Działalność rzek

DZIAŁALNOŚĆ NISZCZĄCA I BUDUJĄCA RZEK
Wody płynące, chociaż stanowią tylko niewielką część hydrosfery, swoją działalnością wpływają na rzeźbę powierzchni ziemi. Działalność ta jest związana z ruchem wody, czyli płynięciem dzięki sile ciężkości. Prędkość płynięcia wody zależy od spadku, przeważnie malejącego z biegiem rzeki oaz ilości wody płynącej, która wzrasta z jej biegiem.
W większości rzek wyróżnia się trzy odcinki: bieg górny, środkowy, dolny. W każdym biegu zaznaczają się różne rodzaje działalności o zmiennym natężeniu. Jest to działalność niszcząca, transportująca i osadzająca.

DZIAŁALNOŚC NISZCZĄCA:
Źródło: Stankowski, Geografia z geologią

Woda płynąca żłobi podłożę poprzez wleczenie materiału skalnego tworząc koryto i dolinę.
Niszcząca działalność polegająca na pogłębianiu i poszerzaniu koryta rzecznego nazywa się erozją.
Działalność erozyjna jest różna w poszczególnych biegach. Woda płynąca wcina się w głąb i pogłębia koryto lub podcina brzegi i poszerza koryto. Wyróżnia się więc: erozję denną, boczną i wsteczną.

W górnym biegu rzeki spadek jest największy. Przeważa silna erozja wgłębna. Rzeka bardzo silnie żłobi skały, pogłębiając koryto i tworząc strome doliny w kształcie litery V.
Przy wzmożeniu się erozji wgłębnej rzeka wcina się głębiej w dno doliny, a resztki dawnego dna tworzą terasy rzeczne (erozyjne). Szybkość erozji rzecznej zależy od rodzaju skał. Im skały są twardsze, odporniejsze, tym procesy erozyjne zachodzą wolniej.
Różnice w odporności skał podłoża, po którym płynie rzeka, powodują, że powstają: progi, bystrza i wodospady.

Prędkość rzeki nie jest jednakowa na całej szerokości koryta. Najszybciej płynie ona nad najgłębszym miejscem swojego koryta - w nurcie.
Nurt przerzuca się z jednej strony koryta na drugą, niszcząc podrywane przez siebie brzegi - jest to erozja boczna. Rzeka transportuje bardzo dużo luźnego, grubego materiału skalnego ze zboczy i z wyerodowanego koryta.

W środkowym biegu rzeki spadek maleje. Rzeka prowadzi większą ilość wody. Nad erozją wgłębną zaczyna przeważać transport drobniejszego materiału skalnego. Zaczyna dominować erozja boczna - tworzą się meandry. Rzeka zaczyna płynąć zakolami. Zakola stale się powiększają, dochodzi do ich przerwania i rzeka prostuje swój bieg. Odcięta zaś część starego zakola staje się jeziorem zwanym starorzeczem.
Powstaje dolina płaskodenna, tj. dolina V- kształtna przeobrażona przez erozję boczną rzeka rozszerza swoją dolinę. Rzeka zaczyna meandrować - dolina płaskodenna (U).

W dolnym biegu rzeki przepływ wody jest bardzo duży. a spadek mały. Rzeka transportuje coraz wolniej niesiony materiał, akumulując go na równinie zalewowej lub przy ujściu. W tym odcinku biegu rzeki jest dolina nieckowata (U). Transport materiału polega na wleczeniu go po dnie, materiał płynie w zawiesinie, rozpuszczony płynie po powierzchni rzeki.
Wzdłuż całego biegu rzeki następuje segregacja materiału:
- w gardzieli pozostaje głazowy materiał,
- w dolinie - żwiry, piaski,
- w dolnej części piaski pylaste i muły.
- w obrębie ujścia muły i drobne piaski.

Charakter ujścia rzeki zależy nie tylko od samej rzeki, lecz również od ukształtowania dna zbiornika, do którego uchodzi oraz od ruchów wód morskich:
- ujście deltowate - gdy zbiornik, do którego uchodzi rzeka jest płytki i nie występują przy jego brzegach silne prądy ani pływy. Materiał rzeczny osadza się wtedy przy brzegu, nadbudowuje dno zbiornika aż do powierzchni wody. Rzeka wydłuża wtedy swój bieg, rozdziela się na szereg ramion, a z osadów buduje na powierzchni stożek napływowy - deltę.
- ujście lejkowate - powstaje w strefach pływów; wdzierająca się w koryto rzeki fala przypływu niszczy jego brzegi i rozszerza je, nadając im kształt lejka. Wraz z odpływem materiał zostaje wynoszony daleko od brzegu. Powstają takie ujścia wtedy, gdy rzeki kończą swój bieg w głębokim morzu.

Zjawisko kaptażu - przejęcie części jednej rzeki przez drugą.