Zasady funkcjonowania Gełdy Papierów Wartościowych

Jedną z najważniejszych instytucji gospodarki rynkowej jest giełda. Jest to miejsce zawierania transakcji, których cena zależy bezpośrednio od podaży i popytu. Istnieje wiele rodzajów giełd – towarowa, walutowa, zbożowa. Giełda papierów wartościowych jest szczególną instytucją finansową, podlegającą bardzo ścisłym i rygorystycznym regulacjom. Wspólnie z innymi instytucjami finansowymi tworzy tzw. rynek kapitałowy, przez wielu nazywany sercem i układem krwionośnym gospodarki. Giełdy umożliwiają przepływ kapitału od inwestorów posiadających wolne środki finansowe do tych, którzy w danym momencie ich potrzebują.
Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie rozpoczęła działalność 16 kwietnia 1991 roku po 50- letniej przerwie. Została założona przez Skarb Państwa jako spółka akcyjna, której udziałowcami mogą być oprócz Skarbu Państwa domy maklerskie, banki, emitera, towarzystwa funduszy powierniczych, zakłady ubezpieczeniowe. Najważniejszym aktem prawnym regulującym działanie giełdy i całego rynku papierów wartościowych w Polsce jest ustawa Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi. Innymi aktami prawnymi, ważnymi z punktu widzenia funkcjonowania giełdy, są Regulamin i Statut Giełdy oraz Szczegółowe Zasady Obrotu.
Na giełdzie papierów wartościowych notowane mogą być jedynie papiery wartościowe, które zostały dopuszczone do obrotu na rynku publicznym. Proces dopuszczenia do obrotu publicznego jest dosyć kosztowny i skomplikowany, dlatego nie każda spółka może sobie na to pozwolić. Wiele spółek nie widzi też sensu przeprowadzania takiej operacji.
Podstawowym zadaniem giełdy jest umożliwianie przepływu kapitałów od tych, którzy szukają jak najlepszej lokaty do tych, którzy potrafią z tych kapitałów zrobić jak najlepszy użytek.
Na rynku kapitałowym obowiązuje prosta zasada: im szybciej i więcej chcesz zarobić, tym ryzykowniej musisz postępować. Zasada ta zmusza do zastanowienia się nad taktyką inwestowania i skłonnością do podejmowania ryzyka. Inwestorów giełdowych możemy podzielić na trzy kategorie:
v bardzo ostrożnych- inwestujących głównie w obligacje- papiery wartościowe o najmniejszym ryzyku
v ostrożnych- przeznaczających dużą część funduszy raczej na długotrwałe inwestowanie w akcje
v ryzykantów- grających z tygodnia na tydzień, obracających akcjami o największych wahaniach kursów

Przyjęty w Polsce system giełdowy można scharakteryzować jako rynek kierowany zleceniami, tzn. rynek, na którym kursy ustalane są na podstawie zleceń składanych przez inwestorów. Wprowadzone zasady handlu należą do bardzo nowoczesnych- papiery wartościowe istnieją w formie niematerialnej, tzn. zapisów w systemach komputerowych Giełdy, domów maklerskich i Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych.

Transakcje na giełdzie zawierane są wyłącznie przez licencjonowanych maklerów- pracowników domów maklerskich, które są członkami giełdy. Giełda koncentruje obrót (handel) papierami wartościowymi zapewniając ich płynność oraz bezpieczeństwo transakcji i rozliczeń. Zastosowanie na giełdzie nowoczesnych technologii informatycznych umożliwia zawieranie na każdej sesji tysięcy transakcji.
Inwestowanie w papiery wartościowe łączy się z czterema najważniejszymi typami ryzyka:

1. Ryzyko rynku.
Wiąże się ono z wahaniami kursów (szczególnie akcji). Zmiany cen bywają gwałtowne i szybkie. Inwestor potrzebujący szybko gotówki zmuszony np. z przyczyn losowych do sprzedaży akcji w określonym momencie może trafić na niekorzystną dla siebie cenę.

2.Ryzyko inflacji.
Dochód z inwestycji w papiery wartościowe może nie nadążać za zmianami siły nabywczej pieniądza. Oprocentowanie obligacji jest zazwyczaj pośrednio lub bezpośrednio związane z aktualnym poziomem inflacji. Natomiast w przypadku akcji, wzrost inflacji wcale nie powoduje, że inwestorzy są skłonni oferować wyższe ceny.

