Druga. połowa XVIII w. i początek XIX w. to okres wyzwalania się kolonii położonych w Amerykach ze swej zależności w stosunku do władz centralnych. Wynikało to zarówno z bogacenia się elit kolonialnych, które coraz częściej chciały same decydować o sobie (domagały się przede wszystkim wolności handlu, praw politycznych), wpływu myśli oświeceniowej, jak i wypadków politycznych mobilizujących część ludności prowincji zamorskich do działania przeciw metropolii.
Powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki
Jako pierwsze wystąpiły o swoją niezależność kolonie angielskie położone na wschodnim brzegu Ameryki Północnej. Anglia po zakończeniu zwycięskiej dla niej wojny siedmioletniej (1763), w wyniku której uzyskała od Francji Kanadę i wpływy w Indiach Wschodnich, podjęła próbę nie tylko ściślejszego podporządkowania sobie kolonii amerykańskich (New Hampshire, Massachusetts, Rhode Island, Connecticut, New York, New Jersey, Delaware, Maryland, Wirginia, Karolina Północna, Karolina Południowa, Georgia), ale chciała uzupełnienia swego skarbu przez nałożenie na kolonie nowych podatków i odebranie wcześniej przyznanych przywilejów. Spowodowało to zahamowanie rozwoju amerykańskiego rzemiosła, handlu i żeglugi oraz opór kolonii (Stamp Act Congress, 1765, bojkot towarów brytyjskich). Przed 1772 zaczęły powstawać komitety korespondencyjne (petycje do króla, mobilizowanie opinii publicznej w różnych koloniach). Wysunięto hasło "nie ma podatków bez reprezentacji". Po zniszczeniu herbaty Kompanii Wschodnioindyjskiej, grudzień 1773 w porcie bostońskim (Boston Tea party), parlament angielski uchwalił akty represyjne. Efektem ich stało się zwołanie przez polityków Massachusetts przedstawicieli prowincji we wrześniu 1774 do Filadelfii (Pensylwania). 18 IX 1774 delegaci kolonii utworzyli związek kolonii (Continental Association). Tworzono milicję kolonialną, zbrojono się i wysyłano do Anglii petycje o zażegnanie konfliktu. 19 IV 1775 doszło do zbrojnego starcia między milicją Massachusetts pod Lexington i Concord. Zebrany w maju 1775 Kongres Kontynentalny II 15 VI mianował George'a Washingtona z Wirginii wodzem nieistniejącej jeszcze armii kontynentalnej. W czerwcu doszło do walk o Boston. Od VIII 1775 przez kilka miesięcy trwała nieudana wyprawa amerykańska gen. Schuylera, mająca na celu zajęcie Kanady. Koloniści obawiali się ataku z tej strony na buntujące się prowincje. W marcu 1776 gen. brytyjski W. Howe zdecydował się ewakuować Boston, przez co kolonie Nowej Anglii stały się wolne. Brytyjczycy, by podporządkować sobie buntujące się kolonie, zakupili około 35 tys. wyszkolonych żołnierzy od książąt niemieckich. W końcu VIII 1776 opanowali port i miasto New York. Wcześniej 4 VII 1776 II Kongres Kontynentalny uchwalił deklarację niepodległości, która podzieliła społeczność kolonii na lojalistów i patriotów. Podziały często występowały w rodzinach.
Po poddaniu się angielskiego gen. J. Bourgoyne (ok. 5 tys. ludzi) gen. H. Gatesowi pod Saratogą (umocnioną przez T. Kościuszkę), kolonie północne stały się wolne. Zwycięstwo to wywarło wpływ na sytuację międzynarodową, Francja nie tylko uznała niepodległość Stanów Zjednoczonych Ameryki (The United States of America), ale 6 II 1778 przystąpiła do wojny po stronie amerykańskiej, udzielając jej pomocy finansowej i militarnej. Po stronie kolonii opowiedziały się również Hiszpania, a potem Holandia. Gen. Howe 26 IX 1777 zajął Filadelfię. Brytyjczycy przebywali tam do połowy 1778.
Wojna na skutek zarządzeń Londynu przeniosła się na tereny bogatych kolonii południowych; Anglicy zajęli Georgię. Patrioci dowodzeni przez gen. B. Lincolna przy pomocy floty francuskiej usiłowali odzyskać we wrześniu i październiku 1779 miasto Savannah (śmiertelnie ranny K. Pułaski), co im się nie udało. Gen. Lincoln wycofał się do Charlestonu (Karolina Południowa). Plan angielski zakładał w 1780 odzyskanie obu Karolin od strony Georgii. Miasto Charleston poddało się Anglikom w maju 1780 gen. H. Clintonowi. W koloniach południowych przywracano angielskie prawo, co powodowało walki między zwolennikami i przeciwnikami niepodległości oraz Indianami. Do obrony południa gen. Washington wysłał gen. Gatesa. Wyprawa ta zakończyła się amerykańską klęską pod Camdem 16 VIII 1780, ponad 1000 żołnierzy amerykańskich dostało się do niewoli. We wrześniu tegoż roku południa broniło około 700 żołnierzy amerykańskich. Pod koniec 1780 do Newport (Rhode Island) przybyły posiłki francuskie gen. J.B. Rochambeau (około 5 tys.). W tym samym roku Wirginia została zajęta przez Brytyjczyków; gen. Cornwallisa i gen. B. Arnolda (ten ostatni przeszedł na stronę brytyjską). Washington wysłał przeciwko nim młodego francuskiego generała M.J. La Fayette. Gen. Cornwallis chciał opanować rejon zatoki Chesapeake i zmusić La Fayette'a do walki. Ostatecznie dotarł do Yorktown i czekał na uzupełnienia. Washington, wykorzystując posiłki francuskie, planował odzyskanie południowych stanów. 19 X 1781 okrążeni przez wojska sojusznicze Anglicy przebywający w Yorktown poddali się, 8 tys. żołnierzy angielskich znalazło się w niewoli. Ta klęska brytyjska doprowadziła do zmiany rządu w Londynie. 27 IX 1782 rozpoczęto rozmowy pokojowe w Paryżu. 3 IX 1783 podpisano traktat pokojowy. Anglia uznała niepodległość swych byłych kolonii. Zachodnią granicę nowego państwa ustalono na rzece Missisippi, ale Amerykanie zobowiązali się do zapłacenia długów wierzycielom brytyjskim.
Szacuje się, że Anglia wysłała za ocean około 92 tys. żołnierzy, straciła około 5 tys. ludzi. Amerykanie stracili około 5 10 tys. ludzi. Ok. 60 tys. lojalistów wyjechało do Kanady, Anglii i Indii Zachodnich. Za wygraną buntujących się kolonistów przemawiała odległość od metropolii, poparcie części brytyjskiej opinii publicznej oraz koszty prowadzonej wojny, która z konfliktu wewnętrznego powoli przekształciła się w prawie międzynarodową. Bez pomocy francuskiej trudno byłoby niewielkiej grupie patriotów amerykańskich usamodzielnić się. Niezależnie od działań wojennych doszło w prowincjach do zmian w konstytucjach stanowych, oraz stworzenia podwalin jedności rządu federalnego.
