Różne oblicza sarmatyzmu w literaturze i kulturze polskiego baroku – Wacław Potocki i Jan Chryzostom Pasek

Czym w ogóle jest sarmatyzm i dlaczego można przedstawić jego różne odcienie tylko w literaturze i kulturze polskiego baroku?

Sarmatyzm jest pojęciem złożonym. Określa obyczajowość oraz kulturę duchową i umysłową Rzeczypospolitej szlacheckiej od schyłku wieku XVI aż po czasy rozbioru. Z pojęciem tym kojarzy się również swoisty sposób bycia: rubaszność, bujność obyczaju, a także mentalność polskiej szlachty, która doszukiwała się swej genealogii u starożytnych Sarmatów. Cechowali się oni odwagą, walecznością, rycerskością oraz wspaniałomyślnością. Za najważniejszą cechę Sarmaty uważano pobożność - Sarmata był rycerzem wciąż gotowym do walki w obronie chrześcijaństwa.

Podkreśleniu idei patriotyzmu i jej polskości "służyły” szlachcie niechęć do cudzoziemszczyzny, tradycjonalizm, a także gloryfikacja dawnych praw i obyczajów.
Z czasem pojęcie sarmatyzmu nabrało ujemnego znaczenia. Oznaczało całokształt obyczajów, kultury szlacheckiej, utożsamianych z zacofaniem, nietolerancją, dewocją, skłonnością do zabaw. Warto jednak dodać, że sarmatyzm był zjawiskiem występującym jedynie w Polsce i cechującym szlachtę Rzeczypospolitej między II połową XVI, a XVIII wiekiem. O sarmatyzmie możemy mówić w różnych kategoriach, zależnie od tego, jak jest on nam przedstawiany. Nurt ziemiański reprezentowali Wacław Potocki i Jan Chryzostom Pasek. To właśnie na podstawie ich sposobu ukazania szlachty możemy rozróżniać dwa zupełnie inne oblicza sarmatyzmu.

Jan Chryzostom Pasek był typowym przedstawicielem średniej szlachty. Tak jak każdy ówczesny Sarmata był żołnierzem i gospodarzem. Brał udział w wielu wyprawach, między innymi do Danii i Moskwy. Osiadł na wsi i zajął się gospodarką. Pisał również pamiętniki. Jego pozja należy do nurtu sarmacko-szlacheckiego. W swoich pamiętnikach Pasek przedstawił portret polskiego Sarmaty, którego wówczas uważano za przykład prawego szlachcica. Jego pamiętniki przepełnione są ideologią ogółu XVII- wiecznej szlachty, ideologią, która nacechowana jest umysłowym zacofaniem oraz fanatyzmem. Występuje również patriotyzm, waleczność oraz gotowość do obrony ojczyzny.

Pamiętniki Paska możemy podzielić na dwie części. Pierwszą opisującą wyprawy wojenne i drugą, która przedstawia nam ziemiański żywot Polaka. W pierwszej części poznajemy dzieje Paska , który dużo podróżował, uczestnicząc w wielu walkach. Poznajemy walki Czanieckiego ze Szwedami w Polsce, wojnę Danii, wojny z Moskwą, konfederacje wojskowe Związku Święconego i rokosz Lubomirskiego.
W kronikarskim zapisie "Pamiętników" pojawiają się także wypadki historyczne z czasów Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego, między innymi walki z Tatarami w 1672 roku. Pasek powołując się na relacje z drugiej ręki, opisuje również odsiecz wiedeńską. Do udziału w tych wszystkich wydarzeniach skłoniły Paska ambicja, chęć zdobycia łupów, nadzieja zrobienia kariery, żądza przygód, ciekawość świata oraz poczycie obowiązku patriotycznego.

