Kształtowanie rolniczej przestrzeni produkcji

Stworzenie warunków do trwałego rozwoju rolnictwa – jednego z najważniejszych działów gospodarki kraju – wymaga poszukiwania nowych metod pobudzania i sterowania procesami przemian agrarnych oraz zmiany struktury przestrzennej rolnictwa. Wprowadzenie tych zmian musi być jednak wsparte zmianą sposobu myślenia i wielu norm prawnych. Na pierwszy plan wysuwa się tu konieczność racjonalnej gospodarki ziemią oraz restrukturyzacja przestrzeni rolniczej. Nie jest to jednak możliwe bez uprzedniego ustalenia generalnych kierunków i założeń, w jakich ma się rozwijać cała gospodarka rolna, oraz mają zachodzić zmiany struktury rolnictwa. Opracowanie właściwych zamierzeń (zadań) w dziedzinie restrukturyzacji przestrzeni rolniczej wymaga kompleksowego i systemowego działania. Podejście systemowe jest właśnie metodą rozwiązywania sytuacji problemowych. Należy podkreślić, że nie jest to metoda rozwiązywania sytuacji problemowych w wąskim znaczeniu. Jest ona rozszerzona o model postępowania przy rozwiązywaniu problemów szczegółowych. Postępowanie systemowe, jako filozofia rozwiązywania problemów, opiera się po pierwsze na opracowaniu toku postępowania, po drugie na sporządzaniu projektu realizacyjnego (programu).

Przekształcanie przestrzeni rolniczej obszaru w skali gminy wiejskiej to także systemowa realizacja programu rozwoju przestrzenno-gospodarczego, nie tylko z punktu widzenia problematyki rolnej, ale także leśnej, rekreacyjnej oraz wszystkich możliwych i społecznie uzasadnionych sposobów użytkowania ziemi z uwzględnieniem potrzeb (i praw) środowiska, zachowaniem tradycji kulturowych przekształcanych obszarów, kształtowaniem krajobrazu rolniczego itp. Głównym celem przekształcania przestrzeni jest poprawa warunków i jakości życia na wsi. Na jakość tę wpływa wiele czynników powiązanych w system stanowiący jedną (rozczłonkowaną w sobie) całość. Po pierwsze będzie to poziom możliwych do osiągnięcia dochodów. Na drugim miejscu należy natomiast postawić możliwość ich spożytkowania. To zaś zależy już od wyposażenia wsi w urządzenia infrastrukturalne oraz od praktycznych możliwości kontaktowania się mieszkańców wsi ze światem zewnętrznym. Współczesne gospodarstwo rolne powinno być na tyle duże, aby zagwarantować uzyskiwanie realnych dochodów jego właścicielowi. Zabudowania gospodarstwa powinny być wyposażone w podstawowe urządzenia sieciowe, posiadać łazienkę i mieć zainstalowany telefon. W nowoczesnej wsi drogi powinny być racjonalnie rozmieszczone i utwardzone (także drogi rolniczej obsługi pól). Grunty rolne winny być użytkowane zgodnie z wymogami środowiska. Działki gruntowe i pola powinny mieć uregulowane stosunki wodne (zmeliorowane) oraz odpowiednie wielkości i kształty pozwalające na stosowanie nowoczesnej agrotechniki. Osiedla wiejskie powinny być wyposażone w jednostki obsługi rolnictwa, placówki oświaty, ochrony zdrowia, handlu, łączności, kultury itp. Równocześnie powinny być zachowane regionalne tradycje kulturowe dotyczące m.in. zagospodarowania przestrzennego, form i stylów budownictwa. Reasumując, należy stwierdzić, że restrukturyzacja przestrzeni rolniczej wsi i poszczególnych gospodarstw jest zadaniem trudnym głównie ze względu na swój wielowymiarowy charakter. Na formułowanie zadań projektowych w tej dziedzinie istotny, a niekiedy decydujący wpływ ma także wiele uwarunkowań zewnętrznych takich jak:
- uwarunkowania społeczno-gospodarcze
- uwarunkowania środowiskowe
- uwarunkowania prawne
- uwarunkowania technologiczne
- uwarunkowania finansowe
- i inne
Realizacja zadań restrukturyzacyjnych przestrzeni rolniczej powinna stać się częścią zabiegów systemowych rozwiązywanych równolegle z przewidywaniami demograficznymi, dotyczącymi alokacji siły roboczej na inne tereny kraju czy do pozarolniczych działów gospodarki. Realizacja zadań restrukturyzacyjnych wymaga od państwa (zarówno na szczeblu centralnym, jak i samorządów lokalnych) przedsięwzięć organizacyjnych i zwiększenia nakładów inwestycyjnych. Oznacza to konkretne działania:
1.kształtowanie systemu rynku rolnego i cen związanych z inicjowaniem tworzenia oraz popieraniem instytucji typowych dla krajów rozwiniętej gospodarki rynkowej, np:
a)Agencji Rynku Rolnego ograniczającej różnice między cenami produkcji i cenami detalicznymi
b)giełd towarowych
c)rolniczych rad regionalnych
d)rad rynków branżowych (np. producentów buraków cukrowych, producentów cukru i eksporterów cukru czy klubów eksporterów)
2.polityka kredytowa realizowana przez system bankowy czy ARiMR w celu zapewnienia rolnictwu określonej puli kredytów celowych o obniżonej stopie procentowej.