3. Ryzyko bankructwa emitenta.
W przypadku bankructwa spółki jej akcjonariusze mogą stracić wszystko. Posiadacze papierów wartościowych bankrutującego emitenta mogą starać się o odzyskanie swoich należności z istniejącego jeszcze majątku spółki. W takiej sytuacji w lepszym położeniu są posiadacze obligacji, których roszczenia mają pierwszeństwo przed roszczeniami posiadaczy akcji.

4. Ryzyko domu maklerskiego.
Zakładając rachunek inwestycyjny w biurze maklerskim należy brać pod uwagę możliwość złej obsługi klientów- konieczność stania w długich kolejkach przy składaniu zleceń, powolny system rozliczeń i wypłacania pieniędzy, niemożność grania z sesji na sesję. Przed założeniem rachunku inwestycyjnego warto się przyjrzeć obsłudze dotychczasowych klientów, a nawet ewentualnie spytać ich o doświadczenia. Istnieje możliwość, że biuro maklerskie straci licencję, co zmusza jego klientów do przeniesienia rachunku do innego biura. Jest też teoretyczna możliwość bankructwa biura. Oczywiście te dwa ostatnie przypadki zdarzają się tylko incydentalnie.

Akcjonariusz ma prawo do udziału w zyskach spółki. W spółkach akcyjnych zysk wypłacany jest akcjonariuszom proporcjonalnie do ilości posiadanych akcji, który określany jest mianem dywidendy. Decyzja o wypłacie dywidendy (jeżeli spółka wypracowała zysk) podejmowana jest przez samych akcjonariuszy na dorocznym walnym zgromadzeniu. Czasami właściciele decydują się przeznaczyć cały zysk na dalszy rozwój spółki. Oznacza to, że akcjonariusze nie dostaną dywidendy, za to spółka będzie mogła dynamiczniej się rozwijać, dzięki czemu w przyszłości ceny jej akcji będą mogły rosnąć.
Na giełdzie warszawskiej handluje się papierami wartościowymi w postaci niematerialnej. Nie istnieją one- tak jak kiedyś w formie pięknie wydrukowanych "papierów". Wszystkie akcje, obligacje i prawa poboru przechowywane są w formie zasobów elektronicznych w systemie komputerowym Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych. Informacja o tych samych papierach wartościowych zapisana jest w komputerach biur maklerskich. Po zawarciu transakcji giełdowej. Po zawarciu transakcji giełdowej Depozyt "przenosi" papiery wartościowe z konta biura maklerskiego sprzedającego na konto biura maklerskiego kupującego. Inwestor otrzymuje ze swojego biura maklerskiego potwierdzenie dokonania transakcji, ale nie dostaje samych papierów wartościowych, gdyż nie istnieją one w formie materialnej. Bardzo ważną cechą giełdy warszawskiej jest zasada, iż ceny w transakcjach określane są przez inwestorów. W tym systemie cena kupna i sprzedaży jest taka sama.
Indeks giełdowy jest to podstawowa charakterystyka giełdy. Wartość indeksu giełdowego jest najprostszą odpowiedzią na podstawowe pytanie inwestora: "co się dzieje na giełdzie". Są różne sposoby konstrukcji indeksów giełdowych. Często zmiany wartości indeksu giełdowego wskazują o ile zmieniła się wartość najważniejszych (lub wszystkich) spółek notowanych na giełdzie
Dla ułatwienia śledzenia zmian rynku, giełdy wyliczają wskaźniki zwane indeksami. Indeksy giełdowe informują o ogólnej sytuacji rynkowej uwzględniając dużą liczbę notowanych akcji. Giełda Warszawska publikuje kilka indeksów: WIG, WIG20, WIRR, NIF. Indeks WIG liczony jest dla wszystkich spółek notowanych na rynku podstawowym giełdy; WIRR- na rynku równoległym, zaś WIG20- dla 20 największych spółek z rynku podstawowego. Indeks NIF obliczany jest na podstawie kursów akcji 15 Narodowych Funduszy Inwestycyjnych

