ROSJA. LITERATURA.

Ukształtowała się w epoce Rusi Kijowskiej (XI XII w.) na podłożu rodzimej tradycji ustnej oraz piśmiennictwa bizant. i południowosłow.; obejmowała wówczas przekłady gł. utworów rel. (Ewangeliarz Ostromira, księgi bibl. i liturgiczne) oraz oryginalną twórczość rel. (kazania, żywoty świętych) i świecką (kronika Powieść minionych lat, epos Słowo o wyprawie Igora). Ten początkowy okres piśmiennictwa wschodniosłow. stanowi wspólne dziedzictwo 3 literatur: białorus., ros. i ukraińskiej. Po upadku Rusi Kijowskiej i najazdach tatar.-mong. literatura ros. rozwijała się w poszczególnych księstwach (Słowo o ruinie ziemi ruskiej..., Żywot Aleksandra Newskiego z XIII w., Zadońszczyzna Sofoniusza z przeł. XIV i XV w., Wędrówka za trzy morza A. Nikitina z XV w.). Od XVI w. rolę centrum kult. przejęła Moskwa, utrwalając władzę absolutystyczną w walce z bojarami (m.in. pisma polit. I.S. Pierieswietowa, Iwana Groźnego); scalaniu kultury nar. służyły zwł. monumentalne kompilacje hagiograficzne (Wielkie Czetji-Mineje) oraz księgi regulujące życie rel., społ., domowe (Domostroj, Stogław); ukazały się pierwsze książki drukowane (Apostoł 1564). W XVII w. narastały wpływy kultury zach., zwł. pol., widoczne m.in. w barok. twórczości pisarza białorus.-ros.-ukr. Symeona Połockiego (sylabiczne "wirsze", dramaty szkolne) i literaturze przekładowej (romanse awanturnicze, opowieści dydaktyczno-moralizatorskie, facecje). W wyniku rozwarstwienia społ. powstały anonimowe plebejskie opowieści satyr.; spory rel. znalazły wyraz m.in. w pismach Awwakuma Pietrowicza, przywódcy staroobrzędowców (autobiograficzny Żywot protopopa Awwakuma). Powstał teatr dworski (1672).

Od pocz. XVIII w. reformy Piotra I Wielkiego utrwaliły związki z zach. Europą i przyspieszyły rozwój nowoż. literatury ros.; rzecznikiem przemian był F. Prokopowycz (kazania, liryki, dramat szkolny). Satyry A.D. Kantemira torowały drogę klasycyzmowi, którego zasady ujął w traktatach poet. A.P. Sumarokow, zarazem wybitny dramaturg, twórca ros. repertuaru teatralnego. Duże znaczenie miało wprowadzenie w latach 30. XVIII w. wiersza sylabotonicznego (W.K. Triediakowski, M.W. Łomonosow) oraz unormowanie ros. języka lit. (tzw. teoria 3 stylów Łomonosowa z 1757). Szerzeniu idei oświec. służyły czasopisma satyr. N.I. Nowikowa; u schyłku klasycyzmu tworzyli komediopisarz D.I. Fonwizin i poeta G.R. Dierżawin; sentymentalizm reprezentowali A.N. Radiszczew i N.M. Karamzin. Na pocz. XIX w. ballady W.A. Żukowskiego i elegie K.N. Batiuszkowa zapoczątkowały romantyzm; ideały rewol. wniosła poezja polit. dekabrystów (K.F. Rylejew i in.); konserwatywną obyczajowość piętnował komediopisarz A.S. Gribojedow; sławę zdobył bajkopisarz I.A. Kryłow. Szczytowym osiągnięciem romantyzmu stały się utwory A.S. Puszkina i M.J. Lermontowa; nastąpił rozkwit twórczości N.W. Gogola; uznaniem cieszyła się proza romant. A.A. Bestużewa-Marlinskiego, W.F. Odojewskiego, A.F. Weltmana. Epokę realizmu zapoczątkował w latach 40. gatunek szkicu fizjol. (A.P. Baszucki i in.); kierunek rozwoju literatury ros. wytyczyła naturalna szkoła, skupiona wokół radykalnego krytyka W.G. Bielinskiego, w której oprócz A.I. Hercena, N.A. Niekrasowa, I.I.Panajewa kształtowały się talenty wielkich pisarzy ros. 2 poł. XIX w. Po wojnie krymskiej nastąpił okres rozkwitu literatury o zainteresowaniach społecznych. W krytyce lit. tendencje rewol.