3.system podatków, które mogą oddziaływać na procesy gospodarcze przez elastyczne posługiwanie się zwolnieniami i ulgami podatkowymi.
4.subsydiowanie rolnictwa i gosp. żywnościowej w formach nie kolidujących z działaniem mechanizmów rynkowych.
5.polityka celna dostosowana do standardów międzynarodowych
Gospodarka ziemią i zadania dotyczące restrukturyzacji przestrzeni rolniczej.
Powierzchnia użytków rolnych (gruntów ornych, sadów, ogrodów, łąk i pastwisk) tzn. obszaru produkcyjnego rolnictwa wyniosła w 1994 roku około 18.664 tys. ha i stanowiła 59,7 powierzchni kraju. Obszar ten ulega systematycznie zmniejszeniu, co spowodowane jest przede wszystkim przeznaczaniem gruntów rolnych na cele produkcji leśnej, przejmowaniem terenów pod budownictwo mieszkaniowe i usługowe miast i osiedli, budownictwo zakładów przemysłowych, baz, międzynarodową, krajową i lokalną sieć komunikacyjną, zbiorniki wodne itp.
Jedną z najważniejszych zasad obowiązujących w gospodarce ziemią powinna być maksymalna oszczędność użytków rolnych i leśnych. Na cele nierolnicze i nieleśne można przeznaczyć przede wszystkim grunty oznaczone w ewidencji gruntów jako nieużytki, a w razie ich braku, inne grunty o najniższej przydatności produkcyjnej.
Przeznaczanie gruntów rolnych i leśnych na cele nierolnicze i nieleśne dokonywane jest w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego sporządzanych w trybie określonym właściwymi przepisami o zagospodarowaniu przestrzennym.
Przeznaczanie na cele nierolnicze i nieleśne:
- gruntów rolnych stanowiących użytki rolne klas I-III, jeśli ich zwarty obszar projektowany do takiego przeznaczenia przekracza 0,5ha – wymaga uzyskania zgody ministra rolnictwa i gospodarki żywnościowej;
- gruntów rolnych stanowiących użytki rolne klas IV, jeśli ich zwarty obszar projektowany do takiego przeznaczenia przekracza 1ha, a ponadto gruntów rolnych stanowiących użytki rolne nawet klas V i VI, ale wytworzonych z gleb pochodzenia organicznego oraz torfowisk i oczek wodnych, jeśli mają być przeznaczone na cele budowy zbiorników wodnych, eksploatacji złóż, kopalin, budowy dróg publicznych lub linii kolejowych – wymaga uzyskania zgody wojewody;
- gruntów leśnych stanowiących własność Skarbu Państwa – wymaga uzyskania zgody ministra ochrony środowiska, zasobów naturalnych i leśnictwa lub upoważnionej przez niego osoby;
- pozostałych gruntów leśnych – wymaga zgody wojewody.