Zaistnienie pierwszego państwa na terenach Ameryk powstałego z byłych kolonii brytyjskich, jak się wydaje, stało się pewnego rodzaju wzorcem działania dla ludności innych kolonii: hiszpańskich i portugalskich. Do tego doszły wiadomości o wydarzeniach związanych z rewolucją francuską, a hasła równości, braterstwa fascynowały niewielkie grupy inteligenckie wychowane na publicystyce oświeceniowej. Ponadto monopol handlowy metropolii w stosunku do kolonii stał się jedną z przyczyn narastającego niezadowolenia, w tym grup kreolskich. Wykorzystała to dyplomacja angielska, pragnąca znalezienia rynków zbytu na wzrastającą produkcję przemysłową. Nie należy zapominać o powstających w Amerykach konfliktach rasowych oraz o uprzywilejowaniu w koloniach ludności hiszpańskiej (półwyspiarzy) w stosunku do białych urodzonych w koloniach (Kreoli).
Powstanie niepodległego Haiti
Do pierwszych walk o niezależność doszło w posiadłościach francuskich. Odkrytą przez Kolumba w 1492 wyspę nazwano Hispaniola (Isla Espanola) i równocześnie nazywano ją Santo Domingo, od powstałego tam miasta. Francuzi opanowali zachodnią część wyspy, a Hiszpanie pokojem w 1697 to zaakceptowali. Nazwali swoją część Saint-Dominique. Trzcinę cukrową przywieźli Hiszpanie z Wysp Kanaryjskich na Haiti w 1506, a w dwa lata później działał już młyn cukrowy poruszany siłą koni. Po wyniszczeniu ludności indiańskiej sprowadzano do pracy na plantacjach indygo, kawy i bawełny ludność afrykańską. Zmiany, jakie zaszły na Saint Domingue 1791 1804 były następstwem zarówno wydarzeń, które zaszły we Francji (rewolucja francuska), jak i narastającego konfliktu społeczno-rasowego. Znaczna część białych opowiedziała się za rewolucją. Równość i wolność miała dotyczyć tylko białych. Liczono, że kolonia uzyska autonomię. Wybrane przez białych Kreolów w 1790 zgromadzenie francuskiej części próbowało uchwalić konstytucję dającą 'białemu parlamentowi' władzę, a białej ludności prawie że niezależność. Paryż tego nie uznał. Do podziałów wśród Europejczyków doszło na tle przyznania wyzwoleńcom praw politycznych i cywilnych. Zamożni wyzwoleńcy (hommes de couleurs) upomnieli się o swe prawa. Doszło do powstania wyzwolonych Mulatów i Murzynów. Konwencja Narodowa 13 i 15 V 1791 przyznała prawa polityczne wszystkim wyzwoleńcom w koloniach. Zyskali na tym Mulaci, stanowiący większość mieszkańców miast. 22/23 VIII 1791 doszło do powstania niewolników. Po proklamowaniu Francji republiką (wrzesień 1792), Hiszpanie chcieli opanować francuską część wyspy. Przywódcy murzyńscy, wśród nich dawny pastuch i woźnica F.D. Toussaint, przeszli na stronę hiszpańską, dostali stopnie oficerskie i zaczęli zwalczać rewolucjonistów. Sytuacja stawała się coraz bardziej skomplikowana, szczególnie iż doszły wiadomości o straceniu króla francuskiego. 22 IX proklamowano w Port-au-Prince zniesienie niewolnictwa, co potwierdziły władze francuskie uchwałą konwentu 4 II 1794.
We wrześniu 1793 wylądowały we francuskiej części wyspy oddziały angielskie, a i hiszpańskie popierały monarchistów. W maju następnego roku ze swym oddziałem przeszedł na stronę Republiki Francuskiej znany już dowódca murzyński Touissant, zwany Louverturem.
Lata 1794 98 to lata trudnych walk w kraju wyniszczały plantacje. Główną siłę wojska republikańskiego stanowili wyzwoleńcy dowodzeni przez swoich oficerów; Toussaint, Dessalines, Moise, Christophe. Hiszpanie wycofują się w 1795, a w trzy lata później osłabione oddziały brytyjskie opuściły Saint Domingue. Ale konflikty wewnątrz kraju nie osłabły, chociaż zniszczeniu uległy plantacje cukru, podstawa dochodu mieszkańców.
Władzę najwyższą i zarazem dyktatorską posiadał zdolny polityk Touissant Louverture, generał Republiki Francuskiej, a od V 1797 naczelny dowódca armii Saint Domingue. W departamencie południowym i częściowo zachodnim dowodził jego konkurent mulacki gen. A. Rigaud. Do nieuchronnej walki o władzę doszło w czerwcu 1799 trwała ona ponad rok i skończyła się w sierpniu 1800 zwycięstwem Toussainta-Louverture'a. Podzieliła ona kraj i jego mieszkańców. Trudno było odpowiedzieć na pytanie, czy władza ma należeć do zamożnej elity wyzwoleńców czy bogatej, powstającej grupy murzyńskiej. Ci ostatni opowiadali się za programem niepodległościowym. Już w styczniu 1801 Toussaint-Louverture dominował nad całą wyspą, zajmując miasto Santo Domingo. Powstał prawie niezależny organizm państwowy rządzony przez wojsko, na czele którego stali oficerowie byli niewolnicy. Osiągnięciem było stworzenie z mas niewolniczych armii wojskowej potrafiącej zwyciężać. 8 VII 1801 ogłosił konstytucję. Wyspa stawała się dominium stowarzyszonym z Francją. Zniesiono ostatecznie niewolnictwo. Rządy Toussainta, spotkały się z opozycją sporej grupy mieszkańców, a proklamowanie konstytucji dało Francji pretekst do interwencji, by przywrócić tam władzę francuską i plantatorów. 1 II 1802 w kilku punktach wyspy wylądowało 22 tys. żołnierzy dowodzonych przez szwagra Napoleona gen. Ch. Leclerca. Wśród nich znalazły się dwie półbrygady polskie. Francuzi głosili pomoc w zaprowadzeniu porządku na wyspie. Gubernator nie wezwał pod broń mas byłych niewolników. W departamencie północnym walki toczyli generałowie zadający sobie sprawę iż Francuzi dążą do przywrócenia niewolnictwa. Bronił się gen. Dessalines, któremu udało się przebić przez otaczające go oddziały francuskie. 5 V zrezygnował z walki Toussaint-Louverture. Pozwolono mu wrócić na plantacje, by po kilku tygodniach wywieść do Francji, gdzie zmarł w Fort de Joux w kwietniu 1803. Natomiast oddziały murzyńskie zostały pod bronią jako część wojsk Republiki Francuskiej. Na wyspie Francuzów trapiła żółta febra. Wielu Francuzów zmarło. W lecie 1802. nadeszły wiadomości o przywróceniu niewolnictwa na Gwadelupie. Zaniepokoiło to byłych niewolników. W lipcu i sierpniu 1802 wystąpili przeciw Francuzom górscy partyzanci. Dołączali do nich robotnicy plantacyjni i dezerterzy z oddziałów regularnych. W drugiej połowie X wspierają ich murzyńskie oddziały regularne dowodzone przez Murzynów Dessalines, Christophe i Mulatów Petion, Clervaux. Rozpoczyna się wojna o niepodległość. Dowódcą niezależnych obrano J.J. Dessalinesa. Francuzi otrzymali 5 tys. posiłków, w tym byłych polskich legionistów Dąbrowskiego (ci byli przeciwni tej wojnie). Nie potrafili pokonać prowadzących wojnę partyzancką Murzynów i Mulatów. Zazwyczaj nie brano jeńców. Walczących powstańców, niezależnie od epidemii żółtej febry, wspierali bronią Anglicy, którzy od 1803 blokowali wyspę. Na początku XII 1803 ostatni garnizon francuski zaokrętował się i wypłynął do Francji. Wyspa była niezależna, ale zniszczona. Straty ludności w latach 1802 03 szacuje się na ok. 100 tys. osób, francuskie na około 50 tys.
