Judaizm

JUDAIZM [łac.], mozaizm, wyznanie mojżeszowe, religia Żydów; także zespół wierzeń, wartości etycznych i postaw wynikający z tradycji i obyczajów narodu żydowskiego. Judaizm jest jedną z najstarszych i zarazem ciągle żywych religii świata; opiera się na 2 podstawowych założeniach: 1) na monoteizmie etycznym, czyli wierze w jednego, jedynego Boga, Stwórcę i Pana Wszechświata, który oczekuje od ludzi moralnego postępowania, 2) na przekonaniu o posłannictwie Żydów z racji przymierza, które Bóg zawarł z nimi, jako narodem przez Siebie wybranym na świadka. Bóg oczekuje od Żydów takiego sposobu życia, który utrzymuje pamięć objawień Boga i czyni z narodu żyd. "królestwo kapłańskie"; przymierze Boga z narodem żyd. ma znaczenie dla całej ludzkości, bo gdy nadejdzie mesjasz i zapanuje powszechny pokój, cały świat pozna Boga i uzna rolę Żydów w tym wyraża się uniwersalny wymiar judaizmu, jak również w możliwości przyjęcia wiary w jedynego Boga oraz w możliwości przyjęcia judaizmu przez każdego człowieka; z judaizmu wywodzą się 2 inne religie monoteistyczne: chrześcijaństwo oraz islam.

Historia. Rozwój judaizmu wiąże się ściśle z historią narodu żyd., jego powstanie jest opisane w świętej księdze judaizmu Biblii hebr. (w chrześcijaństwie zw. Starym Testamentem). Wg niej początki judaizmu sięgają patriarchy Abrahama, który pierwszy głosił wiarę w jedynego Boga. W pocz. II tysiącl. p.n.e. miał on wraz z rodziną przywędrować z Mezopotamii do kraju Kanaan nad M. Śródziemnym. Potomkowie patriarchy (zw. Hebrajczykami, lub Izraelitami) przebywali następnie w Egipcie, gdzie po pewnym czasie stali się niewolnikami. Wyjście z "niewoli egipskiej" pod wodzą Mojżesza w XIII w. p.n.e. odbyło się dzięki bezpośredniej interwencji Boga. Ten fakt, a następnie 40-letnia wędrówka po pustyni z powrotem do Kanaanu, obiecanej przez Boga "ziemi Izraela" oraz przede wszystkim objawienie na Górze Mojżesza, zawarcie przymierza z Bogiem i wręczenie Mojżeszowi tablic z przykazaniami ( dekalog) stanowią początek historii i tożsamości judaizmu.
Formy kultu rozwinęły się z wierzeń i praktyk koczowniczych plemion semickich (do których należeli staroż. Hebrajczycy) znajdujących się pod wpływem religii staroż. ludów Mezopotamii i Egiptu. Cechą wyróżniającą było zerwanie z powszechnym wtedy wielobóstwem i zastąpienie go wiarą w jedynego, niewidzialnego Boga, króla Izraela, "Boga Abrahama, Izaaka, Jakuba", którego imienia, zapisywanego jako JHWH, wg judaizmu nie wolno wymawiać ( Jahwe); zostało ono objawione Mojżeszowi i objaśnione jako "Jestem, który jestem".
Historycznie judaizm dzieli się na judaizm biblijny i judaizm rabiniczny (talmudyczny). Judaizm biblijny rozwinął się od ok. X w. p.n.e., gdy powstało królestwo Dawida, którego syn Salomon wznósł świątynię w świętym mieście Jerozolimie ( Świątynia Jerozolimska); w niej umieszczono Arkę Przymierza; było to centrum rel., wokół którego skupiała się liczna warstwa kapłańska sprawująca kult ofiarny. Przez wiele pokoleń trwał konflikt judaizmu z ciągle odradzającymi się praktykami wielobóstwa i oddawania czci lokalnym bóstwom (np. fenickiemu Baalowi); reformy Jozjasza (VII w. p.n.e.) przyniosły centralizację kultu w Jerozolimie, eliminując składanie ofiar poza Świątynią. Ważną rolę w utrwalaniu judaizmu odegrali prorocy, nawołując Izraelitów i ich władców do dochowywania wierności przymierzu zawartemu z Bogiem, do przestrzegania jego przykazań oraz kultywowania sprawiedliwości; dzięki prorokom i strzegącym tradycji kapłanom zniszczenie Świątyni przez Babilończyków i niewola babilońska (VI w. p.n.e.) nie spowodowały upadku judaizmu, ale jego przekształcenie się w religię, praktykowaną niezależnie od terytorium, na którym żyli jej wyznawcy. Wypełnianie obowiązków rel. (jak np. obrzezanie, odpoczynek siódmego dnia tygodnia, czyli szabat, przestrzeganie przepisów pokarmowych i czystości rytualnej) szło w parze ze wzmocnieniem mesjańskich nadziei na odtworzenie królestwa Izraela. Po powrocie z niewoli została zbud. Druga Świątynia, a judaizm, jako religia oparta na Prawie, stał się podstawą życia kraju.