-demokr. (N.G. Czernyszewski, N.A. Dobrolubow, D.I. Pisariew) umocniły się w sporze z liberalną "krytyką estetyczną" (A.W. Drużynin, W.P. Botkin). W poezji, oprócz nurtu "czystej sztuki" (A.A. Fet, A.N. Majkow, J.P. Połonski, wcześniej F.I. Tiutczew), występował nurt kryt. (Niekrasow i jego szkoła). Nowy charakter ros. teatru wyznaczyły komedie obyczajowe A.N. Ostrowskiego, sztuki satyr. A.W. Suchowo-Kobylina, dramaty hist. A.K. Tołstoja. Szczególnie wysoki poziom osiągnęła proza: powstały wówczas realist. arcydzieła powieściowe takich autorów, jak: I.S. Turgieniew, I.A. Gonczarow, N.S. Leskow, A.F. Pisiemski; najwyższy poziom w powieści psychol. osiągnął F.M. Dostojewski, w prozie hist. i moralno-społ. L.N. Tołstoj, satyr. M.J. Sałtykow-Szczedrin. Prozę społ.-obyczajową uprawiali też pisarze raznoczyńcy: N.W. Uspienski, F.M. Rieszetnikow, N.G. Pomiałowski, a następnie narodnicy : N.N. Złatowratski, N.K. Michajłowski, G.I. Uspienski. Popularność zyskała proza naturalistyczna (m.in. P.D. Boborykin). U schyłku wieku wzrosło znaczenie nowelistyki: hasła aktywności społ. głosili W.M. Garszyn, W.G. Korolenko; sławę zdobył mistrz małych form prozatorskich oraz dramatopisarz A.P. Czechow. Na przeł. XIX i XX w. do literatury wszedł późniejszy twórca realizmu socjalist. M. Gorki (proza społ.-obyczajowa, dramaty), który skupił wokół wydawnictwa Znanije pisarzy tej miary co: I.A. Bunin, A.I. Kuprin, L.N. Andriejew. Przełom stuleci był okresem intensywnych poszukiwań nowej konwencji wypowiedzi lit.; zapoczątkowali je (po 1890) symboliści, tzw. starsi: D.S. Mereżkowski, K.D. Balmont, W.J. Briusow, Z.N. Gippius, F. Sołogub, i tzw. młodsi: A.A. Błok, A. Bieły, W.I. Iwanow. Przed I wojną świat. symbolizmowi przeciwstawili własny program poet. akmeiści: N.S. Gumilow, A. Achmatowa, S.M. Gorodiecki, O.E. Mandelsztam, oraz futuryści: W.W. Chlebnikow, W.W. Majakowski, W.W. Kamienski; stanowisko pośrednie zajmował I. Siewierianin; późne uznanie zdobyły wiersze I.F. Annienskiego. W atmosferze eksperymentu powstawała stylizowana proza A.M. Riemizowa, J.I. Zamiatina, rozwijały się poet. talenty: M.A. Wołoszyna, B.L. Pasternaka, M.I. Cwietajewej, W.F. Chodasiewicza, N.A. Klujewa.

Po rewolucji październikowej i wojnie domowej wielu twórców opuściło Rosję, licznych deportowano (tzw. pierwsza fala emigracji; gł. jej ośr. lit.: Paryż, Praga, Ryga, Charbin, czasowo Berlin). Za granicą nadal pisali artyści już uznani, jak: Balmont, Bunin, W.I. Iwanow, Gippius, Kuprin, Mereżkowski, Riemizow, I.S. Szmielow, B.K. Zajcew, później Zamiatin, rozwijała się twórczość Chodasiewicza, Cwietajewej; ujawniły się nowe talenty prozatorskie, m.in. M.A. Ałdanow, I.W. Odojewcewa, M.A. Osorgin, a zwł. W.W. Nabokow, oraz poet., m.in. G.W. Iwanow, spośród młodszych B.J. Popławski. W kraju nową literaturę ros. kształtowali gł. pisarze wcześniej związani z ideą przemian rewol., jak: Gorki, Majakowski, satyryk D. Biedny; nasiliła się aktywność twórcza tzw. poetów proletariackich (A.K. Gastiew, W.W. Kazin). Powstawały kolejne utwory poet. Błoka, Briusowa, S.A. Jesienina, Klujewa, Pasternaka; pierwsze poematy ogłosili E.G. Bagricki, I.L. Sielwinski; sztuka miała ogarnąć nowe rzesze odbiorców inscenizowano masowe widowiska, organizowano poet. turnieje.