1 I 1804 w Gonaives generałowie proklamowali niepodległość Saint Dominigue nadając krajowi starą indiańską nazwę Haiti. W ten sposób powstało drugie w Ameryce, a pierwsze w Ameryce Łacińskiej, niepodległe państwo.
Dessalines, któremu generałowie haitańscy nadali dożywotni tytuł gubernatora generalnego i dyktatora. Kazał on na początku 1804 wymordować pozostałych jeszcze na Haiti Francuzów, co stanowiło wyzwanie Europie. 8 VIII kazał koronować się na cesarza jako Jakub I. W następnym roku doszło do nieudanej wyprawy do wschodniej części wyspy by ją podbić i przyłączyć do Haiti. Cesarz zamierzał stworzyć społeczeństwo równych sobie żołnierzy i przywiązanych do ziemi rolników. Znaczną część wielkich majątków znacjonalizowano. Przeciw egalitarnej polityce cesarza wystąpiła nowa grupa właścicieli ziemskich, w większości Mulatów. Doszło do buntu, i Dessalines został zamordowany pod Port-au-Prince w październiku 1806
Zwycięscy generałowie szybko doprowadzili do podziału władzy i jednolitego dotąd państwa. W departamencie północnym i zachodnich powstało państwo republikańskie z Mulatami na czele. Władzę prezydenta miał do 1818 A. Petion, a po jego śmierci J.P. Boyer. W departamencie północnym nastąpiły rządy dyktatorskie gen. Christophe jako prezydenta. W 1811 mianował się Henrykiem I, królem Haiti. Dominowała tu ziemiańsko-wojskowa elita murzyńska. W 1822 Boyer przyłączył wschodnią część wyspy, zbuntowaną przeciwko Hiszpanii. Zniesiono tam niewolnictwo. 17 IV 1825 Karol X uznał niepodległość Haiti za wysokie odszkodowanie dla francuskich plantatorów (150 mln franków), a w 1838 Paryż uznał bezwarunkowo niezależność wyspy, Haiti zobowiązało się wypłacić dawnym kolonom 60 mln franków odszkodowania. Przez kilkanaście lat buntownicze państwo murzyńskie było bojkotowane i nie uznawane przez społeczność międzynarodową. Obawiano się złego przykładu i emisariuszy, czasami i armii haitańskiej.
Powstanie niepodległego Meksyku
Na przełomie XVIII i XIX w. Wicekrólestwo Nowej Hiszpanii było krajem spokojnym, rozwijającym się gospodarczo. Kilkumilionowa społeczność na tym ogromnym terytorium, ponad 4 mln km2 składała się w większości z ludności indiańskiej. Tylko w kilku miastach: Meksyk, Guadalajara, Valladolid (Morelia) Veracruz istniały niewielkie elity polityczno-społeczne, mające kontakt z oświeceniowymi ideami. Dopiero wydarzenia, do których doszło w odległej metropolii, w tym wymuszona przez Napoleona rezygnacja z tronu Ferdynanda VII i narzucenie nowego władcy Józefa I, doprowadziły do tego, że 15 VII 1808 audiencja Meksyku uznała Ferdynanda VII za prawowitego władcę Hiszpanii i Indii. Również uczynili to Kreole, zgrupowani w ayuntamiento, zastanawiając się nad ewentualnym powołaniem rządu meksykańskiego. Wicekról przeszedł na stronę niepodległościowców, co skończyło się we wrześniu aresztowaniem go i wysłaniem do Hiszpanii. Nowy wicekról podporządkował się centralnej juncie hiszpańskiej, wspomagając finansowo metropolię, co wywoływało niezadowolenie Kreolów i Indian. Doprowadziło to do powstania konspiracji, do której należało kilku oficerów, w tym I. Allende i J. Aldama. Pierwszy był synem zamożnego właściciela ziemskiego z przeznaczeniem na dowódcę zbliżającego się powstania. Członkiem tej organizacji był 58-letni ksiądz M. Hidalgo y Costilla z miejscowości Dolores. Znajomość języków indiańskich ułatwiała mu prace misyjne. Kiedy władze dowiedziały się o spisku, Hidalgo 16 IX zebrał wiernych w świątyni i nawoływał do walki o wolność. Grito de Dolores (wezwanie z Dolores) rozpoczęło walkę o niepodległość Meksyku. W ciągu kilku tygodni armia powstańcza licząca około 80 tys. ludzi podeszła pod stolicę Meksyk, ale Hidalgo nie chciał, pomimo namów Allende, wejść do miasta, być może obawiał się rozproszenia swych mało zdyscyplinowanych oddziałów. Rozpoczął się odwrót, co zapoczątkowało koniec powstania. Hiszpanie tworzyli szeroki front przeciwników Hidalgo i jego ludziom. Doszło też do zerwania między Allende a Hidalgo oraz podziału powstańczej armii. Hidalgo obrał za swą siedzibę miasto Guadalajara. Stworzył tam rząd z kilku Kreolami; zaczęto wydawać gazetę 'El Despertador Americano'. Wysłał do Stanów Zjednoczonych posłów, by uznano jego rząd powstańczy i udzielono mu pomocy. Sam pragnął zniesienia niewolnictwa i części uciążliwych podatków. Sytuacja powstańców stawała się trudna, chociaż pomoc nadeszła od Allende. Oddziały hiszpańskie rozbiły mało uzbrojone i niewyćwiczone oddziały powstańcze w walce 16/17 I nad rzeką Lerma, a przywódcy dostali się do niewoli w marcu 1811. Hidalga rozstrzelano 30 VII 1811.
Powstanie w Meksyku nie wygasło. Resztki oddziałów uformował w górach i przygotował do dalszej walki ksiądz J.M. Morelos y Pavon. Był Metysem, oczytany. W swoich oddziałach wprowadził surową dyscyplinę. Stosował taktykę partyzancką, co wywoływało lęk i zamieszanie wśród administracji hiszpańskiej. Do tego dochodziły grabieże i zniszczenia kraju czynione przez obie strony. W 1812 partyzanci zajęli sporo miast, jak: Acapulco, Oxaca, Orizaba, gdzie organizowano nową administrację. Morelos chciał stworzyć niepodległe państwo z równością ras, rządami parlamentarnymi. W 1813 zwołał do Chilpancingo przedstawicieli wyzwolonych regionów, tworząc tzw. Kongres Narodowy. 6 XI 1812 proklamowano niepodległość republikańskiego państwa Anahuac (Meksyk). W 1814 ogłoszono konstytucję gwarantującą podstawowe swobody obywatelskie.
Oddziały królewskie gen. F.M. Calleja walczyły z powstańcami, tworząc przy tym sojusz Kreoli z hiszpańskimi władzami (półwyspiarzami). Wykorzystywno przy tym kłótnie i rozłamy w obozie powstańczym. Kongres w 1814 odebrał dowództwo Morelosowi. Następcy byli gorszymi dowódcami. Ponieśli sporo klęsk (Valladolid, Chichinalco, Chila) i utracili sporo terenów na rzecz oddziałów królewskich. Pod koniec 1814 i w roku następnym wolny Meksyk ograniczał się do kilku partii gór na południu kraju. Jesienią 1815 wojska królewskie dowodzone przez A. de Iturbide, z rodziny metyskiej, wzięły do niewoli Morelosa. Po odebraniu mu święceń kapłańskich 11 XII 1815 został rozstrzelany w pobliżu miasta Meksyk.
