Szkło - historia powstania, zastosowanie szkła w gastronomii, rodzaje kieliszków i ich przeznaczenie do wybranych napojów.

Dwutlenek krzemu (krzemionka) to substancja stała występująca w trzech odmianach polimorficznych: kwarc, trydymit, krystobalit. Dwutlenek krzemu topi się w temp. 1710oC. Nawet podczas bardzo wolnego ochładzania zestala się na szkliste, bezpostaciowe ciało stałe (szkło kwarcowe), odporne na działanie czynników chemicznych z wyjątkiem fluorowodoru i alkaliów. Szkło kwarcowe ma mały współczynnik rozszerzalności termicznej, dzięki czemu wykazuje dużą odporność na szybkie zmiany temp. Dobrze przepuszcza promienie nadfioletowe.
Tlenek krzemu SiO2 jest głównym składnikiem substancji takich jak krzemień, piasek, kwarc. W zależności od postaci, w jakiej występuje i zabarwienia tlenek krzemu tworzy różne minerały. Jeżeli występuje w postaci krystalicznej, jest nazywany kwarcem. Drobnoziarnisty kwarc jest głównym składnikiem wielu minerałów, m.in. opalu, chalcedonu i agatu. Kryształy kwarcu mogą być bezbarwne, pięknie wykształcone, np. kryształ górski. Mogą być także zabarwione na kolor fioletowy, są to ametysty lub żółty- cytryny.
Odmiany te są stosowane do wyrobów jubilerskich, a także do tworzenia przedmiotów ozdobnych, np. pucharów. Kwarc ma również inne, o wiele ważniejsze zastosowania, np. w przemyśle optycznym do wyrobu soczewek i pryzmatów, oraz w radiotechnice. Ze względu na to, ze SiO2 jest półprzewodnikiem, znalazł zastosowanie w elektronice. Bez niego nie może pracować żaden komputer. Stopiony kwarc służy do wyrobu naczyń i aparatury laboratoryjnej, a także lamp kwarcowych. Dwutlenek krzemu (piasek) jest stosowany do produkcji szkła, szkła wodnego, zaprawy murarskiej, cementu, wyrobów ceramicznych, emalii, form odlewniczych i innych. Jest również surowcem do otrzymywania krzemu i jego stopów.


SZKŁO to substancja, o właściwościach mechanicznych zbliżonych do ciała stałego, powstałego w wyniku przechłodzenia stopionych surowców, głównie minerałów i innych surowców nieorganicznych. Z prostych składników, takich jak: czysty piasek kwarcowy - SiO2, soda - Na2CO3 i wapień - CaCO3, można otrzymać szkło.
Brak uporządkowanej struktury w przestrzeni zbliża szkło do cieczy, natomiast sztywność i kruchość do ciał stałych.
W życiu codziennym termin szkło kojarzy nam się z szybami okiennymi. Jest to dowód na to, że szkło dobrze przepuszcza promienie widzialne (ok.90%).
Szło ma kilka pożytecznych cech: nie przewodzi ciepła ani elektryczności i ma twardą powierzchnię nie reagującą z większością chemikaliów.
Szkło w stanie ogrzewania stopniowo mięknie i powoli przechodzi w gęstą ciecz. W czasie oziębiania ciecz staje się coraz mniej płynna, stopniowo przechodzi w masę plastyczną dającą się formować, aż wreszcie zastyga w postaci zupełnie sztywnej.
Ani w czasie ogrzewania, ani w czasie studzenia szkła nie możemy stwierdzić określonej, stałej temperatury, w której następuje topnienie lub krzepnięcie. Wiemy jednak jak wygląda ułożenie atomów tlenu i krzemu w stanie krystalicznym (a), w stanie szklistym (b).
W stanie krystalicznym atomy ułożone są w kształcie jakiejś figury geometrycznej np. sześcianu, a w stanie szklistym uporządkowane są asymetrycznie.

