Monofizytyzm i kościoły.

Monofizytyzm to kierunek w teologii chrześcijańskiej przyjmujący, że w Chrystusie jest tylko jedna natura, jednocześnie boska i ludzka. Pogląd ten został sformułowany przez mnicha z Konstantynopola, Eutychesa. Herezja monofizycka powstała z chęci zwalczenia herezji nestoriańskiej. Podczas gdy nestorianie rozdzielali jedność natury Boskiej i ludzkiej w Chrystusie, to uczeni aleksandryjscy popadli w drugą krańcowość. Monofizytów można podzielić na dwie grupy: Pierwsi to „realni” - do nich należą Eutyches, Dioskurus I, Sergiusz z Antiochii, Niobes z Aleksandrii i Dionizy Areopagita. Głosili oni, że obydwie natury w Chrystusie ściśle się złączyły, zaś ze zlania się ich powstała jedna natura Bosko - ludzka (jak kropla wina ginie w morzu, tak w bezmiarze Bóstwa zaginęła natura ludzka w Chrystusie). Ciało Chrystusa nie było współistotne z naszym ciałem, lecz zostało całkowicie przebóstwione. Konsekwentnie według tych zasad nauka o dwóch naturach była uważana za nestoriańską i heretycką. Nowa nauka dogmatycznie opierała się na platońskiej teorii filozoficznej - przebóstwienie natury ludzkiej. Drudzy to natomiast „werbalni”. Grupa tych teologów przyjmowała tylko werbalnie monofizytyzm przez posługiwanie się formułami słownymi monofizyckimi, ale w rzeczywistości rozróżniała w Chrystusie Bóstwo i człowieczeństwo. Zbliżali się do monofizytów przez przyjmowanie "jedności natury". Do tej grupy należeli przeciwnicy Soboru Chalcedońskiego: Sewerus z Antiochii, Filoksenos z Mabbug, Tymoteusz Ailuros, Jakub Liberyjczyk Serugh, Piotr Iberyjczyk i inni. Zgodnie z doktryną monofizytów realnych w ujęciu abstrakcyjnym są w Chrystusie dwie substancje, ale w ujęciu konkretnym jest jedna natura. Bóstwo i człowieczeństwo nie są zmieszane ze sobą (mixtio) ani zewnętrznie ze sobą połączone (iuxta positio), lecz złączone wspólnie (compositio) na wzór substancyjnego połączenia duszy z ciałem. Ta nowa nauka stała się najbardziej popularną herezją w starożytności chrześcijańskiej. Niebezpieczeństwo jej polegało na tym, że nie można było mówić o odkupieniu człowieka. Chrystus nie mógł cierpieć w przebóstwionej naturze ludzkiej. Monofizytyzm stał się przedmiotem ostrych kontrowersji i sporów. Papież Leon I i Sobór Chalcedoński (451) odrzuciły go, przyjmując duofizytyzm, a więc dwoistość natury Chrystusa - boską i ludzką. Z kolei ustalenia soboru chalcedońskiego zostały odrzucone w Egipcie, Etiopii i Armenii, co zapoczątkowało powstanie Kościołów przed chalcedońskich. Kościoły monofizytyckie zostały ostatecznie zorganizowane przez Sewera z Antiochii. Kościoły monofizytyckie istnieją do dzisiaj i obejmują: Syryjski Kościół Ortodoksyjny (Kościół jakobicki), Koptyjski Kościół Ortodoksyjny w Egipcie, Etiopski Kościół Ortodoksyjny Tewahedo (tewahedo oznacza "zrobiony jako jeden"), autokefaliczny Erytrejski Kościół Ortodoksyjny i Armeński Kościół Apostolski . Inne źródła podają, że do dzisiaj istnieje sześć niezależnych od siebie Kościołów: Ormiański Kościół Apostolski, Koptyjski Kościół Prawosławny, Etiopski Kościół Prawosławny, Syryjski Kościół Prawosławny, Orientalny Kościół Prawosławny w Indiach podzielony na autokefaliczny Malankarski Prawosławny Kościół Syryjski i autonomiczny Kościół pod kierownictwem syryjskiego patriarchatu prawosławnego w Damaszku, Erytrejski Kościół Prawosławny, którego niezależność od Etiopskiego Kościoła Prawosławnego uznano w 1993 r.