Jednak walka trwała nadal, chociaż rozproszone siły powstańcze miały około 10 tys. żołnierzy, a ośrodek niepodległościowy Kongres Narodowy w grudniu 1815 rozwiązał się. Walki podtrzymywał hiszpański liberał F.J. Mina. Przy nieoficjalnym poparciu Stanów Zjednoczonych i Anglii zorganizował zbrojną wyprawę złożoną z ochotników z różnych krajów. W połowie IV 1817 wylądowali oni pod Soto-la-Marina (stan Tamaulipas). Przyłączyła się do niego grupa powstańców, ale atak 25 X na Guanajuto nie powiódł się. Mina dostał się do niewoli po bitwie pod Venadito i 11 XI 1817 został rozstrzelany. W następnych dwóch latach tylko dwa niewielkie oddziały partyzanckie utrzymały się w górach. Historycy szacują, że w latach 1816 20 poddało się rojalistom około 17 tys. powstańców, a wielu przywódców zginęło.
Wypadki polityczne z roku 1820 w Hiszpanii, odmieniły sytuację w Meksyku. Wprowadzenie liberalnej konstytucji roku 1812 przyjęli z pewnym niepokojem zamożni Kreole. Stąd zapragnęli oderwania się od Hiszpanii. Nową sytuację polityczną, jak się wydaje, rozumiał gen. A. Iturbide. Po otrzymaniu od wicekróla rozkazu likwidacji oddziałów partyzantów V. Guerrery udał się na południowy zachód. W trakcie walk z powstańcami, po pierwszych odniesionych klęskach, postanowił zmienić opcję polityczną. Zaproponował przywódcy powstańców wspólne działanie dla niepodległości Meksyku. 24 II 1821 Iturbide ogłosił w Iguala proklamację deklarującą niepodległość kraju. Razem utworzono niepodległościową Armię Trzech Gwarancji. Od III do VIII nastąpiło wznowienie walk niepodległościowych. Przyłączali się licznie dawni powstańcy oraz oddziały rojalistyczne. Nowy wicekról J. O'Donoju 24 VIII 1821 podpisał umowę z Iturbide. 27 IX 1821 Iturbide wkroczył do miasta Meksyk, a w październiku poddały się mu wszystkie garnizony hiszpańskie. Meksyk stał się wolnym krajem.
Jednak nie była wiadoma reakcja metropolii Hiszpanii, a w Meksyku republikańscy powstańcy pragnęli republiki, nie zaś jak chciał Iturbie monarchii. Hiszpania odrzuciła w lutym 1822 porozumienie z Iturbide. Nie zważając na wzrastającą opozycję wewnętrzną 18 V 1822, wojska garnizonu Meksyku obwołały go cesarzem pod imieniem Agustin I. Cesarstwo miało być dziedziczne. Większość Kreolów nic nie zyskała, a stan gospodarki kraju stale się pogarszał. Gdy wojskowi nie dostali swoich gaż, pojawił się ferment w armii, na czele którego stanął brygadier A. Lopez de Santa Anna. Zajął on w grudniu 1822 Veracruz, proklamując republikę. Osamotniony Iturbide abdykował 19 III 1823. Wyjechał do Europy, by wrócić i zostać skazanym na śmierć.
Władzę w nowo proklamowanej republice objęli liberałowie, a w nowym Kongresie przeważali liberalni Kreole; 30 X 1824 uchwalili nową republikańską konstytucję. Powstała, wzorem amerykańskim, republika federalna 19 stanów i 4 terytoria z prezydentem i wiceprezydentem oraz dwuizbowym parlamentem, z jedynym dozwolonym wyznaniem katolicyzmem. To ostatnie było ustępstwem na rzec tradycji hispano-kolonialno-meksykańskiej. Pierwszym prezydentem zniszczonego po wojnie o niepodległość kraju wybrano G. Victora. Nowe republikańskie państwo musiało się uczyć niełatwej samodzielności.
Powstanie niepodległej Ameryki Centralnej
Meksyk i Haiti zdobyły swą niezależność w wyniku trudnych wojen i zniszczenia kraju. Inaczej było w Ameryce Centralnej. Obszary te, obecnie sześć republik przesmyku, na początku XIX w. wchodziły w skład kapitanii generalnej Gwatemali i części wicekrólestwa Nowej Granady (Panama) i ich losy łączyły się z wicekrólestwem Nowej Hiszpanii, przyszłym państwem meksykańskim.
Wydarzenia 1808 w Hiszpanii nie wiele wpłynęły na poglądy grupy Kreoli kapitanii generalnej Gwatemali. Utworzono kilka junt, które podporządkowały się juncie hiszpańskiej, a potem liberalnym Kortezom z Kadyksu.
Lokalne wystąpienia ludowe ujawniły się w Nikaragui (Leon 1812), Kostaryce (San Jose 1808, 1812), Salwadorze (1811, 1814).
Zwycięstwo liberałów hiszpańskich w 1820, odrodzenie ruchu niepodległościowego w Meksyku zaktywizowało niewielką grupę zwolenników niezależności w mieście Gwatemala. Wymusili oni na kapitanie generalnym zwołanie zebrania mieszkańców miasta, by podjąć decyzję o odłączeniu się Ameryki Centralnej od Hiszpanii. 15 IX 1821 proklamowano niepodległość. Obawiano się wystąpień mas indiańskich i wojny domowej jak to było w Meksyku. Zastanawiano się nad przyłączeniem do Meksyku. 22 I 1822 Kongres ogłosił inkorporację Gwatemali do Meksyku. Również pomimo oporu zbrojnego w lutym 1823 Salwador przyłączył się do Meksyku. Kostaryka ogłosiła swą niepodległość 26 X 1821
Po abdykacji cesarza Iturbide zebrany kongres konstytucyjny prowincji Ameryki Centralnej 1 VII 1823 proklamował niezależność Ameryki Centralnej (tzw. druga deklaracja niepodległości). Stwierdzano, iż prowincje te są niezależne od Hiszpanii, Meksyku i innych państw. 24 XI 1824 uchwalono konstytucję Republiki Ameryki Centralnej (Republica Federal de Centroamerica). W pierwszym parlamencie zasiadło 43 posłów (1 na 30 tys. ludzi); 17 reprezentowało Gwatemalę, 9 Nikaraguę, 9 Salwador, 6 Honduras, 2 Kostarykę. Wybór J.M. Arce z Salwadoru na prezydenta kończył budowę nowego państwa.
Panama należała do wicekrólestwa Nowej Granady, był to obszar słabo zaludniony. Miejscowi Kreole byli lojalni w stosunku do Hiszpanii. Mało się interesowali się polityką. W kwietniu 1814 na krótko ekspedycja angielsko-nowogranadyjska zajęła Porto Bello tworząc krótkotrwały rząd republikański. Po kilku latach spokoju 1 XI 1821 przeciw władzy hiszpańskiej zbuntowało się Santos, a potem kilka innych osad. 28 XI 1821 zgromadzenie Panamy proklamowało niepodległość i przyłączenie się jako Departament Przesmyku (Departamento del Istmo) do sąsiedniej Wielkiej Kolumbii.
Uzyskanie niepodległości przez kraje Ameryki Środkowej odbyło się pokojowo, bez jakiś większych, angażujących ludność walk zbrojnych. Hiszpania musiała to akceptować, nie posiadając sił wojskowych, by temu zapobiec.
