Kształtowane się sejmu walnego

W czasie panowania Zygmunta I utrwaliła się zgodnie z konstytucją Nihil novi pozycja sejmu walnego i ustaliła jego organizacja. Sejm walny składał się z trzech " stanów sejmujących ": króla, senatu i izby poselskiej. W skład senatu wchodzili najwyżsi dostojnicy Kościoła rzymsko-katolickiego, główni urzędnicy wojewódzcy i ziemscy, oraz urzędnicy zawiadujący kancelarią (tzn. prowadzący politykę zewnętrzną i wewnętrzną państwa), dworem królewskim i skarbem. Byli to więc arcybiskupi i biskupi diecezjalni, wojewodowie, kasztelanowie i tzw. ministrowie: kanclerz, podkanclerzy, marszałek wielki, marszałek nadworny oraz podskarbi.

Członkowie senatu pełnili swe funkcje dożywotnio. Byli to przede wszystkim wielcy możnowładcy świeccy i duchowni, przedstawiciele najzamożniejszych rodów. Wprawdzie wśród senatorów, zwłaszcza między kasztelanami, nie brakowało również średniej szlachty, nie istniały bowiem żadne formalne przepisy ograniczające szlachcie dostęp do senatu, niemniej dominująca rola przypadała w nim magnatom.

Izba poselska składała się z posłów, wybieranych na sejmikach przedsejmowych w województwach czy ziemiach przez ogół szlachty, w tym także przez senatorów.
Po 1569 r. w składzie sejmu walnego znaleźli się również posłowie Prus Królewskich oraz Wielkiego Księstwa Litewskiego. Izba poselska liczyła wtedy ok. 170 posłów, gdy w senacie zasiadało 140 senatorów.

Posłowie byli uważani nie za reprezentantów ogółu szlachty całej Rzeczpospolitej, lecz poszczególnych województw czy ziem. Samodzielność posłów krępowały instrukcje, które od czasów Zygmunta I stają się nieodłącznym zjawiskiem przy pełnieniu funkcji poselskiej. Instrukcje spisywała szlachta zbierająca się na sejmiku przedsejmowym, zwoływanym z zasady przez króla. Na sejmiki przyjeżdżali legaci królewscy, którzy przedstawiali powody zwołania sejmu. Instrukcja sejmikowa stanowiła początkowo zbiór wskazówek, jakie stanowisko mają posłowie zajmować w sprawach wysuwanych przez króla. Z czasem szlachta zaczęła dorzucać również własne postulaty, o charakterze ogólnym czy nawet prywatnym, i już pod koniec XVI w. pojawiały się ogromne, liczące kilkadziesiąt punktów instrukcje.

Swego rodzaju kontrolą zastosowania się do instrukcji były sprawozdania z przebiegu obrad sejmowych, które składali posłowie na sejmikach. W końcu XVI w. ustalił się zwyczaj zwoływania w tym celu specjalnych sejmików, zwanych relacyjnymi. Sejmiki te stały się ważnym elementem w życiu parlamentarnym Rzeczypospolitej, stanowiąc swego rodzaju uzupełnienie sejmu, nierzadko podejmując zwłaszcza w sprawach skarbowych ostateczne, szczegółowe decyzje, ogólnie tylko wyrażone w uchwałach sejmowych. Niejednokrotnie zresztą w XVI w., gdy sejmy nie podejmowały uchwał odpowiadających życzeniu króla, ten zwracał się bezpośrednio do sejmików.

Zarówno sejm jak i sejmiki były instytucjami zdecydowanie szlacheckimi. Duchowieństwo miało swych przedstawicieli w senacie; biskupi diecezjalni uczestniczyli także w posiedzeniach sejmików. Natomiast ogół duchowieństwa mógł udzielać zezwolenia na podatki na synodach prowincjonalnych. Stałe prawo zasiadania w sejmiku generalnym miały miasta Prus Królewskich; przedstawicieli ich jednak nie wysyłano jako posłów na sejm. Jedynie Kraków, a po 1569 r. także Wilno miały prawo wysyłania na sejm dwóch posłów, zwanych ablegatami. Rola ich była ograniczona do asystowania obradom, bez prawa głosowania. W późniejszym okresie podobne uprawnienia uzyskał także Lwów, Kamieniec Podolski Lublin.

Sejmy zwoływał początkowo król w dowolnych terminach, zgodnie z potrzebą. On też ustalał cel obrad. Dopiero od 1573 r. przyjęto za zasadę zwoływanie sejmu raz na dwa lata na 6 tygodni. Sejmy takie nazywano zwyczajnymi. Gdy tego wymagały okoliczności król mógł zwołać również dwutygodniowy sejm nadzwyczajny ( ekstraordynaryjny ). Za zgodą posłów okres obrad sejmu mógł zostać przedłużony: takie przedłużenie nazywano prolongacją. Miejscem obrad początkowo bywał najczęściej Piotrków i Kraków. Od unii lubelskiej obrady sejmu Rzeczypospolitej Obojga Narodów odbywały się zwykle w Warszawie; jedynie stałym miejscem sejmu koronacyjnego pozostał Kraków.

Wobec wzrostu znaczenia sejmu sejmiki pozostawały jakby na drugim planie. Niemniej, zwłaszcza pod koniec XVI w., szlachta zbierała się na nich coraz częściej i poszerzała ich kompetencje. Obok tradycyjnych sejmików przedsejmowych, wybierających posłów na sejm i układających dla nich instrukcje, oraz sejmików elekcyjnych, wybierających 4 kandydatów na ziemskie urzędy sędziowskie, utrwalił się posejmowy sejmik relacyjny, wprowadzony został coroczny sejmik deputacki, na którym wybierano deputata na Trybunał, pojawił się w dobie bezkrólewia sejmik kapturowy, zajmujący się organizacją konfederacji i sądów. W coraz silniejszym stopniu sejmikom przypadała rola zasadniczego organu samorządu lokalnego. W ten sposób położone zostały fundamenty pod rządy sejmikowe, które nastąpiły w XVII w. w miarę postępującego rozkładu sejmu. Na razie przecież, w połowie poprzedniego wieku właśnie sejm miał decydować o charakterze przemian, które doprowadziły do ukształtowania się Rzeczpospolitej Obojga Narodów.