Bakterie

Najczęściej występujące w przyrodzie formy życia, są bardzo małe i można je obserwować tylko pod mikroskopem. Spotyka się je w ogromnych ilościach w każdym środowisku na Ziemi. Wiele z nich żyje wewnątrz, lub na innych większych istotach żywych. Wiele form tych mikroorganizmów znajduje się w powietrzu. Do tej grupy organizmów zalicza się bakterie.
Bakterie są to organizmy prokariotyczne, co oznacza, że nie posiadają błony jądrowej otaczającej miękką błonę komórkową, która z kolei utrzymuje w całości galaretowatą plazmę i pływające w niej nici DNA. Niektóre posiadają witki (twory) podobne do ogonków służące do poruszania. Bakterie są często klasyfikowane na podstawie swego kształtu. Ziarenkowce są okrągłe, pałeczki (prątki) mają kształt pręta, przecinkowce są zakrzywione, a krętki spiralne. Ziarenkowce, które żyją parami zwane są dwoinkami, w gronach żyją gronkowce, a paciorkowce tworzą łańcuchy.
Bakterie mające bardzo prostą budowę mogą się bardzo szybko rozmnażać w korzystnych warunkach. W budowie ich wyróżnia się: struktury powierzchniowe (otoczkę, rzęski, fimbrie, ścianę komórkową, błonę protoplazmatyczną),cytoplazmę i jej wtręty oraz jądro. Niektóre bakterie wiążą azot atmosferyczny, udostępniając go roślinom. Pewny rodzaj bakterii wykorzystywany jest przemyśle np. spożywczym. Mają jednak szczególne wymagania. Ich liczebność kontrolowana jest obfitością pożywienia, właściwą temperaturą i innymi czynnikami środowiskowymi. W niekorzystnych warunkach bakterie wytwarzają przetrwalniki, osłonięte wielowarstwowymi otoczkami. Mogą wówczas przetrzymać niesprzyjające warunki np. niską temperaturę. Najwięcej przetrwalników unosi się w powietrzu i mogą być przenoszone na bardzo duże odległości. To między innymi tłumaczy powstanie epidemii na dużych obszarach. Najnowszym osiągnięciem nauki są prowadzone badania nad przetrwalnikiem bakterii z czasów prehistorycznych, która mimo upływu milionów lat umieszczona w sprzyjających warunkach ożyła i zaczęła się rozmnażać. Świadczy to o dużym przystosowaniu bakterii do życia w różnych warunkach

Znane jest wiele tysięcy różnych bakterii, ale wszystkie są organizmami jednokomórkowymi. Bakterie tlenowe najlepiej rozwijają się w środowisku bogatym w tlen, natomiast bakterie beztlenowe giną w jego obecności. Niektóre bakterie są autotroficzne, co oznacza że, potrafią same dla siebie produkować pożywienie wykorzystując światło słoneczne lub związki chemiczne. Inne są heterotroficzne, co z kolei oznacza że przeżywają tylko dzięki odżywianiu się gotowymi substancjami organicznymi. Większość bakterii nie może samodzielnie poruszać się zbyt daleko, dlatego bakterie heterotroficzne znajdują sobie żywiciela, aby na nim lub w nim żyć. Czasami to współżycie układa się całkiem dobrze i jest korzystne zarówno dla bakterii, jak i jej gospodarza. Taki układ nazywamy symbiozą. Bakterie żyjące, np. w żołądkach krów pomagają im w trawieniu trawy. Bakterie Escherichia Coli (E. Coli) żyją w naszych jelitach nie wyrządzając nam żadnej szkody. Taki układ nazywamy komensalizmem. Czasem bakterie są pasożytami, które żyjąc w organizmie swego żywiciela mogą przynosić mu dużo szkody uwalniając trujące związki chemiczne, zwane toksynami. Bakterie wywołujące choroby nazywamy patogenami. Ponadto bakterie które w jednym miejscu są komensalami, w innym będą patogenami np. E. Coli przedostając się z jelit do układu moczowego wywołują objawy chorobowe. Bakterie wywołują choroby roślin, zwierząt i ludzi.