Kościół jakobicki (syryjski, zachodniosyryjski, syriacki) to jeden z Kościołów Wschodu, wyznający monofizytyzm, działający na terenie obecnej Syrii i Iraku. Jego głową jest syryjski patriarcha Antiochii, rezydujący obecnie w Damaszku. Powstał na fali wywołanej herezją monofizytyzmu i jej wyklęciem na soborze chalcedońskim (451), podobnie, jak kościół koptyjski i kościół ormiański.

Kościół jakobicki uważa się za jedynego prawowitego spadkobiercę kościoła antiocheńskiego. Oficjalnie nazywa się syryjskim kościołem ortodoksyjnym (co akurat w tym przypadku nie znaczy "prawosławnym"). Nie używa nazwy "jakobicki", ponieważ została ona nadana przez bizantyjskich przeciwników tego kościoła i sugeruje, że nie jest to kościół założony przez apostołów. Zaprzecza także, jakoby jego nauka była monofizycka, wskazując na większe skomplikowanie chrystologii tego kościoła, odmienne od radykalnego monofizytyzmu w wersji Eutychesa.

Kościół jakobicki powstał w VI wieku w Syrii, głównie za sprawą biskupa Edessy Jakuba Baradeusza (aram. Burd'ono - "w łachmanach", od jego imienia pochodzi potoczna nazwa kościoła) i za poparciem cesarzowej bizantyjskiej Teodory. Wędrując po Syrii w przebraniu żebraka Jakub Baradeusz własnym wysiłkiem stworzył organizację kościoła, konsekrując 27 biskupów i setki księży. Organizacja ta pozwoliła jakobitom przetrwać prześladowania ze strony władz bizantyjskich w VI i w VII wieku, najazd krzyżowców w XI wieku, masakrę z rąk Mongołów Temudżyna około 1400, ucisk Porty Ottomańskiej, masakrę 25 tysięcy Syryjczyków w południowej Turcji w latach 1895-1896, rzeź 90 tysięcy Syryjczyków w 1915 i wreszcie powstanie Kurdów w latach 1925-1926.

Kościół jakobicki miał spore sukcesy w działalności misyjnej wśród Arabów przed narodzinami islamu. Po arabskim podboju Syrii jakobini pozostawali w przyjaznych stosunkach z kalifami, niejednokrotnie pełniąc urzędy państwowe, a klasztory jakobickie były ośrodkami myśli filozoficznej. W nich tłumaczono na arabski i aramejski (syryjski, syriacki) dzieła greckich myślicieli i uczonych. Kościół jakobicki zasilali głównie ci Aramejczycy (Syryjczycy), którym nie odpowiadała dominacja patriarchów Konstantynopola nad cerkwią prawosławną w Syrii. Był to jeden z przejawów szerszego konfliktu między grecko- a aramejskojęzyczną częścią Syrii.

W szczytowym okresie swego rozwoju (XIV wiek) kościół jakobicki liczył 20 metropolii i 103 diecezje, sięgające na wschód do Afganistanu. Są również dowody istnienia skupisk wiernych tego kościoła w Turkiestanie i w Sinkiangu.

Próby unii z Rzymem podejmowano w kościele jakobickim od XVII wieku. Na początku XVIII wieku biskup Aleppo wraz z grupą wiernych nawiązał unię z Rzymem. Od tego czasu istnieje unicki katolicki kościół jakobicki, którego patriarcha rezyduje w Bejrucie. W XIX wieku na terenie zachodniej Syrii katolicy-jakobici przeważali liczebnie nad monofizytami. Konwersja na tak wielką skalę była prawdopodobnie wywołana faktem, że katolicy mieszkający w Imperium Ottomańskim korzystali z opieki Francji, co zapewniało im lepszą pozycję - więcej praw, niższe podatki .

Z kościołem jakobickim związany jest jeden z odłamów chrześcijaństwa indyjskiego - kościół syro-malabarski. Od początku swego istnienia do czasów latynizacji w XVI wieku uznawał zwierzchnictwo patriarchy jakobickiego, zaś w XVII wieku część jego wiernych, porzuciwszy unię z Rzymem, powróciła pod jego władzę. Kościół syro-malabarski bywa nawet uważany za część kościoła jakobickiego, jakkolwiek związek obu tych kościołów partykularnych, z racji odległości, jest raczej sprawą tradycji. Oba kościoły uważają się za założone przez świętego Tomasza Apostoła.