Judaizm okresu hellenistycznego (IV w. p.n.e. II w. n.e.) odznaczał się współistnieniem kilku ugrupowań różniących się stosunkiem do kultury gr., a następnie dominacji polit. Rzymu oraz stosunkiem do autorytetu i obowiązywania praw przekazywanych przez tradycję ustną; ugrupowania te to: Machabeusze, a potem m.in. saduceusze, faryzeusze, esseńczycy, zeloci. Według historyków w V w. p.n.e. dokonała się ostateczna kodyfikacja 2 pierwszych części Biblii hebr.: Tory (czyli w węższym znaczeniu Pięcioksięgu Mojżesza) oraz ksiąg hist. i prorockich (Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela i in.); oprócz Tory pisanej przekazywano jednocześnie jej interpretacje i rozwinięcia zw. Torą ustną (wg tradycji judaizmu obie Tory stanowią jedność i wywodzą się od Mojżesza); kodyfikacja tradycji ustnej nastąpiła przez spisanie Miszny ok. 200 r. n.e.
Zburzenie Drugiej Świątyni w 70 r. n.e. po upadku powstania żyd. przeciwko Rzymianom spowodowało rozproszenie Żydów (diaspora żyd., czyli galut). Rabini, znawcy i nauczyciele Tory, zgromadzeni w Jawne (Jamnii) ustalili kanon Biblii hebr. i zasady funkcjonowania judaizmu bez Świątyni, zapoczątkowując okres judaizmu rabinicznego; jego istotnymi cechami są dyscyplina i rytuał w życiu codziennym, synagoga jako ośr. kultu, modlitwy w miejsce ofiar; judauzm rabiniczny jest też zw. talmudycznym, gdyż nauki rabinów, zarówno w formie komentarza do Miszny, jak i komentarza do Biblii ( midrasz) zawarto w Talmudzie, który spisano w V VI w. Judaizm w wersji talmudycznej został przyjęty za obowiązujący właściwie przez wszystkich Żydów (Talmudu nie uznali karaimi). Z wielu prądów w judaizmie na początku naszej ery przetrwał tylko judaizm rabiniczny (chrześcijaństwo rozwinęło się w odrębną religię), stając się podstawą wszystkich późniejszych kierunków w judaizmie.
W średniowieczu judaizm rozwijał się w 2 gł. nurtach: 1) sefardyjskim, w środowiskach żyd. w basenie M. Śródziemnego, które podlegały wpływom cywilizacji arab.-muzułmańskiej, z centrum w muzułm. Hiszpanii; 2) aszkenazyjskim, w środowiskach żyd. podlegających wpływom cywilizacji łac.-chrześc., które istniały gł. na terenie Francji i Niemiec, a następnie, od XVI w., przesunęły się gł. na tereny Polski, gdzie powstały największe skupiska Żydów. Talmud, kodeksy prawa rel. (np. Szulchan Aruch) i inne pisma rel. były wspólne dla wszystkich Żydów, dzięki czemu rozproszenie oraz olbrzymie zróżnicowanie kult. ludności żyd. nie zniszczyło jedności judaizmu

Talmudyczne 613 przykazań (248 nakazów i 365 zakazów) adaptowane do zmieniających się warunków, to podstawa dyscypliny życia codziennego wyznawców ortodoksyjnego judaizmu; oprócz zasad sprawiedliwości i miłości bliźniego należą do nich obowiązki rytualne, takie jak modlitwy (3 razy dziennie, grupowe w synagodze albo indywidualne), posty, przestrzeganie odpoczynku w szabat, przepisy pokarmowe ( koszer), obchodzenie świąt (np. Jom Kipur, Rosz Haszana oraz tzw. świąt pielgrzymich Pesach, Szawuot, Sukot, podczas których w starożytności było wskazane odwiedzanie Świątyni). Żydzi w diasporze organizują się w samodzielne gminy (w Polsce były znane p.n. kahał; obecnie tworzą Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej z siedzibą w Warszawie), w których autorytetem w sprawach rel. jest rabin; nie jest on kapłanem, ale znawcą prawa rel. i jego świętych ksiąg oraz nauczycielem judaizmu. W judaizmie zakłada się, że pisma rel. powinien studiować każdy pobożny Żyd zarówno w celu poznania tradycji i rytuałów, jak i w przekonaniu, że prowadzi to do moralnego życia, które zasadza się m.in. na trosce o słabych, miłosierdziu, dążeniu do sprawiedliwości i czynienia pokoju między ludźmi.