Do chorób roślin zaliczmy:

Zgnilizna roślin –są to objawy chorobowe wywołane prze różne gatunki bakterii, powodujące enzymatyczny rozkład komórek i tkanek. Porażone części zmieniają się w gęstą, a następnie półpłynną masę. Zgniliźnie roślin podlegają korzenie spichrzowe, kłącza, bulwy, cebule. Do najczęściej występujących zmian chorobowych należą: brunatna zgnilizna drzew pestkowych i ziarnkowych (monilizy), zgnilizna twardzikowa, porażająca m.in.: słonecznik, fasolę, tytoń, pomidor, ziemniak, ogórek, rzepak, konopie, a w przechowalniach – marchew, pietruszkę, buraki. Zapobieganie i zwalczanie zgnilizny twardzikowej polega na niszczeniu resztek pożniwnych i opryskiwaniu roślin środkami chemicznymi.
Czarna zgnilizna – choroba roślin wywoływana przez bakterie (np. czarna zgnilizna warzyw kapustnych). Objawy: czernienie unerwienia liści kapusty, gnicie korzeni marchwi itp. Zapobieganie i zwalczanie polega na stosowaniu właściwej agrotechniki, uprawie odmian odpornych, niszczenie chorych roślin, termicznym odkażaniu nasion w przypadku czarnej zgnilizny tytoniu, oraz odkażaniu ziemi w rozsadniku.

Mokra zgnilizna ziemniaka – choroba bulw ziemniaka, występująca głównie w kopcach i przechowalniach. Choroba ta jest wywołana przez bakterie Erwinia carotovora var. caratowora. Miąższ zarażonych bulw gnije, zmieniając się w brunatną, cuchnącą, mazistą masę. Zapobieganie: sadzenie tylko zdrowych, nie krojonych sadzeniaków, oraz sortowanie ziemniaków przed kopcowaniem.
Parch zwykły ziemniaka – wywołany przez promieniowiec Streptomyces scables. Objawy: na bulwach pojawiają się strupy o szorstkiej powierzchni. Zwalczanie parcha przez sadzenie zdrowych bulw lub zaprawianie ziemniaków w roztworze formaliny.
Do chorób zwierzęcych zaliczamy:

Posocznica, septicemia, „sepsa” – stan ostrego, ogólnego zakażenia ustroju wywołanego stałym lub powtarzającym się wysiewem do krwi zarazków i ich toksyn z ogólnego ogniska pierwotnego (zanokcica, czyrak, ropień). Choroba ta atakuje zarówno zwierzęta jak i ludzi. Zarazki krążące we krwi mogą tworzyć ogniska przerzutowe. Rozwój posocznicy zależy od ilości i zjadliwości zarazków, oraz od stanu gotowości obronnej ustroju, obniżonej w złych warunkach bytowych i w przebiegu chorób wyniszczających. Posocznice najczęściej wywołują bakterie: gronkowce, paciorkowce, pałeczki okrężnicy, pneumokoki, menigokoki, a także grzyby. Przebieg posocznicy cechuje nagła wysoka gorączka, dreszcze i zmiany narządowe. Leczenie zależy od etiologii, ważne jest zlikwidowanie pierwotnego ogniska. W celu rozpoznania przebiegu posocznicy wykonuje się posiew krwi.
Zaraza bydła i dziczyzny – posocznica krwotoczna bydła, zakaźna i zaraźliwa choroba bydła i innych przeżuwaczy, jedna z pastereloz zwierząt. Zakażenie następuje przez drogi oddechowe lub przewód pokarmowy. Objawy: Podwyższona temperatura, obrzęki okolicy głowy, szyi, gardła i przedpiersia, biegunki. Zapobieganie przez szczepienia ochronne. Choroba objęta jest przepisami o zwalczaniu zaraźliwych chorób zwierząt (chore sztuki są zabijane).
Rozpadnica pszczół – posocznica pszczół, choroba zakaźna wywoływana przez bakterie, głównie Pseudomonas apisepticus. Zarazki wnikają z wdychanym powietrzem, rzadziej przez układ pokarmowy, lub uszkodzony oskórek. Źródłem zakażenia może być gleba, woda i pyłek roślin. Objawy: ospałość, nie przyjmowanie pokarmu, utrata zdolności do lotu. Owady wydzielają nieprzyjemną woń i są traktowane przez strażniczki jak pszczoły rabujące. Ciała osobników martwych rozpadają się na części. Leczenie: antybiotyki, dokarmianie chorych rodzin syropem z dodatkiem witaminy C. Zapobieganie: przestrzeganie zasad higieny w pasiece, ochrona przed spadkiem temperatury w ulach, odpowiednie dożywianie.