W latach 20. literaturę ros. cechowała różnorodność postaw artyst., liczne ugrupowania toczyły spory o istotę sztuki (imażyniści, konstruktywiści, Kuznica, LEF, oberiuci, Pieriewał, RAPP, Sierapionowy bratja i in.). Znaczny wpływ na eksperymenty lit. wywarły poglądy teoret. przedstawicieli szkoły formalnej (m.in. B.M. Ejchenbaum, W.B. Szkłowski, W.W. Winogradow). Przeważała tematyka wojny domowej i przeobrażeń społ.: oprócz twórczej kontynuacji wcześniejszej tradycji realist. (m.in. M.A. Bułhakow, I.G. Erenburg, A.A. Fadiejew, L.M. Leonow, B.A. Ławrieniow, J.K. Olesza, A.P. Płatonow, L.N. Sejfullina, A.S. Sierafimowicz, M.A. Szołochow) zwracała zwł. uwagę tzw. proza ornamentalna (I.E. Babel, B.A. Pilniak, A. Wiesioły), powstawały powieści produkcyjne (F.W. Gładkow, M.S. Szaginian, W.P. Katajew), satyr. (I. Ilf i J.P. Pietrow); rozwijała się proza hist. (J.N. Tynianow). Utwory sceniczne pisali W.N. Bill-Biełocerkowski, Bułhakow, N.R. Erdman, Majakowski, K.A. Trieniow. Niektórzy pisarze powrócili z emigracji (A.N. Tołstoj). Utworzenie Związku Pisarzy ZSRR (1934) zamknęło okres pluralizmu artyst., obowiązującą podstawą wszelkiej twórczości stała się metoda realizmu socjalistycznego. Powstały wtedy dzieła powieściowe A.N. Tołstoja i Szołochowa; liczne utwory poświęcano wielkim budowom i zagospodarowaniu nowych obszarów (W.K. Kietlinska, K.G. Paustowski), rozwijała się proza hist. (O.D. Forsz), satyr. (M.M. Zoszczenko), liryczno-filoz. (M.M. Priszwin), pedag. (A.S. Makarenko). Sukcesy odnosiła literatura przeznaczona dla dzieci i młodzieży (A.P. Gajdar, S.J. Marszak, S.W. Michałkow, N.A. Ostrowski). Tworzyli poeci, m.in. S.I. Kirsanow, W.A. Ługowskoj, A.T. Twardowski, oraz dramatopisarze, m.in. A.N. Afinogienow, N.F. Pogodin, J.L. Szwarc, W.W. Wiszniewski. U schyłku czwartego 10-lecia literatura ros. poniosła niepowetowane straty, w następstwie represji polit. zginęli m.in.: Babel, Pilniak, Klujew, Mandelsztam.

