Irlandia

Informacje ogólne

Irlandia, ire, Ireland, wyspiarskie państwo w północno-zachodniej części kontynentu europejskiego. Zajmuje większą część wyspy Irlandia u zachodnich wybrzeży Wielkiej Brytanii. Obszar 70 283 km2. Graniczy na północnym wschodzie z należącą do Wielkiej Brytanii Irlandią Północną. Północne i zachodnie wybrzeża Irlandii oblewa Ocean Atlantycki, wschodnie i południowo-wschodnie Morze Irlandzkie i Kanał Św. Jerzego.

Stolica Baile tha Cliath (Dublin), 480 tys. mieszkańców (1996).

Większe miasta (dane z 1996): Corcaigh (Cork) (127 tys.), An Ghaillimh (Galway) (57 tys.), (dane z 1991):Luimneach (Limerick) (77 tys.), Dn Laoghaire (Kingston) (55 tys.), Port Lirge (Waterford) (41 tys.).

Podzielona administracyjnie na 4 prowincje z 29 hrabstwami (Counties) oraz 4 tzw. miasta-hrabstwa (County-Boroughs).

Językiem urzędowym jest irlandzki i angielski.

Krajowa jednostka monetarna, funt irlandzki, dzieli się na 100 nowych pensów.

Ludność

3797 tys. mieszkańców (2000), co daje średnią gęstość zaludnienia 54 osoby/km2. W 1996 w miastach zamieszkiwało 58% ludności. Przyrost naturalny w 2000 wynosił 6,3‰. Irlandia jest krajem jednolitym narodowościowo, 95% mieszkańców stanowią Irlandczycy. Szacuje się, że poza granicami Irlandii mieszka ok. 16 mln osób pochodzenia irlandzkiego, w tym 13 mln w Stanach Zjednoczonych i 1 mln w Kanadzie.

Dominującą religią wśród ludności Irlandii jest katolicyzm, wyznaje go 94% społeczeństwa, t.j. praktycznie wszyscy Irlandczycy. Zjawisko analfabetyzmu nie istnieje. Przeciętna długość życia mężczyzn 74, kobiet 79 lat.

Warunki naturalne

Położona w centrum wyspy Nizina Środkowoirlandzka zajmuje prawie połowę powierzchni Irlandii. Podłoże niziny tworzą wapienie karbońskie, na których zalega dochodząca do 60 m pokrywa utworów polodowcowych. Obszar niziny obfituje w bagna i jeziora, charakterystycznym elementem północy i zachodu kraju są rozległe torfowiska. Na północ i południe od Niziny Środkowoirlandzkiej rozpościerają się niezbyt wysokie stare góry i wyżyny. Regiony te uległy wypiętrzeniu w czasie fałdowań kaledońskich i hercyńskich. Zachodzące w kolejnych epokach geologicznych procesy denudacyjne doprowadziły do zrównania pasm górskich, które obecnie przypominają płaskowyże.

Ponad powierzchnię zrównania wznoszą się szczyty zbudowane ze skał bardziej odpornych na niszczenie. W północno-zachodniej Irlandii wznoszą się góry Donegalu, z najwyższym szczytem An Earagal (Errigal) 752 m n.p.m. Na południu kraju znajdują się pasma górskie Ciarraighe (Kerry), z najwyższym szczytem Irlandii Carn Tuathail (Carrantuohill) (1041 m n.p.m.). Na wschodnim wybrzeżu kraju położone są góry Ui Oroin (Wicklow), będące przedłużeniem Gór Kambryjskich.

Linia brzegowa Irlandii jest bardzo dobrze rozwinięta. Głęboko w głąb lądu wcinają się liczne zatoki m.in. Dhn na nGall (Donegal), Modh (Clew), Gaillimhe (Galway), Inbhear Sionna (Shannon), Daingin (Dingle). Na długich odcinkach występują wybrzeża typu riasowego o skalistych, stromych ścianach. Średnia temperatura stycznia notowana w stolicy kraju (Baile tha Cliath) wynosi 5C, lipca zaś 15C. Średnia roczna suma opadów 760 mm. W zachodniej części kraju przeciętnie 200-250 dni w roku występują opady.