Drugą zasadą, która musi być realizowana w polityce gospodarki ziemią, jest likwidacja nadmiernego rozdrobnienia agrarnego. Z wieloletniego doświadczenia wynika, że jest to zasada bardzo trudna w praktycznej realizacji. Strategia rozwoju rolnictwa zakłada tworzenie gospodarstw rodzinnych, będących podstawową formą gospodarowania w krajach zrzeszonych w EWG. Należy zdawać sobie jednak sprawę, iż tempo wzrostu powierzchni gospodarstwa jest bardzo powolne. W latach 1954-1944 średnia powierzchnia gospodarstwa w Polsce wzrosła z 5,9 do 6,3 ha. Trudny do realizacji jest również zamysł wykorzystania gruntów byłych PGR-ów do powiększania gospodarstw. O ile w rejonie Polski centralnej zagospodarowanie tych gruntów, ze względu na nikły ich udział w strukturze własności, nie sprawia kłopotów, o tyle parcelacja PGR-ów na ziemiach północnych i zachodnich jest znacznie utrudniona. Koszty zagospodarowania nowych (tworzących się) gospodarstw o powierzchni nie mniejszej niż 15 ha, w skali masowej przekraczają zarówno możliwości finansowe państwa, jak i przyszłych właścicieli.
Trzecią zasadą gospodarki ziemią jest zasada równomiernego i wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich przy równoczesnym zachowaniu wartości środowiskowych i kulturowych istniejącego osadnictwa. Jest to niezwykle ważne, gdyż sytuacja demograficzna wsi nie pozwala na szybkie zmiany strukturalne. Niezbędne jest rozwijanie lokalnego rynku pracy i wspieranie przedsięwzięć modernizacyjnych głównie w produkcji: mleka, mięsa, warzyw i owoców, zdrowej żywności. W realizacji tej zasady powinny znaleźć swoje miejsce wszelkie inicjatywy zmierzające do ożywienia wsi, jak rolnictwo ekologiczne, agroturyzm i cały proces restrukturyzacji oraz zwiększenia stopnia wykorzystania potencjału produkcyjnego. Tak więc realizacja celu głównego, jakim jest poprawa warunków życia na wsi, jest zadaniem wieloaspektowym i skomplikowanym.
Optymalizacja wielkości areałów gruntów gospodarstw rolnych.
Konieczność zmiany istniejącej struktury władania w rolnictwie i radykalne powiększenie gospodarstw jest zadaniem niezwykle trudnym, możliwym do realizacji w dłuższym czasie, przy odpowiedniej i konsekwentnej polityce rolnej. Proces ten jest blokowany przez nadmiar siły roboczej na wsi i ostro występujący problem bezrobocia w całej gospodarce narodowej. Konieczność restrukturyzacji stwarza jednak równocześnie szansę właściwego rozdysponowania ziemi pomiędzy podmioty gospodarcze, uporządkowania rozłogów gruntów czy właściwego wykorzystania jej powierzchni. O wielkości zadań restrukturyzacyjnych dotyczących kształtowania wielkości i struktury gospodarstw rolnych na terenie danej gminy decydować będą m.in. takie czynniki jak:
- intensywność przewidywanego profilu produkcji rolnej, uwzględniająca zarówno czynniki przyrodnicze, jak i technologiczne, demograficzne czy ekonomiczne;
- wielkość powierzchni użytków rolnych przewidywana dla jednej osoby zatrudnionej w rolnictwie i w danych warunkach terenowych uznanych za optymalne;
- przewidywana wielkość gospodarstw rolnych i potrzeby dotyczące kształtowania rozłogu ich gruntów.
Pożądana wielkość powierzchni gruntów gospodarstw menedżerskich i farmerskich.
Ocena przekształceń strukturalnych rolnictwa i zmian własnościowych jakie w nim zachodzą pozwala na stwierdzenie, że w przyszłości podobnie jak obecnie będą równolegle funkcjonowały dwie formy gospodarstw:
- gospodarstwa wielkoobszarowe typu menedżerskiego;
- gospodarstwa prywatne (rodzinne) typu farmerskiego.
W ramach polityki kształtowania i rozwoju obszarów wiejskich, jako zadanie ciągłe na okres kilkudziesięciu lat, przewidywać można:
1.Zmniejszenie, komercjalizację oraz częściową prywatyzację wielkoobszarowych gospodarstw państwowych. Przy przekształcaniu tych gospodarstw niezbędne jest szerokie stosowanie zróżnicowanych form własności czy zarządzania (powiernictwo, akcjonariaty, spółki akcyjne, prywatna własność, leasing, dzierżawa itp.)