Powstanie niepodległej Kolumbii, Wenezueli i Ekwadoru
Wenezuela stanowiła w XVIII w. kapitanię generalną, z jedynym bogactwem ziemią. Rolnictwo produkowało na rynek europejski: bawełnę, kakao, trzcinę cukrową. Wielcy posiadacze ziemscy Kreole dążyli do likwidacji monopolu handlowego i władzy zamieszkałych tu Hiszpanów (półwyspiarzy). W połowie lat 80. XVIII w. zauważa się na tym obszarze zarówno tajne stowarzyszenia dyskutujące o niezależności, jak i wpływ myśli oświeceniowej francuskiej. Interesowano się wojną o niepodległość kolonii brytyjskich w Ameryce Północnej oraz wydarzeniami związanymi z rewolucją francuską i wypadkami zachodzącymi na Santo Domingo. Młodzi wykształceni Kreole z różnym skutkiem zawiązywali tajne organizacje. Spiski i represje, zresztą niezbyt dotkliwe, zniechęcały młodych ludzi do działania. Pierwsza inicjatywa przyszła z zewnątrz. Wiązała się z postacią F. de Miranda, zwanego po latach w historiografii prekursorem wolności. Zamożny i wykształcony Kreol urodził się w 1750. Brał udział w końcowym etapie wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Wtedy podobno zaczął myśleć o zniesieniu władzy hiszpańskiej w Wenezueli. 1785 90 przebywał w Europie, podróżował, w tym odwiedził Polskę i przebywał na dworze Katarzyny II. Rozmawiał z premierem angielskim W. Pittem o sprawach Ameryki Południowej. Brał udział w wojnie francusko-austriackiej, a po ucieczce z Francji znalazł się w Londynie. Od rządu angielskiego otrzymywał wynagrodzenie za prowadzenie akcji antyhiszpańskiej. Na przełomie 1805/6, kiedy Hiszpania sprzymierzyła się z Napoleonem, powstał plan ekspedycji lądującej w Wenezueli, by wywołać powstanie przeciwko Madrytowi. Być może w jakiś sposób zaangażowały się w to również i Stany Zjednoczone. Trzy okręty z 200 ludźmi pod koniec IV 1806 usiłowały lądować w Ocumare. Plan się nie powiódł. W sierpniu tegoż samego roku zajął Coro, lecz ludność miejscowa go nie poparła. Powrócił do Londynu. czekał na inną chwilę. W jego domu w Londynie gromadzili się intelektualiści, w tym przebywający w Londynie Kreole.
Narzucenie Hiszpanii króla Józefa I (brata Napoleona), a odsunięcie od władzy Ferdynanda VII, wywołało zarówno w Madrycie, jak i w koloniach poruszenie i powstwanie junt popierających odsuniętego od władzy króla. Z drugiej strony rządy kapitana generalnego V. Emparana (1809/1810) wywołały strach wśród opozycji. Powstał plan, by obalić siłą rządy pronapoleońskie. Zorganizowany w kwietniu 1810 zamach przez S. Bolivara nie udał się, natomiast w kilka dni potem przeciwnicy Emparana utworzyli rząd pod nazwą Najwyższej Junty dla zachowania praw Ferdynanda VII. Proklamowano swobodę handlu i zniesiono niektóre podatki i cła. Hiszpanie uznały Wenezuelę za kraj zbuntowany i szykowano zbrojną wyprawę z baz floty w Puerto Rico. Buntownicy szukali pomocy za granicą, a Bolivar namówił Mirandę, by wrócił do kraju. Kongres wenezuelski podzielił się na zwolenników autonomii i niepodległości. 1 VII 1811 Kongres proklamował, wzorując się na hasłach rewolucji francuskiej, władzę ludu wolność, równość wobec prawa. Przeciwko republice wystąpiły prowincje z Kreolami nastawianymi promonarchistycznie; Maracaibo, Gujana. Doszło do wojny domowej. Armia republikańska, słaba i źle wyszkolona, dowodzona przez Mirandę ponosiła klęski. A 26 III 1812 trzęsienie ziemi zniszczyło Caracas, co przez duchowieństwo i rojalistów zostało uznane za gniew boży wymierzony miastu za działalność republikanów. 25 VII Miranda skapitulował przed gen. D. Monteverde. Oskarżono go o zdradę (m.in. przez Bolivara), aresztowano i wydano Hiszpanom. Zakończył on życie w 1816 w więzieniu hiszpańskim. Samego Bolivara nie aresztowano, pozwolono mu wyjechać do Cartageny.
Bolivar urodzony w 1783 pochodził z bogatej rodziny z Caracas, otrzymał wykształcenie oświeceniowe, odbył podróż do Europy, wiele czytał, a po śmierci żony myślał o poświęceniu się sprawom wyzwolenia Wenezueli.
W Nowej Granadzie uzyskał stopień pułkownika i dowództwo oddziałów udających się w stronę Caracas. 6 VIII 1813 po zwycięskiej bitwie stanął w tym mieście. Obwołano go Libertadorem (wyzwolicielem). Wcześniej bo 15 VI podpisał tzw. dekret o wojnie na śmierć (guerra a muerte). Zmierzał do przekształcenia wojny z domowej na narodową. Ale sytuacja nie była prosta. Po stronie rojalistów opowiedzieli się llaneros oddziały składające się z peonów, niewolników, pasterzy, doskonali jeźdźcy. W lipcu 1814 oddziały te zajęły Caracas, niszcząc i paląc miasto. Bolivar znów udał się do Cartageny (Nowa Granada), a resztki republikanów wykruszyły się w walkach. W Nowej Granadzie, wzorem Wenezueli, zlikwidowano administrację kolonialną. Ogłoszono wolność prasy. Miasta portowe: Santa Maria i Cartagena zaczęły toczyć między sobą wojnę. Pierwsza była rojalistyczna, druga republikańska. Bogota z całą prowincją stała się oddzielnym państwem. Nowagranadyjski Kongres, ceniący pomimo przegranej zdolności Bolivara, przyjął go na służbę z zadaniem pokonania separatystów w prowincji Cundinamarca, co ten wykonał i wkroczył do miasta Bogoty. Sytuacja Nowej Granady pozbawionej broni i pieniędzy stała się trudna, dzięki czemu Hiszpanie przywrócili w niej siłą swą władzę. W 1815 po 106 dniach oblężenia Cartagena poddała się. Część republikanów uciekła na wyspy Morza Karaibskiego. W tej sytuacji Kongres przestał istnieć, a hiszpańskie oddziały zajmowały kolejne prowincje. Niepodległa Nowa Granada upadła. Gen. Morillo wprowadził terror. Ale okres rekonkwisty nie trwał długo. Sam Bolivar przebywał na Jamajce. Opublikował list, w którym głosił, że będzie walczył dalej. Na początku 1816 łączy się z niektórymi rewolucjonistami, którzy uciekli na Haiti, przywódcami Cartageny i Wenezueli, a po uzyskaniu pomocy finansowej i broni od prezydenta republiki Haiti, w maju wylądowali na wyspie Margerita w pobliżu Caracas. Kampania zbrojna we wschodniej Wenezueli nie przyniosła sukcesu i znowu rewolucjoniści znaleźli się na Haiti. 31 XII 1816 wylądowała w Wenezueli druga wyprawa Bolivara. W maju następnego roku poparcie otrzymał od skłóconych do tej pory guerrillos, którzy uznali w nim dyktatora. Tymczasową stolicą republiki (trzeciej) Wenezueli 1817 1819 stała się gujańska Angostura (Ciudad Bolivar). Po skazaniu na śmierć przeciwnego mu gen. M. Piar, Bolivar zawarł porozumienie z wodzem llaneros gen. J.A. Paezem (1818). Dla szkolenia swych oddziałów Bolivar sprowadził nad Orinoko instruktorów brytyjskich i przyjął do służby około 5 tys. żołnierzy brytyjskich, którzy nie mieli zajęcia w Europie po zakończonych wojnach napoleońskich.
