Znaniecki: Polska odmiana socjologii humanistycznej

Sławę przyniósł mu „Chłop polski w Europie i Ameryce”, w którym zajął się badaniami nad polskim wychodźstwem. Mimo empirycznego charakteru tej pracy pozostał teoretykiem – seminal sources of sociological theory – zapowiedź zwrotu w stronę wielkiej teorii kojarzonej z Parsonsem.
Jego teoretyczne ambicje zdecydowały o ograniczonym wpływie na socjologię amerykańską.
Nie był funkcjonalistą, choć jego pojęcie systemu społecznego miało wiele cech wspólnych.
Jego system socjologiczny jest uważany za jedno z najpełniejszych sformułowań tzw. teorii czynności.
Założenia teorii czynności:
- działania społeczne ludzi wynikają z ich świadomości samych siebie (jako podmiotów) oraz z ich świadomości innych ludzi i sytuacji zewnętrznych (jako przedmiotów)
- jako podmioty ludzie działają, aby urzeczywistnić swe intencje, cele, zamiary czy zamysły
- używają oni odpowiednich środków, technik, procedur, metod i narzędzi
- przebieg ich działalności jest ograniczony przez nie podlegające modyfikacji warunki czy okoliczności
- korzystając ze swojej woli bądź rozumu, dokonują oni wyboru, szacunku i oceny tego, co zrobią, robią i robili
- wszelkie badanie stosunków społecznych wymaga zastosowania subiektywnych technik badawczych, takich jak Verstehen, imaginacyjna czy też empatyczna rekonstrukcja lub doświadczenie zastępcze
Znaniecki czerpał z niemieckich(doktryny historyczne i formalistyczne) i amerykańskich (pragmatyzm, psychologia społeczna Thomasa) koncepcji socjologii humanistycznej, ale jego nauka nie była ich prostą kontynuacją. W rezultacie stworzył system teoretyczny, który można nazwać „kulturalizmem”.

Świat doświadczenia jako świat wartości

Filozoficzne zainteresowania Znanieckiego miały znaczący wpływ na jego socjologię:
- człowiek i społeczeństwo mają wspólne cechy, są tworem historycznym, mają określone, różnorodne i zmienne potrzeby oraz wierzenia lub instytucje.
- trwałość zainteresowań Znanieckiego i jego najważniejszych opcji teoretycznych.
- Znaniecki nigdy nie porzucił całkowicie filozofii
Znaniecki uważał, że różnicą oddzielającą te dwie nauki było to, że filozofia wartościuje a socjologia nie. Był też o wiele bardziej antypozytywistyczny jako filozof.
Uważał, że źródłem światopoglądowej rewolucji będzie postęp filozoficznej refleksji o kulturze Kulturalizm
Punktem wyjścia jego filozofii był problem twórczości – świat nie jest czymś gotowym i skończonym, ciągle dokonują się procesy stawania się.
Problem twórczości można tylko rozwiązać, gdy między czystą przedmiotowością i czystą podmiotowością nie ustanowi się sfery pośredniej – wartości.
Wartość – to, co bywa oceniane dodatnio lub ujemnie względem czego podmiot zajmuje stanowisko, przyjmuje lub odrzuca. Nie istnieją obok rzeczy ani też nie są do nich dodatkiem, gdyż przysługuje im bezwzględna pierwotność. Przyroda jest dana człowiekowi pod postacią wartości. Jej doświadczanie nie jest doświadczeniem bezpośrednim, albowiem doświadczamy, mając już za sobą doświadczenia wcześniejsze, a nadto nie możemy doświadczać świata całkiem bezrefleksyjnie: tylko refleksja dokonuje jego artykulacji, wiążąc treści doświadczane z innymi. Dopiero w tym powiązaniu przedmioty doświadczenia zaczynają dla nas istnieć realnie. Liczba tych powiązań jest nieograniczona nie ma jednej istoty rzeczy, jest wiele systemów, z których każdy może działać racjonalnie.
Historyczność wartości: zmieniają się w czasie, zawierają „sugestię” określonych powiązań, w jakich występowały w przeszłości. Człowiek jako działający, poznający i doświadczający podmiot jest zależny od przeszłości kulturalnej. Zależność ta ciągle rośnie i dzisiaj jest on niezdolny do poznawania i postrzegania świata inaczej niż przez pryzmat kultury. Pole wynalazczości ludzkiej jest rozległe, ale to, co człowiek robi, zależy od tego, co robili jego poprzednicy i co on sam robił wcześniej. To, co zostaje wynalezione rozpoczyna swą historyczną egzystencje. Jeśli nawet nie aktualizuje się w danej chwili w czyimś doświadczeniu , zachowuje trwałą zdolność do aktualizacji. Powstaje transaktualna sfera kultury, w której znaczenia ulegają swego rodzaju obiektywizacji. Świat nie jest w pełni skoncentrowany wokół indywiduum, ani nie bytuje on niezależnie od indywidualnego doświadczenia, nie jest więc ani subiektywnością czystą, ani obiektywnością zupełną.
Odrzucał socjologię naturalistyczną