Botriomkoza – botriokokoza, piasecznica, przewlekła choroba koni, a także wielbłądów (rzadziej bydła i świń), wywołana prze gronkowca Botriococcosus ascoformans. W miejscach uszkodzeń skóry powstają ropnie otoczone grubą warstwą tkanki łącznej. Zakażenie także często następuje po kastracji. Leczenie operacyjne.
Zołzy – ostra zaraźliwa choroba młodych koni i źrebiąt, wywołana przez paciorkowca Streptococcus equi, często enzoityczna (enzootia). Główne objawy: zapalenie śluzówki górnych dróg oddechowych, wydzielina śluzowo-ropna, ropienie węzłów chłonnych żuchwowych i zagardłowych, gorączka. U zwierząt słabych bywają powikłania prowadzące do śmierci.
Różyca – zaraźliwa choroba bakteryjna świń, najczęściej w wieku 3-12 miesięcy, występuje przeważnie w okresie letnim. Główne objawy: gorączka, brak apetytu, jasnoczerwone siniejące plamy na skórze, lub wysypka. Leczenie surowicą lub antybiotykami. Szczepienia ochronne. Różycą świń może się także zarazić bydło, konie, owce, psy i inne. Przenosi się tez na człowieka przez uszkodzony naskórek ręki (głównie ze świń chorych, lub padłych). Objęta ustawami o zwalczaniu zakaźnych chorób zwierząt.
Ryjowa choroba – zakaźne zanikowe zapalenie nosa występujące u świń, wywołane głównie przez gatunki bakterii Pasteurella multociola, z udziałem innych bakterii. Objawy: surowiczy wyciek z jamy nosowej, zniekształcenie i zanik małżowin nosowych, kości nosowych i szczękowych, zaburzenia równowagi. Leczenie: bardzo trudne – zaleca się eliminowanie osobników chorych. Zapobieganie: zapewnienie odpowiednich warunków zootechnicznych.
Cholera drobiu – pastereloza drobiu, zakaźna choroba ptaków domowych (rzadziej dzikich), wywołana przez pałeczkę Pasteurella multocida, nierzadko śmiertelna. Zakażenie następuje przez zainfekowaną karmę lub wodę. Główne objawy: gorączka, utrata apetytu, ciemnogranatowe zabarwienia grzebieniów i dzwonków. Po przebytej chorobie ptaki pozostają nosicielami zarazków. Zapobieganie: ścisłe przestrzeganie zasad higieny, szczepienia zapobiegawcze. Leczenie: antybiotyki i surowica odpornościowa.
Biała biegunka piskląt – zakaźna choroba głównie kurcząt, indyków i bażantów, wywołana przez bakterie Salmonella pullorum, przeważnie śmiertelna. Główne objawy: biegunka, zasychające wokół odbytu białawe odchody. Zwalczanie: wykrywanie i eliminowanie nosicieli zarazków.

Mykoplazmoza – choroba kur i indyków wywołana przez Mycoplasma gallisepticum, często również przy udziale innych bakterii np. Escherichia coli. Czynniki usposabiające: nieodpowiednie warunki higieniczne, przeziębienie, przegrzanie, brak witamin. Zakażenie następuje przez kontakt bezpośredni i powietrze. Ptaki które przeszły chorobę są nosicielami zarazków i przekazują je przez jaja na potomstwo. Objawy: wyciek surowiczy z nosa, kaszel, utrudniony oddech, zapalenie spojówek, niedokrwistość, zahamowanie wzrostu, spadek nośności jaj. Leczenie: antybiotykami. Zapobieganie: jaja lęgowe i pisklęta wolne od mykoplazmozy, zapewnienie odpowiednich warunków higieny.
Do chorób zwierzęcych i ludzkich wywołanych przez bakterie zaliczamy:

Gruźlica zwierząt- bakteryjna choroba zakaźna licznych ssaków i ptaków, wywołana przez prątek typu bydlęcego (wrażliwe nań są wszystkie ssaki domowe oraz dzikie) i ptasiego, rzadziej przez prątek typu ludzkiego.
