Perły polskiej architektury okresu Renesansu.

ZAMEK W BARANOWIE SANDOMIERSKIM

Najlepiej zachowana manierystyczna rezydencja magnacka na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej.

Skomplikowany, manierystyczny plan budowli składa się z dwóch podków — w większą, mieszkalną, otwartą ku północy, włożona jest druga, otwarta ku południu, a na którą składają się trzy skrzydła piętrowych, arkadowych krużganków. Główne wejście wiedzie na dziedziniec poprzez wieżę bramną parawanowej ściany północnej. Zgodnie z prawidłami, lubującej się w zaskakujących efektach, architektury manierystycznej wkraczającego na podwórzec wita niespodziewanie surowa, gładka ściana. Dopiero po obróceniu otwiera się wspaniały widok na krużganki, a zwłaszcza na wachlarzowo rozpostartą klatkę schodową. Militarny charakter rezydencji podkreślają bastionowe, cylindryczne wieże narożne.

Zamek w Baranowie wzniesiono na przełomie XVI i XVII w. (1592–1601) dla Leszczyńskich — starosty radziejowskiego Rafała i jego syna, wojewody brzesko-kujawskiego, Andrzeja. Znakomita kamieniarka wskazuje na zatrudnienie przy budowie warsztatów Santi Gucciego i Tomasza Nikla. W latach 30. XVII w. powstały sztukaterie autorstwa Giovanniego Battisty Falconiego. U schyłku stulecia barokowej przebudowy dla nowych właścicieli — Lubomirskich, dokonał Tylman z Gameren.

Ocalały zamek odrestaurowano po II wojnie światowej, m.in. dzięki pomocy Kombinatu „Siarkopol” z Tarnobrzega. Obecnie mieści się tu m.in. Muzeum Siarki.

ZESPÓŁ MIEJSKI W SANDOMIERZU.

Jedno z najcenniejszych założeń urbanistycznych na ziemiach polskich.

Położony w pobliżu ujścia Sanu do Wisły był przez kilka stuleci drugim, po stołecznym Krakowie, co do znaczenia ośrodkiem miejskim w Małopolsce. W 1138 na mocy testamentu Bolesława III Krzywoustego stał się stolicą jednego z księstw dzielnicowych — do 1166 rządził Henryk, a po nim Kazimierz II Sprawiedliwy i jego potomkowie. Początkowo Sandomierz rozwijał się na Wzgórzu Świętopawelskim (tzw. Stare Miasto). Na sąsiednim wzgórzu Św. Jakuba w latach 20. XIII w. powstał jeden z najwcześniejszych klasztorów dominikańskich, zniszczony wraz z całym miastem 1259/60.

Ponowna lokacja nastąpiła u schyłku rządów księcia Leszka Czarnego, w 1286r. Typowy szachownicowy układ rozplanowany został wokół opadającego ku skarpie rynku. Pośrodku placu stoi ceglany, gotycki ratusz z renesansową attyką i wieżą.

Na południe i wschód od osady znajdują się trzy kolejne wzgórza porozdzielane parowami — katedralne (kolegiackie) ze świątynią fundacji Kazimierza III Wielkiego i pięknym gotyckim Domem Długosza (XV w.), zamkowe, z pozostałościami królewskiej twierdzy i rezydencji (przebudowanej za Zygmunta I Starego i wysadzonej przez Szwedów podczas Potopu 1656) oraz wzgórze Św. Piotra z późnorenesansowym kolegium jezuickim w XVII w., od nazwiska fundatora zwane Gostomianum. Okazały gmach, z wysoką attyką, stanowi charakterystyczny element panoramy miasta od strony Wisły.

Z dawnych fortyfikacji średniowiecznych pozostała znakomicie zachowana północna brama (Opatowska) i wąska furta, nazywana Uchem Igielnym. Minioną świetność licznych kamienic sandomierskiego patrycjatu przypomina dawna siedziba Ossolińskich w rynku, z typowym dla XVI-XVII w. arkadowymi podcieniami.