Pojęcie systemu (układu) ograniczonego

Przedmiot uzyskuje pełną realność dopiero poprzez swe powiązanie z innymi przedmiotami. Poza tymi powiązaniami nie może być przedmiotem badania naukowego.
Systemy kulturowe pozostają w stałych związkach ze środowiskiem, a także powiększają się w czasie swego trwania o nowe elementy – nie są systemami zamkniętymi a jedynie ograniczonymi.
System – wszelki swoisty układ poszczególnych współzależnych części składowych, który ma swój własny ład wewnętrzny.
Względna ważność właściwości przedmiotu, podobnie jak względna jego realność, daje się empirycznie określić tylko w odniesieniu do ludzkiego doświadczenia i działalności (systemy nie mogą być ujęte jako istniejące obiektywnie, ani jako ustanawiane arbitralnie przez badacza).
Konsekwencje zasady wyodrębniania systemów „zamkniętych”, bądź „ograniczonych”:
- przesadna rola klasyfikacji i taksonomii
- tłumaczy krytyczny stosunek do próby syntetycznego ujęcia społeczeństwa i procesu historycznego
Społeczeństwo wg Znanieckiego nie jest systemem!!!

Socjologiczne aspiracje Znanieckiego

Wykazywał niespójność socjologii – rozdział między empirią a teorią. Pisał o istnieniu w socjologii „dwóch szkół” – „spekulatywnej” i „empirycznej” – z których „pierwsza umiera stopniowo z wycieńczenia, druga zaś jest tak przejedzona surowym materiałem, że poważnie cierpi na niestrawność.”
Drogą wyjścia z kryzysu je dyskusja o sprawach fundamentalnych.
Drogą, która mogłaby połączyć empiryzm z teoretyzowaniem jest jego koncepcja systemów ograniczonych. Pierwszym krokiem na niej było odróżnienie systemów kulturowych od przyrodniczych; drugim – rozróżnienie odmiennych rodzajów systemów społecznych; trzecim – zanalizowanie osobliwości każdego z nich.

Systemy przyrodnicze a systemy kulturowe: koncepcja współczynnika humanistycznego

Rzeczywistość społeczna może być ujęta jedynie ze współczynnikiem humanistycznym – bez niego po prostu nie istnieje.
Współczynnik humanistyczny Znanieckiego – właściwością świata kultury jest to, iż jest ona zawsze czyjaś, że jest taka obiektywnie, jak jest w doświadczeniu i działaniu ludzi. Rzeczywistość społeczna jako część rzeczywistości kultury jest tworzona przez ludzi i każde zjawisko społeczne musi być ujmowane w znaczeniach, jakie nadają im ludzie i jak ich doświadczają w swych działaniach.
Sens koncepcji współczynnika humanistycznego:
- reinterpretacja tych zjawisk, którymi zajmowała się socjologia naturalistyczna, nie zdając sobie sprawy z ich właściwego charakteru
- próba zmiany tradycyjnego zakresu zainteresowań socjologicznych (nowy punkt widzenia na te same sprawy oraz modyfikacja pojęcia danych doświadczenia, z jakich nauka ma prawo korzystać bez popadania w naturalistyczne lub idealistyczne błędy.
Koncepcja ta jest antysubiektywistyczna – fakty kulturowe nie są sprowadzalne ani do obiektywnej rzeczywistości przyrodniczej, ani do subiektywnych zjawisk psychologicznych. Systemy kulturowe istnieją realnie nawet wówczas, gdy aktualnie nikt ich sobie nie uświadamia. Tym bardziej nie jest konieczne, aby każda wartość wchodząca w skład kultury jakiejś grupy należała do zakresu doświadczenia wszystkich jej poszczególnych członków; wystarczy, aby należała do niego potencjalnie.
Wartość jest nie mniej obiektywna niż rzecz, w tym sensie, że doświadczenie znaczenia, podobnie jak doświadczenie treści, może być bez końca powtarzane przez nieograniczoną liczbę ludzi i tym samym „sprawdzane”.
Znaniecki wykluczał wszelkie „wczuwanie się” – antypsychologizm.