Zakażenie następuje głównie przez przewód pokarmowy (pojenie mlekiem krów z gruźlicą wymienia, karmienie odpadkami poubojowymi z narządów wykazujących zmiany gruźlicze), przez drogi oddechowe (zakażenie kropelkowe), przez błony płodowe u ciężarnych samic chorych na gruźlicę. Najbardziej rozpowszechniona jest gruźlica bydła, często występuje także u drobiu. Zwalczanie polega m.in. na usuwaniu zwierząt chorych lub podejrzanych o chorobę. Objęta ustawami o zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt. Gruźlica zwierzą, przede wszystkim bydła, jest zaraźliwa dla człowieka (odzwierzęce choroby).
Bruceloza- choroba zakaźna zwierząt, głównie hodowlanych, na człowieka przenosi się przez skórę i błony śluzowe, oraz drogą pokarmową (odzwierzęce choroby). U zwierząt zarażenie następuje drogą płciową. Spośród licznych gatunków pałeczek z rodzaju Brucella chorobotwórcze są: Brucella melitensis – u ludzi wywołuje tzw. gorączkę maltańską, u kóz, rzadziej u owiec i bydła – poronienie i bezpłodność. Brucella abortus bovis u ludzi powoduje tzw. chorobę Banga, u zwierząt, głównie u krów – poronienia. Brucella abortus suis – u ludzi występuje rzadko, u świń jest przyczyna poronień. Brucella ovis i Brucella canis – u człowieka spotykana rzadko, dla zwierząt mało chorobotwórcza. Bruceloza w okresie ostrym u ludzi charakteryzuje gorączka, często o typie falującym, zlewne poty, bóle stawowo-mięśniowe, ogólne osłabienie i dość częste zapalenie jąder i najądrzy u mężczyzn. Najciężej przebiega gorączka maltańska – u dzieci powoduje zapalenie opon i mózgu, a zachorowania mogą przybierać postać epidemii (np. w krajach śródziemnomorskich). Choroba Banga łatwo przechodzi w postać przewlekłą, z utrzymującymi się przez lata bólami stawów, kręgosłupa, zmniejszoną wydolnością fizyczną i psychiczną. U zwierząt zakażenie pałeczką Brucella poza ronieniem jest także przyczyną zmian w stawach kończyn, zapalenia jąder i najądrzy u osobników męskich, a zapalenia wymienia u osobników żeńskich. Zapobieganie: bezwzględne zwalczanie brucelozy u zwierząt, niekiedy szczepienia ochronne. Leczenie jest trudne, często mało skuteczne.
Do chorób ludzi wywołanych przez bakterie zaliczamy:

Botulizm – zatrucie jadem kiełbasianym, szczególna postać zatrucia pokarmowego. Chorobę powoduje silny jad beztlenowe bakterie Clostridium botulinum. Znajduje się on w nieodpowiednio przygotowanych i przechowywanych konserwach mięsnych, jarzynowych, owocowych i rybnych. Przebieg i nasilenie objawów choroby zależą od ilości spożytego jadu. Objawy wystąpić mogą po kilku godzinach (przebieg ciężki) lub po paru dniach (przebieg lekki) od spożycia zepsutego pokarmu. Typowe objawy: zaburzenia widzenia – widzenie podwójne, uczucie suchości w jamie ustnej, spowodowane upośledzeniem wydzielenia śliny, oraz zaparcie stolca na skutek porażenia perystaltyki jelit. W postaciach ciężkich występują zaburzenia mowy i połykania, porażenia mięśni oddechowych, zdarzają się zgony. Choroba występuje głównie u ludzi, wrażliwe są również niektóre zwierzęta: norki, bydło, owce, konie i ptaki. Zapobieganie polega głównie na prawidłowym przygotowywaniu konserw (pasteryzacja), nie spożywaniu ich z puszek z bombażem, lub wydzielających zapach zjełczałego tłuszczu. Jad jest niszczony przez wysoką temperaturę (np. gotowanie). Leczenie polega na jak najwcześniejszym podaniu odpowiedniej antytoksyny i zapobieganiu powikłaniom.