W XIX i XX w. wiele zabytków Sandomierza uległo zniszczeniu, ale mimo tego miasto stanowi zespół pomników architektury o unikatowej wartości.

ZESPÓŁ MIEJSKI W KAZIMIERZU DOLNYM NAD WISŁĄ.

Najbardziej znane w Polsce zabytkowe miasteczko z licznymi manierystycznymi budowlami sakralnymi i mieszczańskimi.

W połowie XIV w. u stóp zamku królewskiego król Kazimierz III Wielki lokował miasto, któremu nadał własne imię. W odróżnieniu od Kazimierza krakowskiego, położone w górze Wisły, miasto w ziemi lubelskiej otrzymało przydomek Dolnego. Kilka ulic rozplanowano wokół niewielkiego rynku, nigdy nie powstały mury obronne — bezpieczeństwo zapewniał wspomniany zamek.

W XVI i XVII w. Kazimierz stał się ważnym ośrodkiem handlu zbożem przy wiślanym szlaku. Bogaciło się na tym kazimierskie mieszczaństwo, rody Celejów, Górskich, Przybyłów. Ci ostatni wznieśli przy rynku dwie kamienice, słusznie uchodzące za najwspanialsze przykładu rodzimego nurtu manieryzmu polskiego, którego centrami, były obok Kazimierza, przede wszystkim Lublin i Zamość. Kamienice Pod Św. Krzysztofem i Św. Mikołajem zdobi przebogata dekoracja, wypełniająca całą powierzchnię piętrowej elewacji, jak też wysoką attykę, skrywającą dach (tzw. pogrążony).

Kilka dalszych kamienic miejscowego patrycjatu znajduje się przy wiodącej wzdłuż rzeczki Grodarz ku Wiśle ulicy Senatorskiej — uwagę zwraca zwłaszcza dom Celejów. Na południe od niej rozciągało się tzw. Krakowskie Przedmieście, na północ Gdańskie. Stały tu bardzo liczne spichlerze zbożowe, o dekorowanych szczytach. Kilka z nich przetrwało do naszych czasów.

Zachowały się w Kazimierzu trzy kościoły — reformacki, na wzgórzu za Grodarzem, skromny szpitalny Św. Anny i okazała fara pw. Św. Bartłomieja i Św. Jana Chrzciciela. We wnętrzu przetrwał jeden z najstarszych prospektów organowych, a także typowa dla manieryzmu lubelskiego dekoracja sklepienia.

Na wzmiankę zasługuje również zespół zabytków żydowskich — synagoga, drewniane jatki, kirkut.

KAPLICA ZYGMUNTOWSKA NA WAWELU W KRAKOWIE

Kaplica grobowa ostatnich Jagiellonów w katedrze na Wawelu; jedno z pierwszych dzieł renesansu w Polsce (pierwowzór późniejszych kaplic grobowych); najwybitniejsze dzieło renesansu toskańskiego na pn. od Alp; architektem, budowniczym oraz wykonawcą części dzieł rzeźb. kaplicy (wybud. 1519–33) był B. Berrecci; Kaplica Zygmuntowska jest wzniesiona na planie kwadratu z 8-bocznym bębnem wspierającym kasetonową kopułę (pozłacaną z zewnątrz) zwieńczoną latarnią.

W kaplicy znajdują się: nagrobki Zygmunta I Starego (1529–31, Berrecci), Zygmunta II Augusta i Anny Jagiellonki (1574–75, Santi Gucci); ołtarz - pentaptyk fundacji Zygmunta I Starego (1531–38, warsztat norymberski) z malowanymi scenami na zewnątrz (J. Pencz) i ze srebrnymi, płaskorzeźbionymi plakietami wewnątrz (P. Fltner, M. Baier); krata brązowa (1530–32, H. Vischer); ściany z bogatym podziałem arch. i bogatą dekoracją rzeźb. (groteskową, arabeskową i figuralną) o wpływach florenckich i rzymskich

ZESPÓŁ MIEJSKI ZAMOŚCIA.