Historia

W 1171 król Henryk II włączył zamieszkaną przez potomków celtyckich Gaelów Irlandię w skład Anglii. Ponadto zlikwidował on irlandzki system plemienny i nadał szlachcie angielskiej majątki ziemskie w Irlandii. W następnych latach kolejni władcy angielscy zmuszeni byli tłumić bunty Irlandczyków, pomimo usilnych starań nie udało się przenieść angielskiej reformy kościelnej do Irlandii. Irlandczycy pozostali katolikami, w odróżnieniu od osiedlających się na ich ziemiach Anglików. W XVI w. król Henryk VIII zapoczątkował systematyczną akcję osiedlania protestantów angielskich w północnej dzielnicy Irlandii - Ulsterze. W 1801 utworzono Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii. Początkowo irlandzkim katolikom nie dano prawa zasiadania w londyńskim parlamencie, stało się to dopiero w 1829.

Ok. 1870 rozwinął się w Irlandii ruch niepodległościowy nazywany home rule. Początkowo ruchowi przywodził I. Butt, następnie Ch.S. Parnell. Zwolennicy home rule żądali zniesienia unii z Wielką Brytanią i nadania Irlandii autonomii i niezależności wewnętrznej. Zwolennicy ruchu, uznając tylko parlamentarną formę walki, poparli w 1886 liberalny rząd angielski W.E. Gladstone'a, w zamian za wniesienie do parlamentu projektu autonomii Irlandii. Rządowe projekty autonomii przedstawione parlamentowi dwukrotnie odrzucono (1886 i 1893), co zmniejszyło popularność home rule wśród Irlandczyków.

Z końcem XIX w. pojawił się nowy ruch niepodległościowy, dążący do pełnej suwerenności Irlandii, kierowany przez organizację Sinn Fein. W wyborach w 1918 Sinn Fein odniosła zdecydowane zwycięstwo, w roku następnym Irlandia proklamowała niepodległość, jednak nie uznaną przez Wielką Brytanię. W 1921 protestancka większość zamieszkująca Ulster ogłosiła niezależność od Irlandii. Dekretem L. George'a nadano Ulsterowi odrębny od irlandzkiego parlament.

W grudniu 1921 Wielka Brytania uznała niepodległość Irlandii, zatrzymując jednak przy Zjednoczonym Królestwie Ulster (dzisiejsza Irlandia Północna). W 1922 wskutek rozłamu w Sinn Fein doszło do wojny domowej zakończonej w 1923. Od początku niepodległego bytu państwowego głównym problemem podnoszonym przez wszystkie irlandzkie partie polityczne jest sprawa zjednoczenia wyspy. W konsekwencji obrania polityki neutralności w stosunkach międzynarodowych, Irlandia odmówiła w 1949 wstąpienia do NATO. Irlandia jest członkiem EWG od 1973. W 1969 wybuchły w Irlandii Północnej krwawe starcia między protestantami i katolikami, od tego czasu wielkim problemem wewnętrznym Wielkiej Brytanii stał się terroryzm i działalność Irlandzkiej Armii Republikańskiej (IRA). Główne bazy IRA znajdują się na terenie Irlandii. Od podpisania przez rząd irlandzki Ugody z Hillsborough (1985), Irlandia uzyskała głos doradczy w sprawach Ulsteru, zobowiązując się jednocześnie do ścigania członków IRA. 10 IV 1998 w Belfaście (Ulster), zawarto przy "okrągłym stole" ugodę między przedstawicielami ośmiu partii, zaangażowanych w trwający od wieków konflikt między katolikami i protestantami. W okresie ostatnich 28 lat pociągnął za sobą 3228 zabitych i 67 tysięcy rannych. Kompromis przewiduje, że katolicy (43%) i protestanci (54%) zasiądą we wspólnym parlamencie oraz zostanie utworzona rada Północ-Południe, dzięki której Republika Irlandii zyska wpływ na rozwój sytuacji w Ulsterze, który nadal pozostaje w związku z Wielką Brytanią. Od 11 XI 1997 funkcję prezydenta Irlandii pełni Mary Mcaleese.