Akcje spółek giełdy warszawskiej notowane są na trzech rynkach: podstawowym, równoległym oraz wolnym.
v Rynek podstawowy w hierarchii Giełdy Papierów Wartościowych jest najwyższy, czyli wymogi w odniesieniu do spółek są najbardziej surowe. Na tym rynku mogą być notowane akcje spółek, których kapitał akcyjny wynosi, co najmniej 7 mln PLN i mają one, co najmniej 500 akcjonariuszy. Przy ubieganiu się o wejście na rynek podstawowy spółka powinna przedstawić sprawozdanie finansowe za każdy z ostatnich trzech lat; musi również osiągać zysk.
v Rynek równoległy- jako drugi w hierarchii. Na tym rynku mogą być notowane akcje spółek, których kapitał akcyjny wynosi, co najmniej 3 mln PLN i mają one, co najmniej 300 akcjonariuszy. Przy ubieganiu się o wejście na rynek równoległy spółka powinna przedstawić sprawozdanie finansowe za każdy z ostatnich dwóch lat; musi również osiągać zysk.
v Rynek wolny- znajduje się najniżej w hierarchii na Giełdzie Papierów Wartościowych. Na tym rynku mogą być notowane akcje spółek, których kapitał akcyjny wynosi, co najmniej 1,5 mln PLN. Przy ubieganiu się o wejście na rynek wolny spółka powinna przedstawić sprawozdania finansowe za ostatni rok.

Na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie dopuszczone są następujące rodzaje papierów wartościowych:
v Akcje spółek. Prawo poboru spółek, które jest instrumentem finansowym uprawniającym do zakupu akcji nowej emisji po cenie emisyjnej.
v Akcje Narodowych Funduszy Inwestycyjnych, które otrzymuje się po przedstawieniu do zamiany zdematerializowanych Powszechnych Świadectw Udziałowych. Za jedno świadectwo udziałowe otrzymuje się po jednej akcji każdego z 15 Narodowych Funduszy Inwestycyjnych. Obrót akcjami NFI odbywa się na takiej samej zasadzie jak akcjami spółek.
v Powszechne Świadectwa Udziałowe, które zostały wyemitowane przez ówczesne Ministerstwo Przekształceń Własnościowych w ramach Programu Powszechnej Prywatyzacji. Obrót giełdowy jest możliwy jedynie zdematerializowanymi świadectwami udziałowymi. Obrót nimi odbywa się na takiej samej zasadzie jak akcjami spółek.
v Obligacje Skarbu Państwa: w przeciwieństwie do pozostałych papierów wartościowych obligacje notowane są w procentach wartości nominalnej, z dokładnością do 0,1 punktu procentowego. Przy tym pomijane są odsetki, które narosły od ostatniej płatności.

Rozróżniamy kilka rodzajów obligacji:
v jednoroczne (indeksowane stopą inflacji, wartość nominalna 100 PLN)
v dwuletnie (o stałym oprocentowaniu, wartość nominalna 1000 PLN)
v trzyletnie (o imiennym oprocentowaniu, wartość nominalna 100 PLN)
v pięcioletnie (o stałym oprocentowaniu, wartość nominalna 1000 PLN)
v dziesięcioletnie (o zmiennym oprocentowaniu, wartość nominalna 1000 PLN)

Kursy akcji kształtują się cyklicznie. Bessa jest to okres, kiedy sytuacja na giełdzie charakteryzuje się długotrwałym spadkiem cen akcji (nazywana również rynkiem niedźwiedzia).
Hossa jest to okres, kiedy sytuacja na giełdzie charakteryzuje się długotrwałym wzrostem cen akcji (nazywana również rynkiem byka).
Okresy hossy i bessy najczęściej przeplatają się nawzajem. Im szybszy i bardziej gwałtowny jest wzrost kursów, tym bardziej dramatyczne może być ich załamanie. Inwestor musi zdawać sobie sprawę, że im dłużej trwa hossa, tym bardziej ryzykowne jest kupowanie akcji, natomiast im dłużej trwa bessa, tym kupowanie akcji staje się bardziej atrakcyjne.
Każdy, kto nabył papiery wartościowe nazywany jest inwestorem. Rozróżnia się kilka typów inwestorów- indywidualnych i instytucjonalnych, krajowych i zagranicznych, drobnych i strategicznych. Aby kupować i sprzedawać papiery wartościowe na giełdzie trzeba otworzyć rachunek inwestycyjny w jednym z biur maklerskich. Na rachunku tym przechowywane będą akcje, obligacje i inne papiery wartościowe, a także pieniądze inwestora.