnorodne formy działania wokół spraw nauki i kształcenia. Następną dziedziną jest działalność społeczna. Dalszą dziedziną jest preorientacja zawodowa. Następną dziedziną działalności klasy jest życie towarzyskie i rozrywkowe. Jedną z najbardziej pociągających młodzież form działalności jest sport turystyka.
Wychowawca nie może zmienić zespołu, jeśli nie wprowadził go w określoną sytuację realizacji konkretnych zajęć lub zadań. Dopiero akceptacja przez zespół tych zajęć lub osiąganych dzięki nim wartości może doprowadzić do ustalenia w zespole normy nakazującej dążenie do realizacji tych wartości, a więc do ukształtowania nowego celu.
SPOSÓB ORGANIZACJI KLASY JAKO GRUPY SPOŁECZNEJ
Elementy organizacyjne klasy szkolnej:
- Formalne kierownictwo klasy, a więc wychowawca, który w dobrze zorganizowanej grupie spełnia rolę inspiratora, koordynatora, doradcy;
- Ogniwa samorządowe młodzieży, a więc samorząd klasy i inne stałe jego agendy w klasie, takie jak zespół redakcyjny, sekcja nauki, imprez sportowo – turystycznych, sąd koleżeński, itp.;
- Grupy organizacji młodzieżowych działające na terenie klasy, takie jak drużyna harcerska itp.;
- Grupy na wpółformalne, stałe lub krótkotrwałe, tworzone dla wykonania określonych zadań.
Samorząd rozumiany nie jako aktyw młodzieży, lecz jako forma jej działania spełnia w życiu grupy podstawowe funkcje polegające na kierowaniu grupą. Do funkcji tych zaliczyć można ustalenie celów działalności grupy, planowanie działań, organizowanie grupy do ich wykonania oraz kontrola i ocena działalności zespołu.
KIEROWANIE WYCHOWAWCZE KLASĄ SZKOLNĄ
Kiedy mówimy o kierowaniu, mamy na myśli to, jakie działania musi podjąć kierownik w celu zorganizowania grupy do wykonania zadań związanych z realizowanymi przez nią celami. Do funkcji kierowniczych należą, więc takie, jak ustalanie celów zespołu oraz planowanie działania związanego z tymi celami, organizowanie zespołu, czyli wyodrębnionych elementów jego struktury do realizacji wymienionych zadań, koordynowanie, kontrolowanie i ocenianie wkładu poszczególnych członków.
Styl kierowania wychowawczego przejawia się w zachowaniach wychowawcy. Wśród zachowań dla demokratycznego stylu wymienić głównie należy:
 częste nagradzanie zespołu;
 pobudzanie go do wyrażania własnych opinii;
 dopuszczenie do podejmowania decyzji dotyczących życia zespołu;
 okazywanie życzliwości wyrażającej się m. in. w przejawianiu zainteresowania osobistymi sprawami członków zespołu, w rozładowaniu napięć psychicznych;
 zapewnienie warunków dla realizacji indywidualnych potrzeb członków zespołu.