2.Przekształcenie istniejących lub tworzenie nowych gospodarstw rolnych rodzinnych, z równoczesną polaryzacją ich powierzchni polegającą na:
- znacznym powiększeniu powierzchni gospodarstw prywatnych typu farmerskiego, do powierzchni optymalnych dla danego rodzaju i profilu produkcji, tak aby zapewniały one możliwość uzyskania właściwego parytetu dochodów;
- zmniejszeniu powierzchni (często bardzo znacznym do powierzchni nawet poniżej 1 ha gruntów) tych gospodarstw, w których głównym źródłem utrzymania będzie praca poza rolnictwem.
Przyszłościowa wielkość gospodarstw typu menedżerskiego powinna uwzględniać istniejący stan zainwestowania trwałego w ośrodkach gospodarczych (obiekty nadające się do dalszego wykorzystania), wyrażający się głównie zdolnością tych ośrodków do obsługiwania określonego areału użytków rolnych. Rozpatrując ten problem bardziej szczegółowo, można uznać, że o minimalnej wielkości wielkoobszarowego gospodarstwa należy wnioskować na podstawie istniejącej ilości stanowisk hodowlanych w ośrodku gospodarczym tego gospodarstwa. Warunkiem wstępnym prawidłowej restrukturyzacji gospodarstw istniejących czy ewentualnego tworzenia nowych gospodarstw wielkoobszarowych, jest odpowiednie ukształtowanie rozłogu ich gruntów. Głównymi kryteriami kształtowania rozłogu danego gospodarstwa powinny być istniejące warunki fizjograficzne, glebowo-rolnicze oraz infrastruktura wiążąca tereny rolne gospodarstwa z jego bazą budynkową. Praktyczna wielkość powierzchni gospodarstwa rodzinnego typu farmerskiego w znacznym stopniu może odbiegać od teoretycznej powierzchni modelu (iloczyn ilości osób pracujących w gospodarstwie i przeliczeniowej powierzchni gruntów równej 24 ha/1 osobę). Pożądaną wielkość produkcji – wynikającą z konieczności uzyskania parytetu dochodów – można bowiem osiągnąć przez wzrost intensywności jej organizacji.
Zasady kształtowania struktury użytków gruntowych.
Wzrost kosztów produkcji roślinnej – głównie na gruntach ornych – i stosunkowo niewielka jej opłacalność powodują, że grunty orne gorszej jakości wypadają z użytkowania płużnego, a zagospodarowanie wypadających powierzchni polega głównie na przeznaczaniu tych gruntów na użytki zielone (głównie pastwiska). Racjonalny rozwój produkcji rolniczej można wówczas łączyć z najbardziej opłacalną na europejskich rynkach zbytu produkcją bydła opasowego. Zamiana użytków ornych na użytki zielone nie tylko nie niszczy i nie degraduje środowiska lecz wręcz to środowisko poprawia. Celowe jest również przeznaczenie gruntów rolniczych najsłabszej jakości (zarówno gruntów ornych, jak i użytków zielonych), gruntów rolniczo nieprzydatnych oraz części nieużytków gruntowych do użytkowania leśnego. W krajach EWG preferuje się taką strukturę użytkowania, w której lasy będą zajmowały 30% i więcej powierzchni obszarów wiejskich. W strukturze użytków rolnych preferowany stosunek powierzchni gruntów ornych do użytków zielonych kształtuje się na poziomie ok. 1,5 : 1,0.
Wśród podstawowych zabiegów, które wykonywane są w ramach zmiany użytkowania – transformacji użytków gruntowych, wyróżnić można:
- zalesienia i zadrzewienia;
- zadarnienia;
- osuszanie lub nawadnianie (melioracje wodne);
- budowę zbiorników wodnych i zalewanie gruntów rolnych wodą;
- rekultywację gruntów zdewastowanych, przystosowanie nieużytków, karczowanie itp.;
- przeznaczanie ziemi na cele nierolnicze jak: budowa obiektów mieszkalnych, przemysłowych, komunikacyjnych, rekreacyjnych czy eksploatacja bogactw naturalnych.

materiały:
Janusz Jasiński, Kazimierz przybyłowski "Kształtowanie przestrzeni rolniczej wsi i gospodarstw"