Pozytywizm - ogólna charakterystyka epoki.

*Czas trwania epoki: 1864 - 1890/91.

*Światopogląd pozytywistyczny:
-scjentyzm – (łac. naukowy), zaufanie do nauki i jej wyników poznawczych, podkreślenie roli rozumowania naukowego, prawa i doświadczenia (związek z racjonalizmem i empiryzmem),
-monizm przyrodniczy – towarzyszy scjentyzmowi. Jego zwolennicy ujmowali historię jako odmianę procesu przyrodniczego, nakazywali rozpatrywać stosunki międzyludzkie w kategoriach przeniesionych z biologii,
-organicyzm – przyrównywanie społeczeństwa do organizmu, którego wszystkie elementy ze sobą współpracują i ,,wymieniają między sobą usługi”.
-agnostycyzm - (gr. agnostos - nieznany) oznacza uznanie jedynie tego, co da się zbadać, sprawdzić,
-ewolucjonizm –(łac. rozwinięcie), uznawanie prawa ewolucji w rozwoju społeczeństw,
-ateizm - odrzucenie wiary w istnienie Boga, (H. Spencer),
-deizm - uznawanie Boga za Stwórcę świata, który jednak nie ingeruje w jego dalsze losy,
-utylitaryzm – (łac. użyteczność, korzyść), głosi, że miarą wartości człowieka jest jego użyteczność dla całego społeczeństwa, (J. S. Mill),
-determinizm – los i charakter jednostki ludzkiej uzależniony jest od środowiska i dziedziczności, (H. Taine).

*Przedstawiciele pozytywizmu w Polsce:
główne założenia pozytywizmu polskiego sformułowali absolwenci Szkoły Głównej oraz publicyści: Aleksander Świętochowski, Eliza Orzeszkowa, Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz, Adolf Dygasiński, Piotr Chmielowski, Józef Kotarbiński, Julian Ochorowicz, Bolesław Limanowski.

*Dwie tendencje w literaturze:
a) realizm – oznacza prawdziwe i wierne odtwarzanie rzeczywistości w literaturze,
-główne cechy utworów realistycznych:
>zasada prawdopodobieństwa świata przedstawionego,
>zasada typowości,
>demokratyzacja języka (gwara),
>narrator wszechwiedzący,
>dążenie do obiektywizmu;
b) naturalizm(weryzm) – kierunek literacki ukształtowany we Francji w drugiej połowie
XIX wieku. Naturaliści zgodnie z teorią Hipolita Taine`a zakładali, że człowiek w swoim zachowaniu nie różni się od zwierząt. Kieruje się instynktami, dlatego aby go poznać należy go poddać ścisłej obserwacji.
Naturaliści przedstawiali świat z fotograficzną dokładnością.
-główne cechy utworów realistycznych:
>eliminacja fikcji,
>skrajny obiektywizm, dokumentalizm,
>determinizm – uzależnienie od różnych warunków (klimat, sytuacja społeczna itp.),
>całkowity brak komentarza autorskiego.
>estetyka brzydoty.

*Zasadnicze różnice między pozytywizmem a romantyzmem:
-taki sam cel, ale inne drogi dojścia do celu
>romantycy – heroizm walki (od narodu do społeczeństwa, tzn. poprzez walkę narodowowyzwoleńczą do poprawy sytuacji społecznej),
>pozytywiści – heroizm pracy (od społeczeństwa do narodu, tzn. najpierw wzmocnienie społeczeństwa, reformy społeczne, a później ewentualna walka).

*Sytuacja na ziemiach polskich pod zaborami:
a) zabór rosyjski – po upadku powstania styczniowego liczne represje, a od 1864 do 1914 został zaprowadzony stan wojenny. Wprowadzono cenzurę, do szkół język rosyjski jako obowiązkowy, zakazano uczniom rozmawiać po polsku. Szkołę Główną przemianowano na Carski Uniwersytet Warszawski. Wysokie stanowiska administracyjne obsadzono Rosjanami. Wydany w 1864 roku dekret o uwłaszczeniu chłopów pogorszył jeszcze ich sytuację, pogrążył ich w nędzy. Zostali pozbawieni zarówno opieki dziedzica, jak i administracji carskiej. Zmuszeni byli migrować do miast w poszukiwani pracy, a niektórzy wyjeżdżali nawet do Ameryki. W mieście zatrudniając się w zakładach, fabrykach tworzyli nową klasę społeczną – robotników. Ustawa ta zapoczątkowała też proces degradacji polskiej szlachty ziemiańskiej. Konfiskaty majątków, represje popowstaniowe zmuszały ją również do migracji do miasta. W ten sposób tworzyła się nowa warstwa społeczna – inteligencja.
b)zabór pruski – Polacy poddani byli tutaj germanizacji. Bismarck przemienił Wielkie Księstwo Poznańskie na Provinz Posen. Wprowadzono język niemiecki do szkół, urzędów, sądów. Zaatakowano kościół katolicki (kulturkampft - nauka o kulturę). Niemcy zaczęli wykupywać ziemie polskie.
c)zabór austriacki – panowała tutaj dość duża autonomia w dziedzinie kultury, zwłaszcza szkolnictwa. Działały dwa uniwersytety w Krakowie i we Lwowie, a później trzeci w 1871 roku – Akademia Umiejętności. Rozwijały się polskie instytucje kulturowe. W Galicji sytuacja ekonomiczno-gospodarcza była bardzo zła. Panowało w tej dziedzinie ogromne zacofanie, nędza. W Krakowie powstała tzw. Szkoła Historyczna (organizacja stworzona przez galicyjskich intelektualistów (nazywano ich Stańczykami od manifestu programowego – Teka Stańczyka). Postulowali oni lojalizm wobec zaborcy, ogromną wagę przywiązywali do historii polski i w nich szukali przyczyn upadku państwa.

*Program polskich pozytywistów:
-,,Praca u podstaw” inaczej była nazywana ,,pracą z ludem i dla ludu”- podniesienie poziomu umysłowego i kulturowego najniższych, podstawowych warstw społeczeństwa.
-,,Praca organiczna” – praca nad podniesieniem poziomu gospodarczego kraju (rozwój handlu i przemysłu).
-Solidaryzm społeczny – współpraca wszystkich warstw społecznych ze sobą.
-Emancypacja kobiet – przygotowanie kobiet do życia i pracy, prawo do nauki.
-Asymilacja Żydów – zaborcy dążyli do przeciwstawiania sobie różnych grup etnicznych. Pozytywiści wystąpili przeciwko tym poczynaniom w imię zasad demokracji.
-Kult filantropii – wspieranie biednych, nie tylko finansowo.
-Równouprawnienie mniejszości narodowych – prawo do głosowania, wyznawania własnej religii, traktowania na równi.