Socjologia wśród nauk o kulturze

Znaniecki uważał socjologię za naukę historyczną, naukę o kulturze, ale nie za naukę podstawową. Poszczególne systemy kulturowe (technika, religia, nauka, prawo itd.) nie zawdzięczają swych cech zasadniczych i swego wewnętrznego układu temu, że zostały wytworzone w pewnych społeczeństwach i że są nadal przez te społeczeństwa utrzymywane, lecz temu, że składające je elementy są powiązane w pewien względnie stały sposób.
Zadanie socjologa: pokazać, że istnienie systemów kulturowych zależy od uporządkowanej interakcji społecznej, związki miedzy nimi są powiązaniami poprzez stosunki społeczne a integracja kulturowa zależy od społecznej organizacji.
Systemy kulturowe różnią się od siebie w związku z czym autonomię powinny mieć też nauki je badające. Socjologia może wyjaśnić w religii nie więcej niż religioznawstwo w systemach społecznych (subdyscypliny są źle pomyślane) simmlowski postulat socjologii niezależnej i specjalnej.
Socjologia powinna badać system społeczny, czyli część systemu kulturowego:
- życie kulturowe zbiorowości jest zbyt bogate, aby stworzyć o nim ogólną naukę
- rzeczywistość kulturowa nie da się ująć jako jedna całość; nie należy wyolbrzymiać powiązań między systemami kulturowymi, gdyż zawsze cechuje je pewna niezależność
- jedność kultury wytwarza się jedynie na poziomie doświadczenia i działalności jednostek uczestniczących jednocześnie w wielu systemach kulturowych. Jako taka jest ona podzielona na różne, niesprowadzalne do siebie porządki zjawisk.
Odkrycia w jednej dziedzinie nie wyjaśniają tego, co ważne w pozostałych.