Wiosną 1819 rozpoczął Bolivar realizację planu militarno-politycznego; wyzwolenie Nowej Granady, a potem zjednoczenie północno-zachodniej części Ameryki Południowej. Od końca V oddziały Bolivara maszerują przez zalane w porze deszczowej llanos. Wraz z oddziałem gen. Santandera armia ta liczyła ok. 3,5 tys. ludzi. Podczas przeprawy przez Andy (przełęcz Pisba, ponad 4000 m n.p.m.) zginęło wielu żołnierzy. W lipcu w zachodniej Kordylierze miał około 1900 ludzi i pokonał 7 VIII 3 tys. armię hiszpańską. Większość wojsk królewskich poddała się Liberatorowi w trzy dni później. Pod kontrolą rojalistów pozostały regiony przybrzeżne na północy i na południu okręg Pasto-Popayan. W tej sytuacji gen. Santander z tytułem wiceprezydenta został na miejscu, a Bolivar udał się do Wenezueli. Kongres w grudniu 1819 uchwalił konstytucję Kolumbii (zwanej często Wielką Kolumbią). Ziemie Kolumbii to: Wenezuela, Cundinamarca i Quito. Aby zakończyć budowę Wielkiej Kolumbii, należało pokonać wojska hiszpańskie, znajdujące się na południu Cundinamarki i w Quito, czyli w obecnym Ekwadorze. Panama sama przyłączyła się do Kolumbii.
Lata 1820 22 to walki z rojalistami prowadzone przez gen. J.A. de Sucre, lojalnego dowódcę Bolivara. Po jego zwycięstwie, w którym go wspomagał peruwiański gen. Santa Cruz, u stóp wulkanu Pichincha. 24 V 1822 można było zająć Quito
Powstanie niepodległego Peru i Chile
Następnym etapem walk stawało się opanowanie rojalistycznego Peru. Sprawa się teraz komplikowała. Plany bowiem wyzwolenia Peru mieli również inni mieszkańcy tego rozległego kontynentu. Na terenie Chile działała partyzantka antyhiszpańska dowodzona przez M. Rodrigueza. Wyzwolenie tego kraju przygotowywał też gen. San Martin, który oparł się na zdolnym wojskowym O'Higginsie. Oni to mając 4 tys. armię złożoną w większości z Chilijczyków wyruszyli z miasta Mendozy i sforsowali Andy. Do walk doszło 12 II 1817 pod Chacabuco, a w dwa dni później zajęto stolicę Chile Santiago. Nowe władze miały spore trudności finansowe, częściowo kraj był zniszczony, a w prowincji Concepcion trwał opór lojalistów. Niepodległość Chile ogłoszono 12 II 1818. Zwycięstwo po Maipu zakończyło opór Hiszpanów na tym obszarze.
Władzę dyktatorską, zgodnie z konstytucją objął w Chile O'Higgins. W lutym 1823 zmuszony przez przeciwników politycznych zrzekł się władzy. Jego następca R. Freire doprowadził do tego, że wyspa przybrzeżna Chiloe poddała się republikanom w styczniu 1826. Całe Chile stało się wolne od wojsk hiszpańskich.
Ideą San Martina, podobnie jak Bolivara było opanowanie Peru. Postanowiono zbudować flotę by w ten sposób dostać się do Limy. Dzięki Chilijczykom i wsparciu angielsko-amerykańskiemu w połowie 1820 San Martin stanął na czele 4,5 tys. żołnierzy różnej narodowości, a 23 okrętami dowodził oficer marynarki brytyjskiej lord Th. Cochrane. Ekspedycja San Martina wylądowała niedaleko Pisco 8 IX 1820, ale Indianie Keczua i Ajmara opowiadali się za władzą wicekróla, podobnie jak i większość Kreoli Peru. San Martin w maju 1821 rozpoczął rokowania z wicekrólem La Serną, by utworzyć niepodległe królestwo Peru. Wicekról opuścił Limę i postanowił przenieść się do wyżej położonego Cuzco. San Martin wszedł do Limy i proklamował niepodległość Peru. Ogłoszono go dyktatorem, lecz nie miał realnego poparcia, szczególnie, że władze La Platy nie dawały mu obiecanej pomocy. Ponadto miasto i prowincja Guayaquil ogłosiły swą niepodległość w 1820 Kreole peruwiańscy uważali je za swe ziemie. Ostatecznie Bolivar zajął to sporne miasto i włączył je do Wielkiej Kolumbii. Doszło do rozmowy między San Martinem a Bolivarem 26 27 VII 1822.w Guayaquil. Nie wiadomo o czym rozmawiali. Pozycja Bolivara była silniejsza. San Martin wyłączył się z dalszych walk z Hiszpanią, wyjechał do Francji, gdzie zmarł w 1850. Wyjazd San Martinia nie poprawił trudnej militarnej i politycznej sytuacji Bolivara. Republikanie peruwiańscy obawiali się go, a Kolumbijczycy nie mieli posiadali funduszy na wyprawę peruwiańską, jego zaś wojska nie były liczne. Dopiero wiosną 1824 po otrzymaniu posiłków mógł Bolivar realizować swój plan. 6 VII jego wojska przeszły przez Zachodnią Kordylierę andyjską i zeszły w dolinę. 6 VIII doszło do potyczki w dolinie Junin, ale armia królewska nie została rozbita. Bolivar musiał wracać do Bogoty, by stanąć przed Kongresem, a dowództwo przejął gen. Sucre. 9 XII 1824 pod Ayacucho gen. Sucre pokonał przeważające oddziały hiszpańskie. 10 XII dowódcy hiszpańscy popisali kapitulację. Hiszpania traciła kolejne swe posiadłości w Nowym Świecie. Ostatnie punkty oporu królewskiego w Peru kapitulowały w styczniu 1826.
Powstanie niepodległej Boliwii
Po bitwie pod Ayacucho zwolennicy niepodległości Górnego Peru chcieli stworzyć własne państwo, szczególnie że po wkroczeniu tam gen. Sucre rojaliści stawiali niewielki opór i teren ten stał się wolny w kwietniu 1825. Kongres prowincji Górnego Peru 6 VIII 1826 zebrany w Chuquisaca (Sucre) proklamował niezależność republiki Bolivara (Republica de Bolivar) późniejszej Boliwii. Na prośbę Kongresu Bolivar opracował konstytucję tego państwa, wzorując się na konstytucji Stanów Zjednoczonych i Haiti. Bolivar pragnął stworzenia konfederacji suwerennych państw południowoamerykańskich, co wywołało opór zainteresowanych zarówno przywódców jak i Kreoli. W 1829 odłączyła się od Wielkiej Kolumbii Wenezuela, a w rok później Ekwador.