Ustrój polityczny

Republika parlamentarna. Głową państwa jest prezydent, wybierany co 7 lat w wyborach bezpośrednich. Władza ustawodawcza w rękach prezydenta i dwuizbowego parlamentu (Oireachtas) o kadencji pięcioletniej. Izba niższa - Izba Reprezentantów (Dil ireann) liczy 166 członków, izba wyższa - Senat (Seanad ireann) składa się z 60 deputowanych. Premiera mianuje prezydent na wniosek Izby Reprezentantów.

Gospodarka

W 1999 produkt narodowy brutto na 1 mieszkańca wynosił 20 300 USD. Bezrobocie w 1999 wynosiło 5.5%. Na rozwój i restrukturyzację gospodarki Irlandia otrzymuje corocznie pieniądze z funduszy EWG. W ostatnich latach Irlandia była jednym z najszybciej rozwijających się krajów Wspólnoty Europejskiej.

Rolnictwo

Tradycyjnie ważną dziedziną gospodarki Irlandii jest produkcja rolna, przede wszystkim hodowla. Hoduje się przede wszystkim krowy i owce. Zdecydowanie mniejsze znaczenie w gospodarce rolnej odgrywa trzoda chlewna. Hodowla daje łącznie 75% wartości produkcji rolnictwa. Głównymi roślinami uprawnymi są: jęczmień, ziemniaki, owies, len i buraki cukrowe. Irlandia nie posiada dużych złóż surowców naturalnych. Zagłębie eksploatujące węgiel kamienny znajduje się w okolicy miasta Bantry na południowym zachodzie kraju, w rejonie Tynagh wydobywa się rudy cynku i ołowiu oraz niewielkie ilości srebra.

Przemysł

W przemyśle przetwórczym dominuje sektor rolno-spożywczy, specjalizujący się w produkcji przetworów mlecznych, bekonów, piwa i whisky. W przemyśle włókienniczym dobrze rozwinęło się lniarstwo. Zakłady przemysłowe skupiły się w stolicy i ośrodkach miejskich na południu kraju. Reprezentują one głównie branże: samochodową, maszynową, chemiczną, skórzaną, meblarską, odzieżową. Średnia stopa inflacji w latach 1980-1992: 5,3%, w 1999: 2,2%. Do największych partnerów handlowych kraju należą: Wielka Brytania, Niemcy, Francja, Stany Zjednoczone. Obroty z zagranicą w 1999 wynosiły: import - 44 mld USD, eksport - 66 mld USD. Zadłużenie zagraniczne: 11 mld USD (1998).

Atrakcje turystyczne

Dublin
Historia
Jako osada Celtów istniał już w V w., zdobyty przez Normanów(840), którzy wybudowali tu gród obronny. Przechodził następnie we władanie Duńczyków (852), Irlandczyków (1014) i Anglo-Normanów (1170). Prawa miejskie w 1172, pod panowaniem brytyjskim do XX w. Od 1921 stolica niepodległej Irlandii.
Największy ośrodek przemysłowy kraju. Dobrze rozwinięty przemysł o zróżnicowanej strukturze branżowej: produkcja środków transportu (montownie samochodów), przemysł elektrotechniczny, metalowy (produkcja maszyn rolniczych), odzieżowy, poligraficzny, przetwórstwa spożywczego (m.in. browar Guinness), stoczniowy, włókienniczy (wełniany, jutowy).
Największy w kraju, dobrze wyposażony port handlowy, morska baza rybacka. Ważny węzeł komunikacji drogowej i kolejowej. Siedziba licznych placówek naukowo-badawczych i szkół wyższych, w tym 2 uniwersytetów (protestancki - Trinity College i narodowy - University College), centrum kulturalne kraju.