Socjologia jako nauka o systemach wartości i czynności społecznych

Socjologia to nauka o kulturze, która „zajmuje się ściśle i wyłącznie wartościami i czynnościami w swoistym znaczeniu tego słowa. Wartością społeczną zaś jest człowiek, osobnik lub zrzeszenie, rozpatrywany jako przedmiot działania ludzkiego, czynnościami społecznymi są czynności dążące do wywarcia wpływu na ludzi, osobników, lub zrzeszenia”.
Socjologia jako nauka o kulturze zajmuje się:
- badaniem doświadczenia i działalności podmiotów świadomych
- badaniem doświadczenia i działalnością, której przedmiotem są inne podmioty świadome
W związku z tym przedmiot działalności podmiotów świadomych sam staje się z kolei podmiotem zdolnym do świadomej odpowiedzi na otrzymany bodziec.
Socjologia jest nauką o społecznej interakcji pomiędzy jednostkami, pomiędzy jednostkami i grupami oraz pomiędzy grupami. Zdecydowanie odrzucił koncepcję socjologii jako nauki o społeczeństwie.
Znaniecki podzielił socjologię na cztery działy odpowiadające czterem klasom „dynamicznych układów społecznych”, które różnią się od siebie sposobem połączenia wartości i czynności:
- teoria czynności (działań) społecznych
- teoria stosunków społecznych
- teoria osobników (osób, indywiduów) społecznych
- teoria grup społecznych
Podstawą całej konstrukcji jest teoria czynności. Czynności społeczne są najprostszym rodzajem faktów społecznych; stanowią podłoże obyczajów i praw, ról osobistych i organizacji grupowej; z nich składa się bardziej złożona rzeczywistość społeczna. Ich badanie poprzedza i warunkuje inne badania socjologiczne. Nie da się zredukować bardziej złożonych układów społecznych do czynności społecznych.
Powyższy podział jest nie tylko zabiegiem porządkującym. Jego legitymacją była określona koncepcja badanej rzeczywistości.
Układów bardziej złożonych niepodobna sprowadzić do mniej złożonych, bo każdy wyższy układ jest czymś więcej niż kombinacją układów niższych, zawiera w sobie treści i znaczenia, formy i funkcje, których w układach mniej złożonych nie znajdujemy. Ludzie i zbiorowości dodają do każdego wyższego układu coś, czego w niższych układach nie było.
Znaniecki skupiał uwagę na układach bardziej złożonych.
Najprostszym z „bardziej złożonych” układów są stosunki społeczne, czyli systemy funkcjonalnie współzależnych czynności społecznych wykonywanych przez dwie jednostki wzajemnie na siebie oddziałujące. Stosunek społeczny nie jest wyłącznie sumą czynności dwóch jednostek. Badać należy też bardziej lub mniej długotrwałe sekwencje społecznych akcji i reakcji zachodzących między tymi dwiema jednostkami. Stosunek społeczny nie jest jednak tylko długotrwałą sekwencją akcji i reakcji, lecz jest sekwencją aksjonormatywnie uporządkowaną – chodzi zawsze o nadindywidualny obiektywny układ. Aby zaistniał stosunek społeczny musi zaistnieć obowiązek uznawany przez obydwu partnerów.
Osoby społeczne = role społeczne. Ani w czynności społecznej, ani w stosunku społecznym nie objawia się podmiot w całym swoim bogactwie, lecz tylko jakaś część jego indywidualnośći. Podmiot jest w życiu społecznym wszechobecny, ale jako taki pozostaje empirycznie nieuchwytny.. Możliwe są tylko teorie pewnych stron, czy pewnych części osobowości. Opisem tych stron zajmuje się teoria roli (używana przez Meada, Cooleya i Parka).
Rola społeczna: system normatywnych stosunków między jednostką a częścią jej środowiska społecznego. Wyznacza tę część środowiska, krąg społeczny, z którym jednostka ma być związana. Warunkuje jej „jaźń społeczną” (obraz tego, czym winna być dla innych i dla siebie w danej roli jako istota cielesna i psychiczna); ustanawia jej „stan socjalny”, czyli zespół obowiązków, których wykonywania dany krąg może się od niej domagać. Role odgrywane przez różne jednostki w pewnej zbiorowości zazębiają się o siebie; zależność innych ról od danej roli stanowi o jej znaczeniu społecznym.
Skoro w ciągu swego życia jednostka gra wiele ról społecznych, z których każda warunkuje to, co inne jednostki robią w stosunku do niej i co ona sama będzie robić w jakichś późniejszych rolach, można powiedzieć, że z socjologicznego punktu widzenia cała osobowość jednostki jest dynamiczną, historyczną syntezą wszystkich jej ról społecznych. Społeczna osobowość jednostki nie jest tożsama z jej osobowością kulturową, na którą obok osobowości społecznej składają się osobowość techniczna, estetyczna itp. Osobowość kulturowa to całokształt zjawisk dynamicznie ześrodkowujących się dookoła niedostępnego naszej nauce ogniska.
Znaniecki zajmuje się osobowością społeczną jako syntezą ról – jego koncepcja ma inny zakres niż koncepcje Cooleya, czy Meada.
Podobieństwo do behawiorystów – protestował przeciw rozpatrywaniu jednostki jako biernego odbiorcy środowiskowych wpływów.
Najbardziej skomplikowanym układem społecznym są grupy społeczne. Socjologia to nie nauka o grupach społecznych. Zjawiska społeczne są dużo szersze. Grupa jest swoistą rzeczywistością społeczną, w której pojawiają się zjawiska nieznane mniej złożonym układom społecznym, a w szczególności swego rodzaju świadomość zbiorowa.
Cechy grupy społecznej:
- świadomość odrębności – cecha konstytutywna
- brak wyłączności – jednostka uczestniczy jednocześnie w wielu grupach (to przede wszystkim różni grupę od społeczeństwa)
Rodzaje grup:
- pierwotne
- genetyczne
- terytorialne
- religijne
- jednorodne
- kulturowe
Znaniecki nie zajął się grupami społecznymi tak systematycznie jak czynnościami i rolami.
Wg Znanieckiego z punktu widzenia socjologa-empiryka nie ma społeczeństwa. Są tylko rozmaite grupy społeczne, w różny sposób krzyżujące się, współistniejące, połączone między sobą, do których należą jednostki jako członkowie, powiązani istotnie między sobą mniej lub więcej ściśle, lecz nie tak, jak elementy w obejmującej je całości, tylko w sposób zupełnie swoisty, przez wspólne doświadczenia i działania.
Społeczeństwo – rozmaite zbiorowości z krzyżującym się częściowo członkostwem.
Cztery typy „społeczeństw”:
- przedpiśmienne społeczeństwo plemienne
- społeczeństwo polityczne (państwo)
- społeczeństwo kościelne
- społeczeństwo o kulturze narodowej
- społeczeństwo światowe (powstanie w przyszłości)
Dopuszczał traktowanie społeczeństw jako swoistego rodzaju systemów społecznych, w których występuje znaczny stopień integracji społecznej swoistych ról społecznych oraz swoistych grup społecznych bądź stowarzyszeń. Byłyby one zatem piątym i najbardziej skomplikowanym rodzajem układów społecznych.