HISTORIA

Pierwsze ośrodki szklarskie powstały prawdopodobnie w Babilonii i Egipcie prawie 3 000 lat p.n.e. W czasach nowożytnych rozkwit produkcji szkła wiązał się z założeniem hut szkła we Włoszech i na wyspie Murano obejmującej pięć wysp w Lagunie Weneckiej. Rozpoczęto w nich produkcję luster. W Polsce pierwsze wyroby ze szkła odkryto na przełomie X/XI wieku.
Przemysł szklarski na całym świecie zaczął się szybko rozwijać w XX wieku. Wtedy też skonstruowano pierwszą maszynę do automatycznej produkcji opakowań szklanych.
W dzisiejszych czasach do krajów o bardzo wysoko rozwiniętym przemyśle szklarskim należą: USA, Japonia, Rosja, Niemcy, Francja i Wlk. Brytania.
W Polsce wyroby te produkowane są głównie w hutach w Sandomierzu, Piotrkowie Trybunalskim, Krośnie, Wałbrzychu i Szklarskiej Porębie.

HUTY SZKŁA

Obecnie szkło produkuje się w hutach szkła.
Huty szkła to zakłady wytapiające i wytwarzające produkty szklane. Surowce szklarskie po odważeniu i zmieszaniu zasypuje się do pieców szklarskich ogrzanych do temperatury kilku tysięcy stopni Celsjusza i wytapia się masę szklarską. Z tej masy natomiast formuje się odpowiednie wyroby przez prasowanie, ciągnienie, walcowanie, wydmuchiwanie lub wytłaczanie w formach. Po kilku tygodniach stygnięcia i twardnienia, szkło nadaje się do użytku.

BARWA

Barwę szkłu nadają różne składniki.
Po dodaniu manganu(Mn) i niklu(Ni) szkło zabarwi się na fioletowo natomiast po dodaniu żelaza(Fe) i chromu(Cr) na zielono.
Naukowcy opracowali jeszcze wiele innych kombinacji łączenia pierwiastków do otrzymywania różnych kolorów szkła. Dla otrzymania jeszcze większej ilości odcieni szkła dodaje się też bieli cynkowej (ZnO), substancji barwiących oraz odbarwiających. W ten właśnie sposób możemy otrzymać każdy kolor, który jest nam potrzebny.
Dodanie glinu i boru powoduje natomiast wzrost odporności mechanicznej i termicznej szkła, a gdy dodamy tlenku ołowiu, w szkle zmieni się współczynnik załamania światła.
Tak więc dla uzyskania specjalnego rodzaju szkła, wystarczy dodać do niego odpowiednie składniki.

ZASTOSOWANIE SZKŁA

Szkło dzięki swoim cechom znajduje zastosowanie we wszystkich dziedzinach życia.
Jest ono stosowane jako:
optyczne - pryzmaty, soczewki czyli specjalnie uformowane kawałki szkła
okienne - szyby okienne
laboratoryjne - sprzęt laboratoryjny
budowlane - wata szklana, płyty wykładzinowe, izolacja cieplna (szkło piankowe)
stołowe - szklanki, kieliszki, wazony, talerze, ozdobne dzbanki
elektrotechniczne - żarówki, izolatory
butelkowe - butelki
na opakowania - słoiki i inne szklane opakowania, przydatne w różnych dziedzinach życia
Tworzywa sztuczne wzmacnia się włóknami ze szkła. Powstaje wtedy materiał zwany kompozytem, stosowany do budowy karoserii samochodowych.
Materiały ceramiczne są odporne na wysokie temperatury. Płytki ceramiczne chronią wnętrze statku kosmicznego przed nagrzaniem podczas wchodzenia w atmosferę.

RODZAJE SZKŁA

Szkło bezpieczne jest to rodzaj specjalnego szkła, które w wyniku hartowania po rozbiciu rozpada się na małe kawałki o zaokrąglonych, nie kaleczących krawędziach.
Jednym z rodzajów tego szkła jest szkło zbrojone. Jest ono walcowane z wtopioną siatką metalową, co zapobiega rozpryskiwaniu się szkła przy pęknięciu. Szkło to jest głównie stosowane w budownictwie i motoryzacji (szyby samochodowe)

Szkło wodne jest to syropowatej gęstości ciecz będąca wodnym roztworem krzemianu sodu lub potasu. Stosowane jest do ochrony przeciwogniowej tkanin, papy, drewna i do wyrobów kitów i farb ognioochronnych.

Szkło ołowiowe jest łatwo topliwe i ma duży współczynnik załamywania światła. Z tego powodu służy do wyrobu kryształów i soczewek.