Zabytki

Gmach uniwersytetu Trinity College (XVI w.), katedra Christ Church (XI w.), kościół St. Audoen (XIII w.), protestancka katedra St. Patrick (XIII w.), zamek (XIII w., przebudowany w XVII w.).


Cill Choinnigh, Kilkenny, miasto w południowo-wschodnich Irlandii, nad rzeką An Fheoir, ośrodek administracyjny hrabstwa Cill Coinnigh 9 tys. mieszkańców (1986).
Historia: w IX-XII w. stolica irlandzkiego królestwa Osraige (Ossory). Po podboju normandzkim, ok. 1200 obok miasta irlandzkiego założono miasto angielskie, które 1609 otrzymało prawa miejskie. Oba miasta połączono 1843. 1227-1536 Cill Choinnigh było miejscem obrad parlamentu kolonistów angielskich. 1336 w mieście uchwalono statuty o segregacji ludności celtyckiej i angielskiej. 1642-1649 obradowali w nim Skonfederowani Katolicy Irlandii.
Ośrodek handlowy regionu rolniczego. Przemysł odzieżowy, poligraficzny, spożywczy (gł. browarniczy).
Zabytki: kościoły - Saint John (XIII w.), Saint Mary (XIII w.). Katedry - anglikańska Saint Canice (XIII, XVIII w.), katolicka Saint Mary (1843-1857). Zamek (XIII, XIX w.).


rann, angielskie Aran Islands, grupa wysp u zachodnich wybrzeży Irlandii, u wylotu Galway Bay. Powierzchnia 47 km2, ok. 2 tys. mieszkańców (1985). Największe wyspy: Inishmore, Inishmaan, Inisheer. Uprawa owsa i ziemniaków. Rybołówstwo. Rozwinięta turystyka.


Sionna, Sionainn, Shannon, najdłuższa rzeka Irlandii. Długość 259 km, powierzchnia dorzecza 15,6 tys. km2. Źródła na wzgórzach Cuilcagh. Przepływa m.in. przez jeziora Loch Rbh i Loch Dheirgdheire. Połączona kanałami Midhe (Royal) i Laighan (Grand) z Dublinem. Uchodzi estuarium do Oceanu Atlantyckiego.
Główny dopływ - Suck.


Connachta, Connaught, Cige Chonnacht, historyczna prowincja w północno-zachodniej Irlandii, nad Oceanem Atlantyckim, obejmująca obecne hrabstwa: Galway, Mayo, Roscommon, Sligo i Leitrim. Powierzchnia 17,1 tys. km2. 423 tys. mieszkańców (1991). Główne miasta: Galway (Gaillimh), Sligo (Sligeach).
W XII w. władcy C. z dynastii O'Connor uzyskali zwierzchność nad całą Irlandią. 1169 zdobyta przez Normanów (północno-zachodnia część zachowała niepodległość jako królestwo Bretni). W XV-XVII w. pod bezpośrednią administracją Anglii. Po pacyfikacji Irlandii w połowie XVII w. przez O. Cromwella, miejsce zsyłki katolików. Od 1921 w republice Irlandii.
Zajmuje tereny falistej i pagórkowatej niziny, wyższe wzgórza tylko na zachodzie (wysokość do 819 m n.p.m.). Klimat umiarkowanie ciepły, wybitnie morski. Liczne jeziora, m.in.: Coirib, Measca, Con, Aillinne. Najrzadziej zaludniona prowincja Irlandii (25 osób/km2), tradycyjny region emigracyjny (w 1851 było tu 1010 tys. mieszkańców). Region rolniczo-przemysłowy. Przemysł maszynowy, elektrotechniczny, włókienniczy, metalowy i spożywczy. Uprawa zbóż i ziemniaków. Hodowla bydła i owiec. Na wybrzeżu rybołówstwo.