Socjologia jako nauka nomotetyczna

Są dwa punkty widzenia: rzeczywistość kulturowa jest albo królestwem twórczości i nie podlega prawom, bądź na przekór humanizmowi badać ją tak jak bada się fakty przyrodnicze, czyli przyjmując, że podlega niezmiennym prawom.
Znaniecki odrzucił tezę o zasadniczej różnicy metody nauk przyrodniczych i nauk o kulturze – różnią się one raczej przedmiotem niż metodą. Uważał socjologię za naukę nomotetyczną i podawał jako przykład metodologię nauk przyrodniczych. Zjawiska społeczne należy badać jak rzeczy, choć rzeczami one nie są. Możliwe jest to dzięki temu, że socjologia zajmuje się tymi zjawiskami, w których przeważa pierwiastek trwałości i powtarzalności (należy zwracać uwagę nie na wielkie całości historyczne, lecz na części, z których się one składają). Zjawiska elementarne to aksjonormatywnie uporządkowane układy (systemy) społeczne. Trwałe i powtarzalne są też normy kulturowe – w odróżnieniu od działalności jednostek. Istnienie norm pozwala na przewidywanie procesów społecznych.
Socjologia jest analityczną nauką o kulturze zorientowaną na wykrywanie aksjonormatywnego ładu zjawisk społecznych. Zwrot w stronę historii bądź psychologii przekreśla szanse na wykrywanie praw.
W realizacji zadań socjologii Znaniecki zalecał indukcję analityczną. Socjologię nazywał nauką indukcyjną, choć korzystającą pomocniczo z dedukcji i analizy fenomenologicznej.
Krytykował indukcję enumeracyjną i jej odmianę – statystykę. (przyjmowanie z góry definicji jakiejś klasy faktów i zbieranie możliwie licznych przykładów dających się zaliczyć do danej klasy).
Indukcja analityczna (metoda typologiczna, ejdetyczna) – celem jest pomnożenie wiedzy nie przez gromadzenie masy powierzchownych obserwacji, lecz wyprowadzenie praw z głębokiej analizy eksperymentalnej wyodrębnionych przypadków – zastosował to w „Chłopie polskim w Europie i Ameryce”.
Stosowanie indukcji analitycznej doprowadzi do wykrycia dwóch rodzajów zależności między zjawiskami społecznymi – strukturalnych i przyczynowych (praw statycznych i dynamicznych).
Odżegnywał się od formułowania praw historycznych – socjologia nie wyjaśni ewolucji społecznej, nie podejmie się zadań historyczno genetycznych – nauka jest bezsilna wobec twórczości.