Dur brzuszny – tyfus brzuszny, epidemiczna, ostra choroba zakaźna wywołana przez pałeczkę z rodzaju Salmonella. Zakażenie przez bezpośredni kontakt z chorym lub jego wydalinami, przez zakażoną wodę i produkty. Najczęściej zachorowania na dur brzuszny występują w lecie i jesienią. Główne zmiany chorobowe zachodzą w jelicie cienkim. Okres wylęgania: 10-14 dni. Objawy: stopniowe narastanie gorączki, ból głowy, nieżyt górnych dróg oddechowych. Po kilku dniach gorączka ustala się na 39-40 , chory jest odurzony, występują objawy jelitowe (biegunki, niekiedy zaparcia stolca, wymioty), plamista wysypka, powiększenie śledziony. Do groźnych powikłań należy krwotok jelitowy i przebicie owrzodzenia jelitowego do jamy otrzewnej. Inne powikłania: zapalenie pęcherza i dróg moczowych, zapalenie płuc, zapalenie mięśnia sercowego, rzadko zapalenie mózgu (bardzo groźne!). Leczenie: chloromycetyna , środki podtrzymujące krążenie, przeciwgorączkowe. Dieta płynna i półpłynna, pełno kaloryczna, bogata w witaminy. Obowiązkowa izolacja w szpitalu zakaźnym. Zapobieganie: szczepienia ochronne, izolacja chorych, wykrywanie i leczenie nosicieli (badanie kału pracowników zakładów spożywczych), zaopatrywanie ludzi w dobrą wodę do picia, popularyzowanie oświaty zdrowotnej.
Cholera – ostra, szczególnie niebezpieczna choroba zakaźna, bardzo zaraźliwa, wywołana przez przecinkowca cholery. Przebiega z gwałtownymi biegunkami i wymiotami, co prowadzi do skrajnego odwodnienia organizmu. W sprzyjających mu warunkach powoduje olbrzymie epidemie. Okres wylęgania trwa od kilku godzin do kilku dni. Objawy: ostry początek, gwałtowne, częste biegunki o wyglądzie zupy ryżowej, wymioty. Szybkie oznaki odwodnienia: suchość skóry, zaostrzenie rysów twarzy, chrapliwy głos. Ciepłota spada poniżej normy, obniża się ciśnienie krwi, tętno staje się szybkie i słabo wypełnione (wstrząs choleryczny). W skrajnych przypadkach dochodzi do zapaści i zgonu. Leczenie: wyprowadzenie ze wstrząsu (nawodnienie, środki krążeniowe), antybiotyki (oksyterlacyna, detreomycyma),witaminy. Zapobieganie: kontrola źródeł wody, bezwzględna izolacja chorych w szpitalach zakaźnych, szczepienia ochronne.

Angina – ostre zapalenie migdałków podniebiennych, wywołany przez bakterie lub wirusy. Zaczyna się zwykle nagle podwyższoną temperaturą ciała, bólem głowy, uczuciem ogólnego rozbicia, silnym bólem gardła utrudniającym przełykanie. Migdałki podniebienne są przekrwione, często pokryte nalotem. Łuki podniebienne, a niekiedy i podniebienie miękkie są obrzmiałe i przekrwione. Czynnikami sprzyjającymi powstaniu choroby są: przemarzniecie i spożycie zimnych pokarmów i płynów. Leczenie: leżenie w łóżku, podawanie salicylanów, sulfonamidów lub antybiotyków. Jednym z częstych powikłań anginy jest ropień około migdałkowy wymagający zwykle nacięcia. Przewlekłe zapalenie migdałków zdarza się rzadziej i objawia obecnością płynnej wydzieliny ropnej w niszy migdałkowej, albo okresowo występującymi czopami w kryptach lub niszach migdałkowych. Przewlekły stan zapalny migdałków uważa się za źródło zakażenia ogniskowego, które może wywoływać choroby odległych narządów (serce, nerki) lub chorobę reumatyczną. Przewlekłe zapalenie migdałków lub częste nawroty anginy są najczęściej wskazaniem do wyłuszczenia migdałków.
