Wieś w ujęciu pisarzy renesansu.

Tematyka rustykalna (‘rusticus’, po łacinie - wiejski) w twórczości poetów renesansowych wiąże się na ogół z humanistyczną pochwałą piękna świata naturalnego. Doskonała harmonijnie zorganizowana przyroda staje się częstokroć tłem dla prezentowania zachowań i postaw ludzkich.

Wieś zajmuje ważne miejsce wśród renesansowych tematów. Wydaje się, że właśnie w tej epoce tworzy się popularny w Polsce mit sielskiej, spokojnej wsi, szczęśliwego dworku, mit podjęty później przez Mickiewicza w „Panu Tadeuszu", Orzeszkową w „Nad Niemnem” itd.

Temat wsi w odrodzeniu podejmują: Mikołaj Rej - „Żywot człowieka poczciwego”, „Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem”; Jan Kochanowski - „Pieśni - Pieśń świętojańska o Sobótce”; Szymon Szymonowic - „Żeńcy”; Jednak oblicze wsi w renesansie to niejednolita kwestia.

Pierwsze oblicze wsi to piękny, sielankowy obrazek, jednak za ładny, aby mógł być prawdziwy. Takie nierealne wyobrażenie miał właśnie Kochanowski. Dowiadujemy się o tym z „Pieśni świętojańskiej o sobótce”. Wieś sielska - szczęśliwa, cudowna, rajska kraina. Bliskość z naturą przynosi człowiekowi ukojenie, miłość i wdzięczność do Boga, godnie przeżyte życie i spokojna starość. Symbolizują tę wizję słowa: „wsi spokojna, wsi wesoła, jakiż głos twej chwale zdoła”. Utwór składa się ze wstępu i 12 pieśni śpiewanych przez panny. Jest to dzieło oparte na tradycjach uroczystości pogańskich ku czci ‘Kupałdy’. Poeta daje w ten sposób wyraz swojemu podziwowi dla zwyczajów ludowych. Chwali wieś i życie wiejskie. W utworze rozbrzmiewają nuty radości. Jest mowa o miłości, tańcu i śpiewie. Wydaje się to zupełnie zrozumiałe, jeżeli weźmiemy pod uwagę charakter opisywanej uroczystości. Pieśń panny drugiej mówi o tańcu i radości. Zachęca wszystkich do pójścia w jej ślady. Ostatnia panna w pieśni swej zawiera pochwałę życia wiejskiego. Chwali wesołość i spokój wsi. Chłop utrzymuje ze swej pracy siebie i rodzinę, a zawód jego jest znacznie spokojniejszy i bezpieczniejszy niż marynarza, żołnierza czy pisarza. Wylicza następnie wszystkie przyjemności pracy, chwali wieczorne śpiewy i tańce.

Jan Kochanowski podejmuje także w innych swych utworach tematykę życia na wsi. W Czarnolesie powstało wiele pięknych tego typu utworów. „Na lipę” to wiersz o bardzo popularnym drzewie, specjalnie cenionym. Poeta zwraca uwagę na to, jakie walory daje lipa (miód, szept liści, cień, śpiew ptaków). Są to wartości, które drzewo dostarcza człowiekowi. Utwór „Przymów chłopska” jest napisany w formie dialogu między szlachcicem a włodarzem. Włodarz odmawia dalszego picia z panem, bo boi się, że po pijanemu może obrazić pana. Pan przypomina przeszłość, kiedy obie strony miały więcej zaufania. Chłop też o tym pamięta, ale czasy zmieniły się na jego niekorzyść. Jest to jeden z utworów, w którym poeta porusza problem społeczny w Polsce. Przedstawionej sytuacji nie aprobuje.