Powstanie niepodległej Argentyny, Paragwaju i Urugwaju
Mieszkający na tym obszarze Kreole interesując się pismami filozofów oświeceniowych chcieli modernizacji kraju, swobody handlu i monarchii konstytucyjnej. Z niechęcią odnieśli się do desantu angielskiego, który zajął miasto Buenos Aires w czerwcu 1806. Dowódca milicji kapitan Santiago de Liniers stanął na czele sił, które zaatakowało Anglików i 12 VII zmusiło ich do opuszczenia miasta. Mieszkańcy miasta w przewidywaniu drugiego ataku brytyjskiego zorganizowali 8-tysięczną armię, w większości kreolską. W lutym 1807 Anglicy opanowali Montevideo, a 5 VII Buenos Aires, ale musieli się wycofać po kilku dniach walk. Liniers w grudniu tegoż roku otrzymał tytuł hrabiego Bueons Aires i godność wicekróla La Platy. Zmiana władzy w Hiszpanii nie doprowadziła do podporządkowania La Platy Francuzom. 25 V 1810 grupa Kreoli z Saavedrą na czele ogłosiła niezależność La Platy. Pragnęła przy tym centralizacji władzy, czemu sprzeciwiały się Górne Peru, Paragwaj, potem Urugwaj i regiony podandyjskie. W listopadzie 1810 rozpoczęła się trwająca kilka lat, wyniszczająca walka o opanowanie Górnego Peru, czego nie udało się dokonać wojskom La Platy. Równocześnie w Buenos Aires z trudem szukano modelu państwa i ustroju. Narastały tendencje monarchistyczne. W 1812 przybył do La Platy gen. J. de San Martin, Kreol, ur. w 1778. Zorganizował armię (wyćwiczył grenadierów konnych). Pod jego wpływem 9 VII 1816 Kongres Krajowy zebrany w Tucuman proklamował niepodległość La Platy. W styczniu 1817 San Martin stanął na czele 4 tys. armii by przejść przez Andy i 14 II opanować stolicę Chile Santiago. W La Placie ustaliła się republikańska forma władzy rządzonej z Buenos Aires przez Najwyższego Naczelnika. Rządzący liberałowie rozwijali handel z Europą, przemysł, popierali oświatę publiczną i emigrację. Pojawiły przy tym tendencje odśrodkowe, chociaż kongres delegatów prowincji przywrócił w 1826 jedność. Zaczęto używać coraz częściej nazwy Argentyna. Po 1827 doszło do walk wewnętrznych na terenach położonych na wschód od rzek Paragwaj i Parana (obecnie argentyńskie prowincje Corrientes, Misiones, Entre Rios, oraz Urugwaj i Paragwaj). Były to niezależnie od występujących tendencji separatystycznych ziemie sporne z Brazylią. Elity paragwajskie podkreślały swą odrębność kulturową i polityczną występując przeciw dominacji Buenos Aires. W 1813 Kongres w Asuncion 12 X proklamował niepodległość Paragwaju.
Zmienna była sytuacja na terenach zwanych Banda Oriental (Pas Wschodni) czyli obecnym Urugwajem. Od 1808 ziemie te pozostawały pod władzą rojalistów. Przez krótki czas opanowali je Portugalczycy, którzy przebywali tam do 1815 Później dochodziło tam do krwawych walk partyzanckich, by w 1821 Portugalczycy anektowali Banda Orientel tworząc z pewną autonomią Królestwo Cisplatańskie (Reino Cisplatino). Po uzyskaniu niepodległości przez Brazylię w 1824 Cisplatinę włączono do cesarstwa Brazylii jako prowincje. Urugwajczycy jednak nie zrezygnowali z samodzielności. Od 1825 z pomocą La Platy prowadzono trzyletnią wojnę. Dzięki mediacji Anglii zawarto pokój 28 VIII 1828 i powstało państwo Urugwaj, a w roku następnym włączono do niego Montevideo.
Powstanie niepodległej Kuby
Po 1830 Hiszpania posiadała w Ameryce już tylko Kubę i Portoryko, a na Oceanie Spokojnym Filipiny. Wyzwoleniem tych ostatnich kolonii hiszpańskich i wejściem na ich rynek interesowały się Anglia, Francja, Meksyk i Stany Zjednoczone. Te państwa kilkakrotnie usiłowało bądź kupić lub zaanektować Kubę. Zainteresowane były przede wszystkim stany południa amerykańskiego, a po 1865 inwestował w rozwój wyspy kapitał amerykański. W 1895 okrzyk 'Cuba libre' stał się popularny wśród ludności kubańskiej. 15 VII 1895 rewolucjoniści przebywający w New York Estrada Palma, Maceo, J. Marti, uchwalili deklarację niepodległości. Wyruszyli na Morze Karaibskie. Przyłączył się do nich gen. Gomez. Na wyspie doszło do walk między oddziałami patriotów na czele których stał Estrada Palma i wojskami hiszpańskimi, co doprowadziło do spustoszeń wyspy. Kiedy okręt wojenny Stanów Zjednoczonych'Maine stojący w Hawanie wyleciał w powietrze w lutym 1898, a amerykańska prasa oskarżyła rząd hiszpański o spowodowanie wybuchu na statku i zabicie Amerykanów. Doprowadziło to do krótkotrwałej wojny amerykańsko-hiszpańskiej. Amerykanie wysłali swe oddziały na Kubę i Filipiny. Na mocy traktatu pokojowego Portoryko, Guam i Filipiny stały się własnością amerykańską. Stany Zjednoczone uznały teoretycznie niezależność Kuby. Poprawka Platta dawała na tej wyspie Stanom Zjednoczonym prawo do interwencji i utrzymywania baz morskich i wojskowych, oraz bezcłowy import cukru.
Hiszpania po wojnie ze Stanami Zjednoczonymi w 1898 przestała być krajem kolonialnym zachowała tylko kilka niewielkich posiadłości w północnej i środkowej Afryce.
Powstanie niepodległej Brazylii
W 1807 Napoleon zajął Portugalię. 29 XI portugalska flota królewska eskortowana przez okręty brytyjskie, odpłynęła z Lizbony do Brazylii, wioząc na pokładach dwór z księciem Janem, regentem państwa na czele. 22 I 1808 książę Jan wylądował w Salvadorze, stolicy kapitanii Bahia. Przenosząc się do kolonii utrzymał dla dynastii Braganca koronę i imperium kolonialne, ale poddawał się pod opiekę angielską. Regent 28 I 1808 otworzył porty brazylijskie dla krajów zaprzyjaźnionych (Anglia), obniżył cło i pozwolił na posiadanie przez Anglików własnych sędziów w portach brazylijskich. W marcu 1808 regent przeniósł się do Rio de Janeiro. Podniosło to zarówno prestiż miasta jak i wpłynęło na jego rozwój przemysłowy i demograficzny. 16 XII 1815 proklamowano Królestwo Brazylii związane z Portugalią unią personalną. Kiedy zmarła władczyni kraju regent koronował się na władcę Portugalii jako Jan VI w Rio de Janerio. Musiał jednak wrócić do Portugalii, gdy w 1820 wybuchła tam rewolucja przeciw monarchii i Anglikom. W lutym 1821 nakazał udać się do Lizbony Piotrowi, swojemu synowi. Zwołał też przedstawicieli władz prowincji, ale wojsko popierało konstytucję opracowaną przez liberałów portugalskich. 21 II 1821 wojsko i mieszkańcy Rio wyszli na ulicę. Chcieli, by król zaprzysiągł konstytucję ogłoszoną w Lizbonie i dokonał zmiany ministrów. Książę Piotr przedłożył królowi dekret spełniający te żądania. Jan VI podpisał i 26 IV tegoż roku wypłynął do Lizbony zabierając z sobą około 4 tys. ludzi. Piotr miał 23 lata i deklarował się jako zwolennik ogłoszonej w Portugalii konstytucji. Sytuacja w Brazylii była niepewna. Z jednej strony istniała niechęć do Portugalczyków, z drugiej zaś przysłano wiadomości z Lizbony, że Kortezy chcą rozbić istniejącą jedność swej zamorskiej prowincji. Nakazano tez Piotrowi wracać do Europy. 15 II 1822 garnizon portugalski odpłynął do Lizbony, ale bez księcia regenta. Do Brazylii nadeszła kolejna wiadomość, że zwołano w Lizbonie brazylijskie zgromadzenie konstytucyjne, księcia regenta pozbawiono władzy i nakazano mu szybki powrót do Portugalii pod groźbą utraty praw do tronu portugalskiego. W tej sytuacji brazylijskie zgromadzenie 12 II 1822 proklamowało go cesarzem, jako Piotra I, a 1 XII koronowano go na Konstytucyjnego Cesarza i Wieczystego Obrońcę Brazylii. W 1824 niepodległość tego kraju uznały Stany Zjednoczone, później Anglia.