W latach II wojny świat. (1941 45) wielu pisarzy uczestniczyło w walkach lub pełniło obowiązki korespondentów wojennych. W twórczości przeważała liryka wojenna (M.W. Isakowski, A.A. Prokofjew, K.M. Simonow, A.A. Surkow) oraz publicystyka patriotyczna (Erenburg); powstawały dramaty wojenne (Leonow, Simonow). W pierwszych latach powojennych również dominował temat wojny, zarówno w prozie (powieściopisarstwo Erenburga, Fadiejewa, W.P. Niekrasowa, B.N. Polewoja), jak w poezji (poematy Twardowskiego); podejmowano temat odbudowy gospodarki; rozwijała się proza autobiogr.: (K.A. Fiedin, Paustowski), hist. (S.P. Złobin), społ.-filoz. (Leonow). Po zakończeniu II wojny kolejna grupa pisarzy znalazła się za granicą (tzw. druga fala emigracji, m.in. poeta I.W. Jełagin). Krytyka kultu stalinowskiego na XX Zjeździe KPZR (1956) umożliwiła rehabilitację represjonowanych pisarzy i wywołała ożywienie literatury w następnym 10-leciu, które upływało pod znakiem poezji: wzmogła się aktywność starszych twórców (L.N. Martynow, M.A. Swietłow), szeroki rozgłos zdobyli "młodzi" J.A. Jewtuszenko, R.I. Rożdiestwienski, J.M. Winokurow, A.A. Wozniesienski, B.A. Achmadulina. W pozjazdowej atmosferze zrodziła się proza zw. rozrachunkową, której symbolem stały się szczególnie utwory A.I. Sołżenicyna. Rozgłos zyskała również nonkonformistyczna proza o życiu młodzieży (W.P. Aksionow, A.T. Gładilin). Zmieniła charakter, odchodząc od wcześniejszych schematów, proza batalistyczna (G.J. Bakłanow, J.W Bondariew, Simonow, Szołochow) i produkcyjna (G.J. Nikołajewa, G.N. Władimow), rozwinęła się proza moralno-filoz. (W.F. Tiendriakow). Dramatopisarstwo reprezentowali A.N. Arbuzow, W.S. Rozow, L.G. Zorin. Wzrosło zainteresowanie twórczością z początku stulecia oraz z lat 20.; wydano też nie drukowane bądź nie znane w kraju utwory Bułhakowa, Leonowa.

W latach następnych do literatury ros. istotny wkład wnieśli m.in. poeci: A.S. Kusznier, N.N. Matwiejewa, B.Sz. Okudżawa, N.M. Rubcow, W.S. Wysocki, oraz dramatopisarze: A.I. Gelman, L.S. Pietruszewska, A.W. Wampiłow; w prozie uwagę zwracały zwł. opowieści eksperymentalne Katajewa, fantastycznonauk. A.N. i B.N. Strugackich, utwory W.A. Sołouchina, poświęcone dawnej ros. kulturze nar.; odrębne zjawisko stanowiła tzw. proza wiejska (F.A. Abramow, W.P. Astafjew, W.I. Biełow, W.N. Krupin, B.A. Możajew, J.I. Nosow, W.G. Rasputin, W.M. Szukszyn, S.P. Załygin) odwołująca się do moralnych wartości w ros. tradycji ludowej. Jednak narastająca od poł. lat 60. presja cenzury (wcześniej ofiarą jej padł Pasternak) sprawiła, iż wiele utworów pisarzy krajowych wydano najpierw za granicą (A.A. Bek, A.G. Bitow, J.O. Dombrowski, W.W. Jerofiejew, Sołżenicyn i in.), w kraju powstał obieg literatury poza cenzurą (tzw. samizdat), liczne zaś grono literatów znalazło się, często wbrew woli, poza krajem (tzw. trzecia fala emigracji, gł. w latach 70.), m.in. poeci I.A. Brodski, A.A. Galicz, N. Korżawin, prozaicy Aksionow, S.D. Dowłatow, Gładilin, W.J. Maksimow, W.P. Niekrasow, Sołżenicyn, Władimow, W.N. Wojnowicz, A.A. Zinowjew. Proces przebudowy (pieriestrojki) rozpoczęty ok. poł. lat 80. pod hasłem jawności (głasnosti), którego pierwszym lit. symbolem stała się proza A.N. Rybakowa, oznaczał zniesienie ograniczeń dotyczących tematyki i wyboru konwencji literackiej. Wypełniając tzw. białe plamy, wydano wiele wcześniej napisanych utworów (m.in. Achmatowej, Bułhakowa, D.I. Charmsa, D.A. Granina, W.S. Grossmana, Płatonowa, W.T. Szałamowa), również autorów emigr., gł. z tzw. trzeciej fali. W ostatnich latach niektórzy pisarze powrócili do kraju (J. Odojewcewa, Wojnowicz, Sołżenicyn).