Patriarchat jakobicki mieścił się początkowo w Antiochii. W 518 cesarz Justynian wygnał monofizyckiego patriarchę Mor Seweriusza do Egiptu i od tej pory rezydencjami patriarchów były różne klasztory w Mezopotamii. Od XIII wieku patriarcha rezydował w klasztorze Deir Al Zaafaran koło Mardin w dzisiejszej Turcji. W 1933 patriarchat został przeniesiony do Syrii - do Homs, a w 1959 do Damaszku. Od 1293 tradycją kościoła jest, że patriarchowie noszą imię Ignacy, na pamiątkę świętego męczennika Ignacego Oświeciciela, drugiego patriarchy Antiochii (po świętym Piotrze Apostole).

W latach 1971 i 1984 kolejni patriarchowie jakobiccy i papieże wydali wspólne deklaracje zawierające wspólne, jednolite stanowisko w sporze o naturę Chrystusa, który legł u podstaw oddzielenia się jakobinów od Kościoła Powszechnego. Deklaracje przyznają jednak, że różnice w nauce są jeszcze zbyt wielkie, by doszło do interkomunii między kościołem jakobickim a katolickim.

Wierni kościoła jakobickiego, rozproszeni po całym świecie, są podzieleni na 17 diecezji [dane z 1983]. Jest ich obecnie około 3,07 mln., z tego około 670 tysięcy mieszka na Bliskim Wschodzie (inne źródła podają 0,5 mln; dane z początku XX wieku są jeszcze inne: 60-80 tysięcy). W kościele doniosłą rolę odgrywają klasztory, z których najbardziej znane są monastery świętego Mateusza koło Mosulu (Irak) i świętego Gabriela w Tur Abdin (Turcja), oba założone w IV wieku, świętego Ananiasza (Deir al. Zaafaran) koło Mardin (Turcja), założony w VIII wieku, oraz świętego Marka w Jerozolimie, w którym podobno znajduje się pomieszczenie, w którym odbyła się Ostatnia Wieczerza. Biskupi kościoła jakobickiego są powoływani wyłącznie spośród zakonników.

Oba kościoły jakobickie - monofizycki i katolicki – używają obrządku syryjskiego z aramejskim jako językiem liturgicznym.
W wieku V Dioskur, Patriarcha Aleksandryjski, zaczął sympatyzować z nauka Eutychesa o jednej tylko naturze Chrystusa (monofizytyzm). Aleksandria odrzuciła decyzje Soboru Chalcedonskiego z 451 roku. Monofizytyzm szybko rozpowszechnił się po Egipcie docierając aż do Etiopii, będąc zarazem zwalczany przez melchitów, którzy pozostali wierni postanowieniom Chalcedonu, w czym byli tez wspierani przez cesarstwo bizantyjskie.

W roku 641 Egipt został najechany przez Arabów. Melchici znikli, a wielu koptów nawróciło się na Islam, aby uciec przed prześladowaniami. Dopiero w XIX wieku, podczas panowania Mehemeta Alego, i pod okupacją brytyjską, Koptom przywrócono ich "prawa". Podlegają oni Patriarsze aleksandryjskiemu i całej Afryki, i patriarsze etiopskiemu. Aktualnie istnieje również mała wspólnota koptyjska katolicka, która podlega katolickiemu patriarsze koptyjskiemu. Kopci są narodowym Kościołem egipskim i do dzisiaj pozostają monofizytami.

Kościół w Etiopii został założony przez dwóch syryjskich świętych, Frumencjusza i Edecjusza. Kiedy Frumencjusz został wyświęcony na biskupa (ok.350) przez św. Atanazego Wielkiego, Kościół w Etiopii przeszedł pod jurysdykcję patriarchatu aleksandryjskiego. Wkrótce chrześcijaństwo stało się religią państwową, a jego religijną stolicą zostało Sakum, gdzie przebywa metropolita "abuma", po arabsku "nasz ojciec". Wskutek kontaktu z Egiptem i za pośrednictwem "dziewięciu świętych" Kościół etiopski bez żadnej walki stał się niechalcedońskim. W XX wieku cesarz Hajle Sellasje I zreformował Kościół i doprowadził do powstania w 1959 roku niezależnego patriarchatu etiopskiego.Orientalny prawosławny patriarchat aleksandryjski zachowuje honorowy prymat nad Prawosławnym Kościołem Etiopskim i Erytrejskim. Dla orientalnych chrześcijan w Etiopii znamienne jest stosowanie pewnych praktyk żydowskich, np. obrzezania i zachowywania szabatu. Językiem używanym etiopskich liturgii jest klasyczny gy'yz, natomiast mówi się w języku amharskim. Niewielka grupa etiopskich chrześcijan będących w łączności z Rzymem tworzy etiopski Kościół katolicki, posługuje się obrządkiem etiopskim, a od 1962 roku ma własną stolicę metropolitalną Kościół Addis Abebie.