Źródła materiału socjologicznego

Połączenie skrajnie antynaturalistycznego określenia przedmiotu socjologii z ideałem nauki nomotetycznej gotowej korzystać z metodologicznego wzoru przyrodoznawstwa nastręczało poważne trudności praktyczne – jakie są źródła dla socjologa.
Dużą zasługą Znanieckiego było wprowadzenie do badań socjologicznych metody dokumentów osobistych (pomagały w uwzględnieniu współczynnika humanistycznego).
Ważny jest nie tyle wybór określonego rodzaju źródeł, co pogląd na wzajemny stosunek danych empirycznych i teorii socjologicznej, bez której nie da się tych danych ani poprawnie zinterpretować, ani należycie wykorzystać.
Przypadek dobrze zaobserwowany jest naukowo ważny jeśli jest reprezentatywny dla całej klasy przypadków, które nie zostały tak dobrze zaobserwowane, zaś opis jest naukowo wartościowy o tyle, o ile zachowuje swą prawdziwość odnośnie do innych przypadków tej samej klasy. Wartościowy materiał empiryczny nie może być zgromadzony bez teorii.
Źródła:
- osobiste doświadczenie socjologa, oryginalne, bądź zastępcze (najważniejsze – nie mylić z introspekcją)
- obserwacja prowadzona przez socjologa, bezpośrednia, bądź pośrednia
- osobiste doświadczenie innych ludzi
- obserwacja prowadzona przez innych ludzi
- uogólnienia zrobione przez innych ludzi w celach naukowych lub innych
Socjologa nie interesują przeżycia psychiczne własne lub innych ludzi. Osobiste doświadczenie socjologa może być przydatne tylko wtedy, kiedy jego opis będzie dokonany w terminach obiektywnych.
Doświadczenie zastępcze (u Diltheya – rozumienie psychologiczne) – opis doświadczenia zastępczego powinien być robiony w taki sposób, aby był weryfikowalny zarówno przez doświadczenie oryginalne, jak i obserwację). Znaniecki bardzo mało wspominał o procedurze rozumienia jako narzędziu poznania socjologicznego.
Obserwacja – nie polega tylko na patrzeniu i słuchaniu. Socjolog musi mieć na uwadze nie poszczególne fakty, lecz ich powiązania w systemy.. Poza kontekstem teorii kultury fakty są tylko chaosem.

Socjologia a praktyka społeczna

Znaniecki podkreślał teoretyczny charakter socjologii. Socjolog nie powinien działać pod presją praktycznych potrzeb chwili bieżącej – należy unikać związku teorii z normatywną spekulacją. Mimo to socjologia jest najważniejszą ze wszystkich nauk humanistycznych ze względu na niezmierzone możliwości zastosowania jej wyników.
Zbyt optymistycznie oceniał przyszłość socjologii (był pod wrażeniem rozwoju socjologii amerykańskiej)
Zadania socjologii:
- rozwiązywać problemy związane m.in. z funkcjonowaniem nowoczesnego państwa
- tworzyć grunt pod nową cywilizację przyszłości (wszechludzką, uduchowioną, zharmonizowaną)
- ustalać, jak innowacje specjalistów od różnych dziedzin kultury (łącznie z naukami przyrodniczymi i techniką) mogą być zgodne wykorzystane dla dobra ludzkości przez grupy społeczne praktyków – intelektualni przywódcy.

Uwagi końcowe

Socjologia Znanieckiego to próba syntezy:
- socjologii teoretycznej i socjografii
- koncepcji „obiektywistycznych” i „subiektywistycznych”
- humanistycznego punktu widzenia i przyrodoznawstwa
- europejskiej i amerykańskiej tradycji intelektualnej

Najbliżsi Znanieckiemu myśliciele (wg „bliskości poglądów”): Thomas, Simmel, pragmatyści społeczni, Park.