29 VIII 1825 Portugalia uznała niezależność Brazylii pod warunkiem zapłacenia części długu angielskiego (1,4 mln funtów) oraz spłacenia 600 tys. funtów Janowi VI za utracony w Brazylii majątek. Brazylia uzyskała swą niepodległość w sposób prawie pokojowy na drodze oderwania się (secesji) od Metropolii.
Powstanie niepodległej Kanady
Po zdobyciu kolonii francuskich w Ameryce Północnej Akadii (1713, nazwana Nową Szkocją), Nowej Francji (nazwana Quebekiem) i części Luizjany (1763), posiadłości brytyjskie sięgały od Morza Karaibskiego (Floryda, przejściowo 1763 83) po koło podbiegunowe (ziemie Kompanii Zatoki Hudsona, tzw. Ziemia Ruperta). Rewolucja amerykańska i wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych (1775 83) poważnie uszczupliły kolonie koronne. 1791 Quebec podzielono na Dolną (dziś frankofońska prowincja Quebec) i Górną Kanadę (dziś Ontario). Tzw. druga wojna o niepodległość 1812 14 i kończący ją pokój gandawski ostatecznie przekreślił próby odbicia dawnych kolonii, jak i włączenia do nowej republiki dzisiejszej Kanady. Porozumienie 1818 rozgraniczyło ziemie USA od posiadłości brytyjskich (wzdłuż 49 równoleżnika), a sporny Oregon poddano wspólnemu zwierzchnictwu. 1821 rozgraniczono od Kanady rosyjską Alaskę, a układy z 1842 (wytyczenie granicy między stanem Maine, a kolonią Nowy Brunszwik) i 1846 (o podziale Oregonu wzdłuż 49. równoleżnika) z USA określiły granice dzisiejszej Kanady z sąsiadami.
Do 1. połowy XIX stulecia w Kanadzie przeważali liczebnie potomkowie francuskich osadników z XVII i XVIII w., dopiero napływ setek tysięcy kolonistów z Wielkiej Brytanii i Irlandii, a następnie innych krajów Europy, zmienił stosunki etniczno-językowe. Nielicząca się z interesami osadników polityka Londynu, wywołała zbrojne powstanie Kanadyjczyków 1837 38, które choć stłumione zaowocowało przyznaniem autonomii (1849) i powstaniem lokalnego parlamentu. Na ogromnych obszarach na zachód od Wielkich Jezior od połowy XIX w. powstały dalsze kolonie: Brytyjska Kolumbia (1858), Vancouver (1849, ale już 1866 przyłączony do tej pierwszej).
W 1867 władze brytyjskie wprowadziły Akt o Brytyjskiej Ameryce Północnej, podstawę niepodległego bytu Kanady. W miejsce kilku osobnych kolonii Akt tworzył federację zwaną Dominium Kanady, a złożoną z czterech prowincji: Ontario, Quebec, Nowa Szkocja i Nowy Brunszwik. Już dwa lata później władze kanadyjskie zakupiły od Kompanii Zatoki Hudsona Ziemię Ruperta od 1870 w obrębie Terytorium Północno-Zachodniego, rychło uszczuplonego po wydzieleniu z niego kolejnych prowincji: Manitoba (1870), Saskatchewan i Alberta (1905). 1871 do Kanady dołączyła Kolumbia Brytyjska, a 1873 Wyspa Księcia Edwarda. Stały napływ imigrantów spoza Wielkiej Brytanii, w połączeniu ze wzrostem aspiracji mieszkających tu już od kilku pokoleń osadników, przyczyniał się spotęgowania się dążeń Kanadyjczyków do pełnej suwerenności w ramach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów, którą przyznał Dominium statut westminsterski z 1931.
W 1949 jako dziesiąta prowincja przystąpiła do federacji Nowa Fundlandia, obejmująca wyspę o tej nazwie i część wybrzeża Labradoru. Nowa Fundlandia, od 1713 kolonia brytyjska, nie podpisała 1867 Aktu o Brytyjskiej Ameryce Północnej, zachowując jeszcze przez ponad 80 lat odrębność administracyjną.
Powstanie niepodległych państw na Antylach i w Gujanie
Ukształtowany po wojnach napoleońskich podział polityczny Antyli, Bahamów i Gujany, jeśli odrębnie potraktuje się losy kolonii hiszpańskich, dotrwał właściwie do 2. połowy XX w. Jedynymi zmianami było wycofanie się z tego regionu państw skandynawskich. W 1877 Szwecja sprzedała Francji niewielką wyspę Saint Barthelemy na Wyspach Podwietrznych, a Dania w 1916 swoją część Wysp Dziewiczych Stanom Zjednoczonym. Posiadłości brytyjskie obejmowały: Gujanę, Jamajkę, Honduras Brytyjski, Wybrzeże Moskitów (1865 włączone do Nikaragui), Bermudy, Bahamy, Trynidad i Tobago, Kajmany i większość Małych Antyli. Francja zachowała wschodnią część Gujany, Martynikę, Gwadelupę i kilka małych wysp na Wyspach Podwietrznych, a Holandia środkową Gujanę oraz kilka wysp na Małych Antylach (m.in. Arubę i Curacao).
Nieudaną próbą przezwyciężenia rozdrobnienia przynajmniej kolonii podległych Londynowi było istnienie w latach 1958 62 Brytyjskich Indii Zachodnich, w skład których weszło kilkanaście wyspiarskich posiadłości. Po rozpadzie tego tworu, większość z nich uzyskała niepodległość w pokojowy sposób, głównie jako dominia w obrębie Wspólnoty Narodów: Trynidad i Tobago (1962), Jamajka (1962), Barbados (1966), Bahamy (1974), Grenada (1974), Dominika (1978), Saint Vincent i Grenadyny (1979), Saint Lucia (1979), Antigua i Barbuda (1983), Saint Christopher (Kitts) i Nevis (1983), a także Gujana (1970) i Belize (1981, dawny Honduras Brytyjski). W bezpośrednim zarządzie, choć obdarzone pełnym samorządem, koloniami pozostały z własnej woli najmniej ludne terytoria: Bermudy, Kajmany, Montserrat, Turks i Caicos, Anguilla, Brytyjskie Wyspy Dziewicze.
Posiadłości francuskie tworzą trzy departamenty zamorskie: Martynika, Gwadelupa i Gujana Francuska. Gujana Holenderska uzyskała niepodległość jako Republika Surinamu (1975), a Antyle Holenderskie oraz Aruba, która w 1986 wydzieliła się z nich, pozostają prowincjami zamorskimi metropolii.
Bez wątpienia niezależnie od wpływów myśli oświeceniowej na grupy kreolskie, spory wpływ na zachowanie grup kreolskich i mulackich w Amerykach miały wydarzenia zachodzące w Europie, oraz finanse i interesy szukającej rynków zbytu na swe towary Anglii, a potem i Stanów Zjednoczonych.