W judaizmie diaspory pojawiały się różne nurty i ugrupowania; nurt mistyczny rozwinął się w filozofię kabalistyczną ( kabała), z której wyrosły sekty, takie jak: sabataizm, frankizm oraz ruch odnowy rel. chasydyzm, zapoczątkowany przez Baal Szem Towa. Konflikt chasydów z nurtem tradycyjnym stopniowo słabł i ostatecznie został zastąpiony wspólnym oporem wobec sekularyzacji i dążeń do reformy judaizmu. W XVIII w. popularność zdobywały idee żyd. oświecenia ( haskala), wprowadzane przez M. Mendelssohna, łączące praktykę judaizmu z nowoż. racjonalizmem; z niego wywodzą się różne formy współczesnego judaizmu reformowanego, który współistnieje z judaizmem tradycyjnym.
Wśród żyjących współcześnie kilkunastu mln Żydów (gł. w USA, Izraelu, Francji, W. Brytanii, Rosji) kilkanaście procent wyznaje judaizm tradycyjny część ultraortodoksyjny (np. chasydzi), który nakazuje nawet zachowanie dawnego ubioru, część nowocześnie ortodoksyjny, łączący rygoryzm rytualny życia codziennego z pełnym uczestnictwem w życiu społ. państwa (powszechny np. w Izraelu i USA). Inni nieobojętni religijnie Żydzi przyznają się do judaizmu reformowanego lub judaizmu konserwatywnego, które powstały w XIX w. w Niemczech, a teraz ich gł. ośrodki znajdują się w Stanach Zjednoczonych. Oba te kierunki podkreślają wagę osobistego wyboru z bogactwa tradycji judaizmu, oba, od niedawna, umożliwiają kobietom pełnienie wszystkich funkcji rel. (w tym także funkcji rabina). Juaizm reformowany odrzuca znaczną większość przepisów rytualnych (np. przepisy pokarmowe), początkowo był niechętny syjonizmowi; w USA przybiera często postać zaangażowania społ., a nie religijnego. Judaizm konserwatywny, który powstał po odrzuceniu zbyt radykalnych reform rel., modyfikuje niektóre przykazania rytualne (np. dopuszcza udanie się samochodem do synagogi w szabat), a także nigdy nie negował ważności języka hebr. dla liturgii (i w ogóle dla judaizmu) oraz roli Ziemi Obiecanej.

Przez tysiąclecia wyznawanie judaizmu determinowało, kto jest Żydem; w ciągu ostatnich 2 wieków coraz więcej Żydów określa swoją przynależność do społeczności żyd. w sensie nar. lub kulturowym, a nie rel.; większość przyznaje się jednak do uznawania zasadniczych kategorii żyd. wizji świata, przedstawionej w tradycji judaizmu. W judaizmie nie ma dogmatów ustalonych w sposób wiążący, ale wierzący Żydzi uznają 13 zasad wiary sformułowanych przez Majmonidesa w XII w. (przyjmując je dosłownie lub reinterpretując). Według tych zasad Bóg jest stwórcą, jest jeden, bezcielesny, wieczny, jako jedyny może być obiektem kultu, mówił przez proroków, Mojżesz był największym z nich, on otrzymał Torę, która jest niezmienna, Bóg jest wszechwiedzący, odpłaca człowiekowi za jego czyny, nadejdzie mesjasz, nastąpi zmartwychwstanie