Literatura baroku

Literatura tego okresu wykazująca związki z eur. zjawiskami baroku, wywodziła się z rozmaitych nurtów kulturowych, czerpała wzory z tradycji renes. (J. Kochanowski) i kultury sarmackiej; u źródeł jej rozwoju był kryzys renes. wizji świata, pojmowanie życia ziemskiego jako epizodu przed wiecznością oraz spór o nową filozofię człowieka i podstawowe wartości; wyrosły z niego 2 przeciwstawne nurty metafizycznej poezji rel., dociekającej sensu zmienności świata i tragicznej znikomości człowieka, dla którego znamienny stał się autobiografizm z motywem konwersji (M. Sęp Szarzyński Rytmy 1601, S. Grabowiecki, D. Naborowski) oraz poezji "światowych rozkoszy" (H. Morsztyn, młody K. Twardowski, Sz. Zimorowic; później J.A. Morsztyn uznany za mistrza stylu barok., pierwszy w Polsce przedstawiciel konceptystycznej poezji), stawiającej sobie za cel utrwalenie szybko przemijających fascynacji bogactwem i urodą świata doznawanego zmysłami, opiewającej miłość jako największą wartość. W tym czasie wyodrębnił się też mieszczańsko-plebejski zespół anonimowych utworów literatury sowizdrzalskiej; mieszczańscy pisarze kwestionowali uznane wartości i autorytety, ukazywali konflikty społ. i obyczajowość warstw niższych (J. Jurkowski, Jan z Kijan), zwracali uwagę na heroizm pracy fiz. (W. Roździeński Officina ferraria 1612).

Literaturę epoki zdominował szeroki nurt sarmackiej poezji ziemiańskiej, w której pierwiastek metafizyczny (S. Grochowski, K. Miaskowski) oraz zmysłowość i konkretność obrazu świata (zwł. w twórczości W. Potockiego) były podporządkowane tradycyjnym ideałom harmonii i umiaru (P. Kochanowski, A. i P. Zbylitowscy). Satyrę obyczajową i społ. uprawiali K. i Ł. Opalińscy. Odrębne miejsce zajmowała liryka poetów ariańskich (Z. Morsztyn łączył motywy rel. z erotycznymi, stworzył odmianę liryki żołnierskiej o wymowie antywojennej) i moralno-społ. poezja Potockiego. Z ożywienia wzorów rycerskich wyrosły próby nar. epopei, z długo potem popularną kreacją bohatera, obrońcy zarazem ojczyzny i wiary (Transakcja wojny chocimskiej Potockiego, powstała 1670; S. Twardowski, W. Kochowski); zainteresowanie epiką wyraziło się także w przekładach (Gofred, abo Jeruzalem wyzwolona T. Tassa, tłum. P. Kochanowskiego 1618, dzieła Wergilego); próbowano również przekładać twórczość dram. (utwory Seneki, J. Racine'a, Cyd P. Corneille'a, tłum. J.A. Morsztyn 1660). Bujnie rozkwitła proza fabularna i pamiętnikarska (arcydzieło J.Ch. Paska Pamiętniki, powstałe 1690 95, wyd. 1836). Erudycyjny dyskurs wprowadził do formy romansu S.H. Lubomirski. W żywotnej w baroku poezji łac. rozgłos eur. zyskał M.K. Sarbiewski, zw. chrześc. Horacym. Literatura popularna obejmowała lirykę oraz formy dram.: misteria, intermedia; wśród utworów teatru ulicznego szczególne miejsce zajęła J. Gawatowicza Tragedia, albo Wizerunek śmierci przeświętego Jana Chrzciciela (wyst. 1619); typ pol. komedii szlacheckiej stworzył P. Baryka (Z chłopa król wyst. 1633). W czasach saskich, w których nastąpił schyłek pol. baroku, narastały prekursorskie zjawiska oświecenia (S. Konarski, F. Bohomolec, E. Drużbacka, W. Rzewuski, krąg biblioteki Załuskich), jednakże jeszcze w XVIII w. pojawili się wybitni twórcy późnobarok., jak J. Baka i K. Benisławska.