Szkło potasowe składa się głównie z K2O(tlenku potasu), CaO(tlenku wapnia) i SiO2(tlenku krzemu). Jest to szkło trudno topliwe, więc znalazło sobie zastosowanie w laboratoriach chemicznych. Jest ono niezastąpione, gdyż nawet na lekcjach chemii często ogrzewamy probówki do wysokich temperatur. Zwykłe szkło w tych warunkach odkształciłoby się i niemożliwe byłoby przeprowadzania doświadczeń laboratoryjnych.

Szkło sodowe ma natomiast niską temperaturę topnienia. Składa się głównie z tlenku: sodu, wapnia i krzemu. Ma bardzo duże zastosowanie w życiu codziennym. Z pewnością sami nie zdajemy sobie sprawy, jak często się z nim spotykamy. Szkło to służy do wyrobu sprzętów codziennego użytku takich jak: szklanki, naczynia i szyby okienne. Również stosujemy je do produkcji opakowań szklanych; butelek i słoików.

Szkło kwarcowe składa się głównie z tlenku krzemu. Jest trudno topliwe. Ma dużą odporność na zmiany temperatury. Cechuje je też dobra przepuszczalność promieni widzialnych. Szkło kwarcowe znalazło sobie zastosowanie w produkcji naczyń laboratoryjnych i elementów aparatury optycznej. Jednak głównie służy do produkcji lamp kwarcowych.

