Powstania śląskie jako dążenia Ślązaków do odzyskania niepodległości

Pierwsze powstanie śląskie rozpoczęło się z 16 na 17 sierpnia 1919 r. Przyczyn jego wybuchu było wiele. 1919 Rok - niby pierwszy rok pokoju w Europie, na Górnym Śląsku spokojnym bynajmniej nie był. Zarówno polska jak i niemiecka ludność tego terenu z rozczarowaniem przyjęła postanowienia traktatu wersalskiego mówiącego, że los Górnego Śląska określi plebiscyt. Atmosfera gęstniała z każdym dniem, miedzy innymi przez wprowadzenie Grenzschutzu i wyrastające jak grzyby po deszczu, formowane tu na Śląsku lub sprowadzane z głębi Niemiec Freikorpsy, polskie majowe manifestacje, utworzenie Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska, rozpędzanie propolskich manifestacji i wieców przez policję i Grenzschutz oraz represje wobec polskich działaczy.

Jak zapalnik podziałała decyzja o umożliwienie powrotu do pracy w kopalniach i hutach członkom rozwiązanych Freikorpsów, z którymi wielu górnośląskich robotników miało porachunki. Na tym tle 11 sierpnia doszło na Śląsku do wielkiego strajku. Dodatkowo zaiskrzyło, gdy 15 sierpnia Grenzschutz otworzył ogień do górników wyłamujących bramę kopalni "Mysłowice", kładąc trupem 8 osób. Zaczęły się aresztowania członków POW. Z 16 na 17 sierpnia, w powiecie pszczyńskim POW podjął walkę zbrojną. W ciągu dnia rozszerzyła się ona również na powiat rybnicki. Wtedy i zwlekające dotąd władze organizacji, pod kierownictwem Alfonsa Zgrzebnioka, wydały rozkaz do ogólnego powstania. W bój poszło ogółem 11 000 członków POW, do których dołączyło około 4000 ochotników. Na pierwszy rzut oka to sporo, ale siły powstańców działały rozproszone na dużym obszarze, praktycznie bez koordynacji, wałki nie podjęły jednocześnie. Pomimo początkowego opanowania szeregu miejscowości już po kilkudziesięciu godzinach Niemcy zaczęli brać górę. Kolejne dni walk uświadomiły powstańczemu kierownictwu, iż zwycięstwo jest niemożliwe. 24 sierpnia postanowiono wycofać walczące oddziały do Polski – granicę przekroczyło około 6000 bojowników, w ślad za którymi ruszyło dalsze 20 000 uchodźców, obawiających się niemieckich represji.

Drugie powstanie śląskie wybuchło niemal dokładnie w rok po pierwszym. W ciągu tego roku wiele się wydarzyło. Wybory lokalne przyniosły spory sukces stronie polskiej. Zaczęła działać Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa na Górnym Śląsku, Polski Komisariat Plebiscytowy (z Wojciechem Korfantym na czele) oraz jego niemiecki odpowiednik w Katowicach. Pod kontrolą komisji znalazł się obszar plebiscytowy liczący 10,7 tys km2 oraz około 2 miliony ludności. Pojawiły się na Śląsku francuskie, włoskie i angielskie wojska, a zniknął złowrogi dla Polaków Grenzschutz, zastąpiony przez Policję Bezpieczeństwa - Sipo.

27 maja zaatakowano bytomski hotel "Lomnitz", mieszczący wówczas siedzibę Polskiego Komisariatu Plebiscytowego. 17 Sierpnia niemieckie związki zawodowe ogłosiły na Górnym Śląsku strajk generalny. Doszło do zamieszek w Katowicach. Niemiecka demonstracja zakończyła się atakiem na siedzibę francuskiego przedstawiciela Komisji Międzysojuszniej i otwarciem ognia przez francuskich żołnierzy - 10 osób zginęło. Zarazem szerokim echem odbiła się śmierć zamordowanego przez Niemców Andrzeja Mielęckiego, członka polskich władz plebiscytowych. 19 Sierpnia 1920 roku dowództwo, działając w porozumieniu z Korfantym, wydało rozkaz do powstania, choć walki i tym razem rozpoczęły się już wcześniej (w Szopienicach w nocy z 16 na 17 sierpnia). Powstanie, które w zamierzeniu miało być przede wszystkim demonstracją, ogarnęło znaczne terytorium: początkowo powiaty katowicki i pszczyński, a następnie bytomski, rybnicki oraz części gliwickiego, zabrzeskiego, lublinieckiego i tarnogórskiego. Także i drugie powstanie śląskie trwało tylko kilka dni – wygasło 25 sierpnia. Swój cel – miało wszak być demonstracją, zwłaszcza wobec sojuszniczych polityków – osiągnęło. Zlikwidowano Sipo, powołując w jej miejsce podporządkowaną Komisji Międzysojuszniczej Apo – Policję Plebiscytową, a rekrutującą się zarówno spośród Niemców jak i Polaków.