Gruźlica – tuberkuloza, choroba zakaźna wywoływana przez prątki gruźlicy zwane prątkami Kocha, od nazwiska ich odkrywcy. Nazwa gruźlica wywodzi się od charakterystycznych zmian odczynowych na prątki tzw. gruzełków, tj. guzków wielkości główki szpilki obficie rozsianych w dotkniętych narządach. Gruzełki nie są unaczynione (nie dopływa do nich krew) i kiedy osiągną wielkość paru milimetrów, umierają, rozpadając się od środka w serowatą masę. Źródłem zakażenia bywa najczęściej człowiek chory na gruźlicę, zwłaszcza na otwartą gruźlicę płuc, ale mogą być również zwierzęta domowe zaatakowane przez tę chorobę. Do organizmu ludzkiego prątki przenikają głównie drogami oddechowymi, wskutek „zakażenia kropelkowego” lub „pyłowego”, rzadziej pokarmowymi lub przez skórę. Po wniknięciu zjadliwy prątek może zostać zniszczony przez mechanizmy obronne organizmu, może być wydalony na zewnątrz, np. z kaszlem, albo też może zagnieździć się w tkankach wywołując miejscowy odczyn zapalny zwany ogniskiem pierwotnym. Ognisko powiększa się, prątki rozmnażają się i drogą naczyń chłonnych szerzą proces zapalny, który ogarnia najbliższe węzły limfatyczne, ważną barierę powstrzymującą ekspansję zakażenia. Tak powstaje zespół pierwotny gruźlicy. W przeważającej ilości przypadków organizm opanowuje zakażenie, proces zapalny powoli wygasa, zmiany cofają się i ulegają zbliznowaceniu. Odbywa się to zwykle prawie zupełnie niedostrzegalnie, bez wyraźniejszych objawów klinicznych. Pod wpływem zakażenia pierwotnego w organizmie powstają swoiste przeciwciała, których obecność można stwierdzić badając odczyny tuberkulinowe. Przeciwciała nie chronią jednak przed nowym zakażeniem. Trzeba ich wytworzyć znacznie więcej, co osiąga się za pomocą szczepień ochronnych BCG. Szczepienia te zapewniają względną ochronę przez okres 2-4 lat, dlatego trzeba je systematycznie powtarzać. Zakażenie pierwotne pozostawia zmienioną odczynowość organizmu w stosunku do nowych zakażeń gruźliczych, tzw. alergię gruźliczą, podłoże wszelkich odmian grypy w rozmaitych narządach. W zależności od umiejscowienia procesu odróżnia się gruźlicę narządu oddechowego (przede wszystkim płuc), oraz grypę poza płucną, np. nerek, kości, jelit, skóry, węzłów chłonnych itd. Gruźlica jest zawsze chorobą ogólną, choćby uzewnętrzniała się tylko w jednym narządzie, dlatego też leczenie jest przede wszystkim ogólne, farmakologiczne i spoczynkowo – klimatyczno - dietetycznej. Koniecznym uzupełnieniem jest leczenie objawowe, miejscowe i chirurgiczne.


Błonica – dyfteryt, choroba zakaźna, wywołana przez bakterie – maczugowce błonicy, atakujące najczęściej dzieci miedzy 3 a 6 rokiem życia, może jednak pojawiać się w każdym wieku. Zakażenie następuje od człowieka chorego, lub nosiciela, drogą kropelkową albo przez kontakt. Okres wylęgania 2-7 dni. Objawy: na początku osłabienie, złe samopoczucie, bóle gardła, narastająca gorączka. W gardle i na migdałkach pojawia się zaczerwienienie, a potem charakterystyczne, szarawe błoniaste naloty. Twarz chorego jest blada, szyja pogrubiała, z ust wyczuwa się mdły zapach. Nie leczona błonica prowadzi do ciężkich powikłań, głównie ze strony układu krążenia i nerwowego. Niekiedy przebieg jej może być bardzo ostry, z objawami ciężkiego ogólnego zatrucia toksyną błoniczą. Do rzadszych postaci należy błonica nosa i skóry. Leczenie: koniecznie w szpitalu. Obowiązkowo stosuje się surowicę antytoksyczną, a także penicylinę. Zapobieganie: unikanie kontaktu z chorymi, leczenie nosicieli maczugowców błonicy, szczepienia ochronne anatoksyną błoniczą.