Szkło artystyczne kształtuje się na gorąco z masy płynnej. Wyroby szklane dekoruje się emaliami i złoceniem, szlifowaniem, grawerowaniem, punktowaniem i rysowaniem diamentem. Można też trawić powierzchnię kwasem i matować piaskiem. Współcześnie w wytwarzaniu szkła artystycznego wykorzystuje się przede wszystkim możliwości, które oferuje sam materiał.
Kształtowanie szkła ciekłego daje w efekcie nowe, bogate formy przedmiotów. Produkcja ta może odbywać się automatycznie przy użyciu maszyn lub własnoręcznie.
Przedmioty wykonane przez artystę rzeźbiarza mogą stać się dziełem sztuki. Istnieje już nawet Muzeum Szkła Artystycznego w Murano; mieście, w którym przed wiekami zaczęto produkować szkło.
Kieliszki - koniecznie z jednego kompletu - ustawiamy po prawej stronie nakrycia, nad sztućcami w kolejności podawania trunków (bliżej ręki ten który będzie użyty pierwszy), oraz w zależności od wysokości szkła (niższe z przodu). Zwykle są to kieliszek do wódki, do wina białego i wina czerwonego. W pobliżu powinien stać duży kielich do wody lub szklanka. W przypadku gdy zachodzi potrzeba użycia dodatkowych kieliszków (np. do szampana) są one dostawiane w trakcie. W sytuacji, gdy szampan jest jedynym podawanym alkoholem kieliszek stawiamy na początku. Nie stawia się na stole kieliszków do likieru, brandy i whisky (podaje się je do deseru).
Do wódek - stosuje się zarówno kieliszki na nóżce jak i bez o pojemności 30-60 ml - rys. A, B, C. Trzymamy za nóżkę lub za grube dno. W kieliszkach z nóżką podajemy wódki czyste i gatunkowe, w kieliszkach bez nóżki tylko czyste.Wódki czyste podaje się zamrożone (zamrożone mogą również być też kieliszki), natomiast wódki gatunkowe podaje się w temperaturze pokojowej. Kieliszek napełniamy tak by do rąbka pozostało 3-5 mm.
Do szampana i win musujących - stosuje się kieliszki zwane fletami. Mają pojemność 150-180 ml, są smukłe z reguły zwężające się ku górze - rys. A, B, C. Trzymamy za nóżkę, by dłonią nie rozgrzać trunku. Kieliszki napełniamy do 3/4 wysokości. Szampan powinien stać w wiaderku z lodem
Do win czerwonych - stosujemy kieliszek z dużą, zwężającą się ku górze czaszą o pojemności 150-250 ml i dość krótka nóżką - rys. A, B. Do burgunda stosujemy kieliszek z pękatą czaszą o pojemności 100-150 ml i długą nóżką - rys. C. Kieliszki trzymamy za czaszę bądź za nóżkę. W kieliszkach do wina czerwonego możemy podać wino białe. Napełniamy je do 3/4 kieliszka.
Do win deserowych i apereitif'u - stosuje się kieliszki przypominające kieliszki do wina czerwonego, ale mniejsze. Czasza ma pojemność około 100 ml. Rysunek A przedstawia kieliszek uniwersalny, Rysune B i C kieliszek do Porto, a rysunek D kieliszek do sherry. Aperitif pijemy przed posiłkiem, natomiast wina deserowe (sherry, wermut, porto) po posiłku. Kieliszki trzymamy za nóżkę. Podajemy w temperaturze pokojowej (za wyjątkiem sherry które schładzamy podobnie jak wina białe). Napełniamy nie więcej niż do połowy kieliszka.
Do koniaków i brandy - stosuje się kieliszki z pękatą czaszą o pojemności powyżej 230 ml. Kieliszek trzymamy za czaszę. Do kieliszka wlewamy jedynie około 20-40 ml.
Do whisky ("old fashioned", rocks-glass)- stosuje się szklanki w kształcie walca o grubym dnie i pojemności 150-220 ml. Szklanki te można również stosować do drinków, fantazyjnych koktajli oraz wszystkich alkoholi nalewanych na kostki lodu.
Do likierów - stosuje się kieliszki zbliżone kształtem do kieliszków do wódki na nóżce, z tym że są znacznie smuklejsze. Pojemność czaszy nie powinna przekraczać 60 ml. Trzymamy je za nóżkę. Napełnimy do połowy kieliszka.
Do short drinków (sporządzane z samych alkoholi) - stosuje się kieliszki o rozszerzającej się czaszy i dość krótkiej nóżce - rys. A o pojemności czaszy do 150 ml. Napełniamy je tak by do krawędzi zostało nie mniej niż pół centymetra.Do martini kieliszek ma charakterystyczny kształt rys B, podobnie jak do margarity rys. C.
Do long drinków (alkoholi rozcieńczanych) - stosuje się smukłe, duże szklanki o pojemności od 150 do 350 ml - rys. A, B, C. Napełnia się je do około 2 cm przed rąbkiem
Do hot drinków (gorący alkohol) - stosuje się szklanki z uszkiem o pojemności od 200 do 250 ml. Niekiedy maja odzielona podstawkę - rys. A.Do fantazyjnych napojów alkoholowych - stosuje się: kieliszki ze smukłą wysoka czaszą rozszerzająca się ku górze - rys. B, szklanki do whisky, oraz w innych szklanych naczyniach o urozmaiconym kształcie
SZKŁO
Dobrze dobrane kieliszki i szklanki wpływają na estetyczny wygląd stołu. Liczba i rodzaj kieliszków zależą od napojów, jakie podamy w trakcie posiłku. Pamiętać musimy, że do każdego napoju przeznaczony jest inny rodzaj szkła.

Kieliszki ustawia się nieco z prawej strony, powyżej talerza podstawowego, szeregując je według kolejności użycia od prawej strony poczynając. Jeśli do przystawki podajemy wódkę, to kieliszek do wódki stoi pierwszy z prawej strony. Drugie miejsce zajmie duży kieliszek na długiej nóżce do białego wina, a trzecie – nieco niższy o bardziej owalnym kielichu – do wina czerwonego. Kieliszek do szampana (szeroki, płytki o wysokiej nóżce lub wysoki i wąski w kształcie tulipana) stanie jako ostatni w tym rzędzie. Oddzielnie, trochę wyżej w bok od kieliszka do wódki, stoi szklaneczka z oziębioną wodą mineralną.
Szkło ma szerokie zastosowanie w gastronomii. Nie sposób wymienić wszystkich rodzajów szkła używanych w lokalach gastronomicznych. Stosuje się je przede wszystkim do napojów (ciepłych i zimnych), do dekoracji wnętrz(wazony, , świeczniki, lampy, lustra, witraże), do deserów i lodów (salaterki, pucharki, tortownice), różnego rodzaju dzbanki, popielnice, cukiernice, maselnice, karafki, patery, platery (również lustrzane) a także talerze, choć stosowane już rzadko, zastąpione coraz częściej talerzami z ceramiki.