Syryjski Kościół Prawosławny (Zachodniosyryjski Kościół Prawosławny) to nazwa Kościoła, któremu pomocy organizacyjnej udzielił Sewer (zm.538), patriarcha antiocheński i teolog, ale przeciwnik Soboru Chalcedońskiego. Kościół ten tak naprawdę zwie się Kościołem "jakobitów" od imienia Jakuba Baradeusza (500-578). Pod naciskiem cesarzowej Teodory wyświęcony na biskupa Edessy w 542 roku, Jakub wędrował po świecie, głosząc Ewangelię i udzielając święceń biskupom. Z nazwą "jakobici" po raz pierwszy spotykamy się na Soborze Nicejskim II (787), ale oni sami nazywają się Syryjskim Kościołem Prawosławnym. Ich przywódca rezyduje w Damaszku i nosi tytuł: syryjski prawosławny patriarcha Antiochii i całego Wschodu. Liturgia tego Kościoła, jedna z siedmiu ważniejszych zachowanych w obrządku wschodnim, zwie się "zachodniosyryjską" (lub "antiocheńską"). Obrządek zachodniosyryjski jest niezwykle bogaty. Ma on przynajmniej siedemdziesiąt anafor eucharystycznych i wiele tekstów zmiennych dla innych obrzędów. Główną Liturgią Eucharystyczną jest liturgia świętego Jakuba, która może sięgać czasów apostolskich. Zazwyczaj liturgię sprawuje się w językach narodowych: - na Środkowym Wschodzie w języku arabskim - w Indiach - w języku malajamskim - w Stanach Zjednoczonych - w języku angielskim. Należy do jednej z czterech głównych gałęzi tradycji syryjskiej, które wyrastają z wczesnej tradycji monastycznej: Kościół Zachodniosyryjski ze stolicą w Antiochii, Kościół Wschodniosyryjski ze stolicą w Edessie, Kościół Melchicki, zjednoczony z Rzymem i posługujący się liturgią grecką oraz Kościół Maronicki, zjednoczony z Rzymem i istniejący w Libanie .

Kościół katolicki obrządku koptyjskiego to jeden z katolickich kościołów wschodnich, działający na obszarze Egiptu. Kościół katolicki obrządku koptyjskiego wyodrębnił się z właściwego kościoła koptyjskiego. Po założeniu (jak głosi tradycja - przez świętego Marka Apostoła) Kościoła w Egipcie wspólnota chrześcijańska rozwijała się pod rządem patriarchów Aleksandrii, o pozycji formalnie równej patriarchom Rzymu, niekiedy nawet także zwanych papieżami. Wierni kościoła egipskiego wytworzyli własny obrządek, odmienny zarówno od rzymskiego, jak i od bizantyjskiego. Kościół egipski wydał wielu wybitnych teologów, zasłużonych zwłaszcza w walce z herezją nestorianizmu. Do najwybitniejszych z nich należą Klemens Aleksandryjski i Orygenes. W kościele egipskim narodził się chrześcijański monastycyzm, na początku w formie pustelnictwa. Z tym wiążą się imiona egipskich świętych Antoniego i Pachomiusza.