Najważniejszym z wydarzeń, jakie miały miejsce w okresie dzielącym drugie powstanie od kolejnego, był oczywiście plebiscyt przeprowadzony 20 marca 1921 roku. Na wynik głosowania wpłynęła utworzona w listopadzie 1920 roku Komunistyczna Partia Górnego Śląska, agitująca za niemieckim posiadaniem obszaru plebiscytowego, podobnie jak terroryzujące społeczeństwo komunistyczne i nacjonalistyczne bojówki niemieckie. Komisja Międzysojusznicza dopuściła do głosowania wszystkie osoby urodzone na terenie plebiscytowym. Faworyzowało to Niemców, gdyż emigrantów urodzonych Górnym Śląsku mogło przybyć z Polski około 10 tysięcy natomiast z Niemiec aż około 200 tysięcy.

Udział emigrantów miał jednak bardzo duży wpływ na wyniki głosowania. W głosowaniu wzięło udział 1 191 000 uprawnionych, z czego za Polską opowiedziało się 479 tysięcy a za Niemcami 708 tysięcy (resztę głosów unieważniono). Wszystko wskazywało na to, że uwarunkowane plebiscytem decyzje państw sojuszniczych pozostawią zdecydowaną większość Górnego Śląska w granicach Niemiec. 30 Kwietnia na zwołanej przez Korfantego naradzie podjęto decyzję o rozpoczęciu walki zbrojnej, do której wstępem byłby zaplanowany na 2 maja strajk powszechny. Wojska powstańcze, działając z zaskoczenia, miały opanować terytoria określona Tzw. linią Korfantego (Bogumin – Gogolin – Klonowskie – Zębowice – Olesno – Bodzanowice).

Powstańcza maszyna trzeciego powstania śląskiego ruszyła 3 maja 1921 roku. Komisarz plebiscytowy Wojciech Korfanty podał się do dymisji. Odtąd był dyktatorem powstania. Dowództwo wojskowe sprawował pułkownik Maciej Mielżyński (były oficer carskiej armii), kierujący Naczelną Komendą Wojsk Powstańczych. Zdołano uzyskać planowane zaskoczenie, a powstańcze forpoczty sprawnie (do 5 maja) osiągnęły linię Korfantego i zajęły na niej pozycje obronne. Choć polski rząd oficjalnie nie poparł powstania, było one zasilane przezeń finansowo i zaopatrzeniowo. Kłopoty zaczęły się później. Dowództwo sojusznicze wymogło na władzach powstania opuszczenie przez jego wojska miast okręgu przemysłowego. 12 Maja Korfanty ogłosił rozejm, który okazał się jednak tylko czasem wykorzystanym przez Niemców do przygotowania kontrnatarcia. W maju wyruszyło ono z kierunku Śląska Opolskiego.

W nocy z 20 na 21 maja Niemcy sforsowali Odrę. 21 Maja Freikorps „Oberland” wyparł powstańców grypy „Wschód” z Góry Św. Anny. Później jednak Niemcy posuwali się do przodu, coraz bardziej niemrawo. Zawarto następny krótki rozejm, po którym nastąpiła (4-12 czerwca) kolejna niemiecka ofensywa. W toku zażartych walk o Lichtynię i Sławięcic, miejscowości te przechodziły kilka razy z rąk do rąk. 5 Czerwca Niemcy zdobyli Koźle, lecz był to w zasadzie kres ich sukcesów, mimo iż walki z oddziałami powstańczej grupy „Południe” pod Bierawą i „Pólnoc” pod Zębowicami trwały jescze do schyłku czerwca, a w powstańczym kierownictwie doszło do zmian personalnych (nowym dowódcą został pułkownik Kazimierz Zentkeller) i nawet buntu przeciw Korfantego. Do zawieszenia broni – tym razem ostatniego – doszło 25 czerwca. Walczące oddziały zostały rozdzielone kordonem wojsk sojuszniczych. Do 5 lipca tak jednostki niemieckie jak i powstańcze miały zostać wycofane z terenu Górnego Śląska.

20 października zapadła decyzja Ligi Narodów o podziale spornego terytorium. Polska uzyskała w nim 29% obszaru plebiscytowego z 46% ludności i większością zakładów przemysłowych. Przypadły nam powiaty: katowicki, lubliniecki, pszczyński, rybnicki, świętochłowicki i tarnogórski o powierzchni 3,2 tys km2. W polskiej części Górnego Śląska znalazło się 250 tys Niemców, a po stronie niemieckiej około 530 tys Polaków. 15 maja 1922 roku podpisano w Genewie polsko – niemieckie porozumienie regulujące podział Górnego Śląska, a w lipcu 1922 Polska przejęła ostatecznie administrację w swojej części tego obszaru. Zachował on nadal pewną autonomię, której wyrazem był lokalny Sejm Śląski.

BIBLIOGRAFIA:
- „Historia Polski 1914 – 1990”, Wojciech Roszkowski (Andrzej Albert), PWN, Warszawa 1991
- „Historia Śląska w dwunastu odsłonach” cz. VIII, Trybuna Śląska, Katowice 18 listopada 2004
- „Polska i Świat w XX wieku”, Witold Pronobis, Editions Spotkania, Warszawa 1991
- „Ilustrowane dzieje Polski”, Podsiedlik – Raniowski i Spółka, Poznań 1990
- http://wiem.onet.pl
- http://wwwprojekty.republika.pl/slask/pwostania.htm
- http://www.cku.bytom.edu.pl/korfanty/powstania/powstania.htm
- http://www.katowice.friko.pl/historia/historia_8.htm