Stare miasto w Zamościu, nazywane perłą renesansu europejskiego.

Zamość powstał w ostatniej ćwierci XVI w. na miejscu wsi Skokówki z woli wielkiej postaci dziejów polskich — kanclerza i hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego herbu Jelita. Błyskotliwa kariera publiczna i majątkowa Zamoyskiego, wywodzącego się ze średniozamożnej rodziny szlacheckiej, osiadłej w województwie bełskim, nie miała odpowiednika w całych dziejach Rzeczypospolitej. Osiągnąwszy u boku króla Stefana Batorego, którego był najbliższym współpracownikiem, dominującą pozycję polityczną, pragnął ugruntować ją poprzez założenie ordynacji — zespołu dóbr dziedziczonych w całości przez najstarszego syna. Różnymi metodami skupił w swoim ręku kilkaset wsi od Wisły po Bug (ponad 600 tysięcy hektarów). Z nowego miasta, Zamościa, pragnął uczynić stolicę tego quasipaństwa. Rolę katedry pełniła kolegiata Św. Tomasza Apostoła. Prestiż ordynacji i rodu podnosiła, utworzona w 1595 r., Akademia Zamojska — druga wyższa szkoła w całej Koronie.

Prace przy wytyczaniu miasta i budowie gmachów oraz nowoczesnych umocnień ruszyły w 1580 r. Zamość, rozplanowany przez włoskiego architekta Bernardo Morando według nowożytnych idei miasta idealnego (città-ideale), stał się jednym z najlepszych dzieł renesansowej urbanistyki europejskiej. Życie ekonomiczne koncentrowało się na wielkim rynku, z ratuszem stojącym w jednej z pierzei (wspaniałe wachlarzowe schody pochodzą z lat 60. XVIII w.), oraz placu solnym i węglowym. Podcieniowe kamienice zdobiły pierwotnie postrzępione attyki. Mieszczaństwo zamojskie składało się z Polaków, Rusinów, Ormian, Żydów, Włochów. Stąd w obrębie obwarowań wyrosły świątynie różnych religii i wyznań. Wspólne fortyfikacje chroniły zarówno kamienice mieszczańskie, jak i kolegiatę, akademię i okazałą rezydencję ordynatów.

Zamość pozostawał w rękach Zamoyskich do 1821 r. Po odkupieniu przez władze Królestwa Polskiego miasto przybrało uproszczony, klasycystyczny kostium.

RATUSZ W POZNANIU.

Pomnik architektury renesansowej, najlepiej zachowana nowożytna siedziba władz miejskich na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej.

W połowie XIII w. książę poznański Przemysł I wydał przywilej lokacyjny dla swojej stolicy. Jeszcze w tym samym stuleciu mieszczaństwo poznańskie wzniosło siedzibę swoich władz. W 1536 r. stary gotycki ratusz spłonął, a jego odbudowę w stylu renesansowym przeprowadził włoski architekt Giovanni Battista Quadro. Największą ozdobę gmachu stanowiła trójkondygnacyjna loggia zwieńczona attykową koroną z trzema wieżyczkami, przesłaniająca właściwy gmach. Spoza attyki strzela w górę wysoka wieża, w rdzeniu jeszcze gotycka, w XVIII w. nakryta klasycystycznym hełmem.

Elewacja, jak i wnętrze pokryto dekoracją o bogatym, bardzo przemyślanym programem. Obok wizerunków polskich monarchów, herbów, umieszczono symbole cnót i przymiotów (Herkules, Salomon, Dawid). W dekorowaniu sklepienia paradnej sali na I piętrze sięgnięto po tematykę astralną, motywy groteskowe, roślinne i fantastyczne.

W końcu XVIII w. Komisja Dobrego Porządku przeprowadziła gruntowny remont ratusza, ponowiony na początku XX w. Gmach spłonął w trakcie walk o Poznań w zimie 1945 r. Po odbudowie znalazł tu swoją siedzibę Muzeum Historii Miasta. Symbolem Poznania są dwa koziołki, co południe potykające się na ratuszowym zegarze.