Po soborze w Chalcedonie w 451 w kościele egipskim, podobnie jak w pozostałych patriarchatach Wschodu, nastąpił rozłam. Ówczesny patriarcha aleksandryjski Dioskur odrzucił wyznanie wiary uznające istnienie dwóch natur Jezusa Chrystusa, popadając tym samym w herezję monofizytyzmu. Swego patriarchę poparła przeważająca większość wiernych Egiptu. Jego zwolennicy nazwali się "prawowiernymi" (gr. orthodoxos, co akurat w tym przypadku nie znaczy, jak zazwyczaj, "prawosławni"), natomiast przeciwnicy – melchitami (aram.-gr. melchitoi "ludzie króla"), a później "katolikami" (gr. katholikos "powszechny"). Początkowo, mimo rozłamu wśród wiernych i hierarchii, nie pojawiła się druga linia patriarchów aleksandryjskich, Patriarchowie pozostali głową zarówno jednego, jak i drugiego odłamu kościoła egipskiego, usiłując godzić zwaśnione strony. Godność tę sprawowali zarówno koptowie, jak i melchici, coraz częściej zdarzało się jednak, że panowało dwóch patriarchów jednocześnie - koptyjski i melchicki. W następnych wiekach rozdział obu kościołów koptyjskich stał się ściślejszy. Obie strony definitywnie uznały się nawzajem za heretyków i wzajemnie się zwalczały, wykorzystując jako instrument tych sporów Arabów, panujących w Egipcie od połowy VII wieku. Powstały, oczywiście, dwie linie patriarchów Aleksandrii - monofizycka i melchicka. Chalcedoński kościół egipski przez kilka wieków pozostawał jednolity, zachowując łączność i z Rzymem, i z Konstantynopolem, mimo, że kulturowo egipscy melchici należeli do kręgu bizantyjskiego. Jednak po rozłamie wywołanym wielką schizmą wschodnią (1054) egipscy melchici, pozostający pod wpływem patriarchatu konstantynopolitańskiego, stopniowo porzucili łączność z kościołem Rzymu, opowiadając się zdecydowanie za prawosławiem i stając się częścią cerkwi prawosławnej. Tylko garstka wiernych, pozbawiona niemal całkowicie hierarchii duchownej, pozostała w łączności z Rzymem. Do udzielania sakramentów sprowadzano księży z zewnątrz, głównie z Jerozolimy. Od XVIII wieku stałą opiekę duszpasterską nad egipskimi katolikami sprawowali franciszkanie.

Zarówno Rzym, jak i Konstantynopol kilkakrotnie próbowały doprowadzić do unii wszystkich trzech kościołów egipskich, oczywiście pod własną obediencją. Ze strony Zachodu pierwszą próbą była unia florencka, zawarta 4 lutego 1443 na soborze we Florencji, dotyczyła ona jednak tylko zjednoczenia kościoła łacińskiego z cerkwią. Mimo przychylnej postawy prawosławnego patriarchy Aleksandrii, wobec ostrego sprzeciwu duchowieństwa i wiernych jego patriarchatu, unia ta w Egipcie nie weszła w życie (podobnie zresztą, jak na pozostałych terenach Wschodu). Później, z inicjatywy Rzymu, próby unii katolicko-koptyjskiej podjęto na synodzie w Kairze w 1582 i jeszcze raz w 1814. Skończyły się one niepowodzeniem.

W 1741 papież Benedykt XIV ustanowił wikariat apostolski dla koptów w Egipcie. Pierwszym wikariuszem został Atanazy, koptyjski biskup Jerozolimy. Listem apostolskim "Christi Domini" z 26 listopada 1895 papież Leon XIII przywrócił katolicki koptyjski patriarchat aleksandryjski, na pierwszego patriarchę naznaczając biskupa Cyryla Macaire. Obszar patriarchatu został podzielony na diecezje Teby, Hermopolis Magna i patriarchalną, z siedzibą w Kairze. 1908-1947 patriarchatem zarządzali administratorzy apostolscy - najpierw Maksymos Sedfaoui, potem Marek Chuzam (Khouzam). Ten ostatni w 1947 został obrany na patriarchę i w 1948 intronizowany pod imieniem Marka II. Ten sam synod z części diecezji tebańskiej wydzielił czwartą diecezję - Asjut. Następnym patriarchą (1958-1986) był Stefan I, od 1965 kardynał, po którym nastąpił panujący obecnie Stefan II (Andrzej Gattas). Dzisiejszy katolicki kościół koptyjski liczy około 210 tysięcy wiernych, wśród których posługę pełni 175 księży świeckich i 40 zakonnych (franciszkanów). Patriarchat dzieli się na sześć diecezji: patriarchalną, Minia, Asjut, Sohag, Luksor, Ismailia.




BIBLIOGRAFIA
1. Buxakowski J.: Zarys historii teologii prawd wiary, Pelpin 1994, Wyd.Bernardinum,
2. Kumor B:Historia Kościoła I. Lublin 2003, KUL,
3. O'Collins G.,Farrugia E.G.:Leksykon pojęć teologicznych i kościelnych. Kraków 2002,WOM,
4. Sobkowski M., Kosieliński S. (red.): Nurty Chrześcijaństwa. Warszawa 2000, Wydawnictwo Naukowe Semper,
5. http://pl.wikipedia.org/wiki/Monofizytyzm
6. http://pl.wikipedia.org/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_jakobicki
7. http://www.magazyn.ekumenizm.pl/article.php?story=20030331232334745&query=monofizytyzm
8. http://pl.wikipedia.org/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_katolicki_obrz%C4%85dku_koptyjskiego