W „Żywocie człowieka poczciwego” Mikołaj Rej zawarł wskazówki dotyczące życia szlachty na wsi. W młodości zaleca ćwiczenia związane z obyciem towarzyskim i rzemiosłem wojskowym. Zaleca nie studiować nauki, twierdzi, iż gramatyka trudzi umysł, a języka można się nauczyć bez jej znajomości. Młody szlachcic powinien posiadać jedynie poczucie sprawiedliwości, stałości, roztropności, umiarkowanie, miłosierdzie, stateczność. Gdy dorośnie, powinien zająć się gospodarstwem i ożenić. Związek małżeński winien zawierać z osobą równego stanu i majętności. Do urzędów nie należy pretendować. Mikołaj Rej przewidział również zajęcia dla młodego niedoświadczonego gospodarza w ciągu roku. Wiosną należy sadzić drzewa i krzewy w ogrodzie, szczepić i obcinać gałęzie, mszyce zbierać, krzaki okopać, przygotować grzędy z truskawkami itp. Latem można z tych przygotowanych wiosną krzewów i drzewek mieć owoce i pożytek. Są już wtedy jabłuszka, gruszeczki, śliweczki, ogóreczki, malineczki. O tej porze roku gospodarstwo daje także: masełko, serek, świeże jajka, są też kurki, jagniątka, ryby. Wszystko dla użytku gospodarza. Winno się nie tratować pola chłopskiego, bo to wznieca niechęć, tudzież ludzie źle pracują. Zima niesie największe rozkosze. W lasach polowania z przyjaciółmi, a także łowienie ryb w przeręblach, zastawianie sideł i potrzasków na zwierzęta futerkowe. W domu wszystko przygotowane jest do biesiady. Całoroczne zapasy dają wreszcie pożytek. Jednak i wówczas należy doglądać gospodarstwa. Widzimy, że Rej nie zajmuje się już całością gospodarki narodowej; wobec chłopów zachowuje humanitarny stosunek, a korzyści widzi dla szlachty i dba głównie o jej wygodę.

Inną wizją jest wieś: mniej sielankowa, bardziej realistyczna, gdzie ludzie ją zamieszkujący są skłóceni, chciwi, myślą egoistycznie.

Pan wyzyskuje chłopa, nie spełnia obowiązków obywatelskich na sejmie, wiedzie hulaszczy tryb życia. Ksiądz nie wypełnia swych powinności kapłańskich, ściąga datki od wiernych. Chłop krytykuje postępowanie szlachty wobec niego, podnoszenie czynszu, zwiększanie pańszczyzny. Mówi również o stratach, jakie szlachta ponosi wskutek życia ponad stan. Zbytki powodują brak rozsądku i nieuchronne bankructwa. `Wieśniak` jest zadowolony ze swego losu. Jest człowiekiem uczciwym i nie żal mu żywota. Taki obraz wyłania się z „Krótkiej rozprawy między trzema osobami Panem, Wójtem a Plebanem” Mikołaja Reja.

Natomiast w „Żeńcach” Szymon Szymonowic zawarł smutny obraz życia chłopów pańszczyźnianych, reprezentowanych w tym utworze przez kobiety pracujące przy żęciu zboża, a nadzorowane przez Starostę - urzędnika szlacheckiego.

Autor zwraca uwagę czytelnika na ogromny wysiłek chłopek wkładany w pracę, na zmęczenie i lejący się z czoła pot oraz brak szacunku i nieludzkie postępowanie Starosty w stosunku do `harujących` od wschodu do zachodu słońca kobiet. Szlachcic ustawicznie przynagla je do pracy, grozi biczem i niejednokrotnie go używa. Świadczy o tym zbicie do krwi nieszczęsnej Maruszki, która po przebytej chorobie nie nadawała się jeszcze do pracy w polu. Ponieważ utwór z założenia jest sielanką, Szymon Szymonowic próbuje rozpogodzić i upiększyć ponurą rzeczywistość utworu poprzez wplecenie powtarzającego się motywu piosenki o słoneczku, śpiewanej przez Pietruchę. Jednak nawet to nie może przysłonić tonu skargi pobrzmiewającego w utworze.

Przytoczone wyżej przykłady `wsi realistycznej` są obrazem ówczesnej rzeczywistości.

Przedstawione dwa obrazy wsi renesansowej można jedynie poddać własnej ocenie; czy przyjąć do wiadomości realia tamtych czasów, czy też podejmować stronę sielskiej surrealnej, czasem abstrakcyjnej harmonii wiejskiej. Wybór ten należy podjąć indywidualnie.