Pisząc o latach swej służby wojennej Pasek przedstawia się jako świetny kompan, wzorowy patriota i dobry żołnierz, cieszący się autorytetem zarówno podwładnych, jak i przełożonych. W rzeczywistości jest typowym przedstawicielem Sarmaty, człowieka pełnego przesądów, uprzedzeń i skłonności do alkoholu. Jest osobą o ciasnych horyzontach myślowych, maskowanych pozorami obycia i erudycji.
Uderza jego powierzchowność przy próbach refleksji nad opisywanymi zdarzeniami, niezwykła pewność siebie i skłonność do samochwalstwa. Religijność samego Paska i portretowanych przez niego szlachciców jest bardzo ceremonialna, brak jej jednak głębi i szczerości przeżyć. Pisząc o ówczesnym życiu autor chwalił cechy i postawy przedstawicieli stanu szlacheckiego: ciemnotę, pieniactwo, samowolę.
Pasek nie zamierzał krytykować swojego stanu; krytyczny obraz nietolerancyjnej, niezbyt odważnej, zaściankowo myślącej szlachty zawdzięczać można szczerości autora i wyznawanym przez niego ideałom sarmackim.

W przerwach między bitwami i potyczkami J. Ch. Pasek obserwował również kulturę i obyczaje mieszkańców. Choć, jak przystało na prawdziwego Sarmatę, przekonany jest o wyższości polskiej kultury daleki jest od potępień: "Wolu, wieprza albo barana kiedy zabiją, ton najmniejszej krople krwie nie zepsują, ale ją wytoczą w naczynie; namięszawszy w to krup jęczmiennych albo tatarczanych (...)".
Polski szlachcic to nie tylko żołnierz, ale i ziemianin. Pasek dumnie określił siebie słowami: "ultaque civis" ; "bom i szlachcic, bom i żołnierz".

Druga część pamiętników opisuje ziemiański żywot Polaka. Autora niewiele interesuje polityka, skupia się raczej na osobistych wydarzeniach. W tej części pamiętników zawiera się szeroki obraz życia ziemiańskiego i obyczajów szlacheckich. Pasek myśli kategoriami przeciętnego szlachcica, toteż ucisk i niewolę chłopów uważa za coś naturalnego. Z typowo sarmacką mentalnością odnosi się do własnej klasy i tylko szlachtę uważa za godną przedstawicielkę narodu. Życie prywatne szlachty nacechowane jest troską o dobrobyt i korzyści materialne. Wystarczy przypomnieć fragment "Pamiętników", w których Pasek opisuje swe zaloty do Anny Łąckiej. Bardziej przypominają one układy handlowe niż wyznania miłosne.

"Pamiętniki" prezentują także świadomość religijną szlachty; na ogół płytką, skłonną do dewocji i zabobonną, adekwatną do późnobarokowych, kontrreformacyjnych zjawisk życia duchowego epoki.
Twórczość Paska jest więc wiarygodnym dokumentem mentalności przeciętnego szlachcica polskiego drugiej połowy XVII wieku. W sposób poniekąd mimowolny, poprzez sam temat i charakter wspomnień, kronikarz ujawnia obyczaje, stan świadomości i poziom etyczny braci szlacheckiej.

Zupełnie inny obraz polskiego sarmatyzmu przedstawia w swych utworach Wacław Potocki. Jego poezję charakteryzuje ogromny krytycyzm wobec szlacheckiego społeczeństwa XVII – wiecznej Polski. Wiele utworów Wacława Potockiego stanowi ówczesny racunek obywatelskiego sumienia. Przedstawia nam w rozlgły sposób staropolskie życie szlachecko – ziemiańskie. Cechą utworów Potockiego jest dygresyjność, wprowadzanie przeróżnych refleksji. Pisarz okazał się czujnym i krytycznym obserwatorem szlachty, coraz bardziej przywiązanej do swoich przywilejów, a zaniedbującej przy tym obowiązki.
Potocki dostrzegał przepaść pomiędzy sarmackimi ideałami, a sarmacką rzeczywistością. Porównanie współczesnych Polaków do dawnych Sarmatów, przodków bez skazy, jeszcze bardziej wyostrzało teraźniejszy upadek moralny szlachty. W jego utworach szlachta jest niezdyscyplinowana, gnuśna, otacza się przepychem, nie myśli o przyszłości.

Podobnie jak Pasek, Potocki nie tylko prowadził żywot ziemianina, ale podjął służbę żołnierską - służył w oddziałach hetmana Mikołaja Potockiego na Ukrainie.

W swym najbardziej znanym dziele " Transakcja wojny chocimskiej" przedstawia portret polskiego Sarmaty raczej krytycznie, chciał zmusi szlachtę do zastanowienia się nad sobą. Cały utwór, przerywany jest rozważaniami na temat: oni i my. Poeta porównywał szlachtę dawną oraz współczesną. Zwracał uwagę na zanik tradycji rycerskiej, nieumiejętność wykorzystywania przywilejów i wszechobecną prywatę. Współczesną sobie szlachtę Potocki krytykuje we wszystkich napisanych przez siebie utworach.

Potocki w przeciwieństwie do Paska nie spogląda z uwielbieniem na polskich sarmatów. Krytykuje konserwatyzm szlachty, jej wykręcanie się od służby wojskowej, brak troski o dobro ojczyzny.
Inne wiersze, w których Wacław Potocki krytykuje szlachtę polską to: "Nierządem Polska stoi", "Pospolite ruszenie", "Zbytki polskie".

W pierwszym z nich autor krytykuje bałagan prawny, ucisk biedniejszej szlachty i ogólną niesprawiedliwość. „Zbytki polskie” ukazują złe cechy i przyzwyczajenia Polaków. Do największych polskich wad narodowych autor zalicza: skłonność do nieustannych zabaw, rozmiłowanie w luksusie, przywiązywanie nadmiernej wagi do wytwornego stroju, obżarstwo i pijaństwo. Polacy przedstawieni są jako naród chętnie i bezmyślnie przejmujący obce wzory. Rzeczpospolita jest coraz biedniejsza, słabsza, niebezpieczeństwo utraty niepodległości coraz większe. Potocki krytykuje głupotę i krótkowzroczność szlachty, która nie rozumie, że wraz z upadkiem kraju utraci swą dotychczasową pozycję i wszelkie bogactwa.

Jeszcze inny utwór „Pospolite ruszenie” ukazuje zniewieściałość szlachty, która wobec zagrożenia zachowuje się beztrosko i nie słucha rozkazów. Potocki pisze o tym z gorzką ironią – pisze o bezbronności swojej ojczyzny.

Twórczość Potockiego posiada charakter reformistyczny. Poeta i równocześnie szlachecki ideolog broni założeń sarmackiego wzorca społecznego i jednocześnie krytykuje jego realizację. Jego twórczość zyskała miano obywatelskiego sumienia narodu, gdyż twórca realizował tendencje społeczne i moralizatorskie.

Zarówno Jan Chryzostom Pasek, jak i Wacław Potocki w swojej twórczości przedstawiają nam zjawisko sarmatyzmu w kulturze polskiej, jednak ich stanowisko różni się od siebie w sposób zdecydowany.
Świat wartości sarmackich w epoce baroku odnaleźć możemy również w twórczości poetyckiej Wespazjana Kochanowskiego.

Różne sposoby przedstawiania szlachcica – Sarmaty dostrzegamy również w późniejszych epokach. W oświeceniu odnajdujemy portret Sarmaty w satyrze Ignacego Krasickiego pt:”Pijaństwo”. Jak sam tytuł wskazuje ukazany jest tu wystawny styl życia polskiej szlachty. Ideologia sarmacka jest w tym okresie silnie krytykowano, gdyż przyjęła skrajne formy.

Kolejną epoką był romantyzm, który nawiązywał do pozytywnych wartości sarmatyzmu, takich jak: demokratyzm, wolność i indywidualizm. Portret szlachciaca Sarmaty przedstawia nam Adam Mickiewicz w „Panu Tadeuszu”. Bohaterem, który posiada typowe szlacheckie przywary, takie jak: porywczość, kłótliwość, awanturnictwo, odwaga i religijność jest Jacek Soplica. Elementy kultury sarmackiej pojawiają się również z „Zemście” Aleksandra Fredry (Cześnik i Rejent).

Portret Sarmaty znajdujemy również w epoce pozytywizmu. Bohaterem, posiadającym wszystkie cechy szlachcica jest Onufry Zagłoba, występujący w „Trylogii” Henryka Sienkiewicza.

Zjawisko sarmatyzmu, mimo że z historycznego punktu widzenia jednoznaczne, jak widać w literaturze przedstawić można w conajmniej dwojaki sposób. Dwojaki, bo przecież oprócz Paska i Potockiego nie znamy innych, jakże licznych zresztą sarmatów piszących o kulturze i obyczajowości swoich rodaków.

Czy zatem można przedstawić to samo zjawisko w zupełnie odmienny sposób? Jak widać, sarmatyzm jest tego doskonałym przykładem.