Analiza porównawcza konstytucji: marcowej i kwietniowej

Problemy II Rzeczpospolitej po odzyskaniu niepodleglosci
Po odzyskaniu przez Polske niepodleglosci w 1918 roku, nasz kraj stanal przed cztery powaznymi problemami. Po pierwsze narastaly konflikty spoleczne w panstwie zamieszkujacym przez tak wiele róznych grup. Chociaz Polscy byli tu wiekszoscia, mozna zauwazyc równiez silne wplywy Bialorusinów, Niemców, Zydów, Litwinów, Ukrainców. Kazda z tych grup pragnela wlasnego suwerennego kraju, traktujac Polske jako stan przejsciowy. Po drugie kraj, jak zreszta wiele innych po I wojnie swiatowej, musial opanowac wielka zapasc gospodarcza, przezwyciezyc bezrobocie, inflacje. Poza tym przez lata zaborów wyksztalcily sie w Polsce rózne stronnictwa polityczne i kazde widzialo panstwo w innych barwach. Nacjonalisci Dmowskiego chcieli umocnic rzady parlamentów, w którym mieli wiekszosc, przez co decydowaliby o znacznej czesci dzialan w Polsce. Socjalisci na czele z Pilsudskim dazyli do stworzenia panstwa autorytarnego opartego o autorytet dowódcy, przy czym chcieli zachowac równiez pozory demokracji, zachowujac parlament (bez wiekszych uprawnien) i rzad podlegle prezydentowi - osobie o najszerszym zakresie wladzy. Po czwarte w czasie tych 123 lat niewoli Polska ulegla glebokiemu podzialowi. Nowe wladze musialy scalic trzy elementy ukladanki: pograzona w ubóstwie Galicje, zacofany gospodarczo zabór rosyjski i w koncu zabór pruski, najlepiej prosperujacy ze wszytstkich trzech, tak zwany "spichlerz pruski" ze wzgledu na rozwój rolnictwa, szczególnie w pólnocnej czesci. Nie bylo to wcale proste zadanie. O ile z gospodarka walczyli Wladyslaw Grabski i Eugeniusz Kwaitkowski, o ile problemy spoleczne rozwiazaly sie w sumie same po II wojnie swiatowej, o tyle walki o wladze w panstwie rozgrywaly sie nieprzerwanie do 1939 roku, a najbardziej zauwaza sie ów konflikt porównujac tresc konstytucji marcowej z kwietniowej. Obie zupelnie inne, obie pisane pod dyktando innych osób o zupelnie róznych pogladach.
Sytuacja w panstwie w przededniu uchwalenia obu konstytucji

Konstytucja marcowa stworzona zostala przez endecje i skierowana bezposrednio przeciwko Pilsudskiemu, o czym swiadcza przede wszystkim ograniczenia uprawnien prezydenta, którym w mysl socjalistów mial zostac Marszalek. Powstaje zasadnicze pytanie: dlaczego? Dlaczego wlasnie narodowi demokraci a nie pilsudczycy dyktowali warunki konstytucji marcowej?
Po ogloszeniu niepodleglosci przez Rade Regencyjna 7 pazdziernika 1918 roku, powolano kilka rzadów: Józefa Swierzynskiego, Ignacego Daszynskiego, Jedrzeja Moraczewskiego, az w koncu, po uzyskaniu kompromisu pomiedzy Dmowskim i Pilsudskim zdecydowano wladze wykonawcza powierzyc ministrom pod przewodnictwem Ignacego Paderewskiego. Rzad ten zapowiedzial obok licznych reform socjalnych, gospodarczych i politycznych, wybory do Sejmu Ustawodawczego pracujacego nad nowa konstytucja panstwa polskiego (rzecz jasna, ta z 1791 byla raczej nieaktualna) na dzien 26 stycznia 1919 roku. Wiekszosc, to znaczy 36% glosów uzyskala endecja, silne bylo równiez ramie ludowców: PSL "Wyzwolenie" zdobyl 15%, a PSL "Piast" 12%. Najpierw sejm ten ustanowil tak zwana "mala konstytucje" okreslajaca podzial wladzy ustawodawczej (sejm) i wykonawczej (naczelnik panstwa plus rzad). Rzad powolany przez naczelnika, którym zostal Pilsudski, musial nie dosc, ze byc zatwierdzony przez sejm, to jeszcze przed nim odpowiedzialny. Juz wówczas zdawano sobie sprawe, jaki podzial wladzy zaprezentuje konstytucja uchwalona przez sejm ustawodawczy. Pierwsza w dziejach II Rzeczpospolitej konstytucje uchwalono po burzliwym roku zmagan, 17 marca 1921 roku (stad jej nazwa).
Konstytucja kwietniowa z kolei ma zupelnie odmienna historie powstania, jednakze równie interesujaca. W wyniku przewrotu majowego w 1926 roku wladze w panstwie sprawowali pilsudczycy. Prezydentem po Stanislawie Wojciechowskim zostal Ignacy Moscicki, gdyz Pilsudski, któremu pierwotnie zamierzano powierzyc to stanowisko, odmówil. Osoba prezydenta nadal traktowana byla jak "marionetka" w rekach sejmu. Nowy prezydent calkowicie dostosowywal sie do polecen Marszalka. Zachowujac ogól konstytucji marcowej, przeprowadzono "drobne" poprawki, które mialy przygotowac spoleczenstwo jak i opozycje do przyszlego wprowadzenia nowej konstytucji. "Nowela sierpniowa" uchwalona 2 sierpnia 1926 roku przyznawala prezydentowi prawo do rozwiazywania parlamentu, wydawania dekretów z moca ustawy, wzmocnila pozycje rzadu w sprawach budzetowych. Sejm nie mógl rozpatrywac wniosku o wotum nieufnosci dla rzadu na tym samym posiedzeniu, na którym zostalo ono zgloszone.
W 1928 roku w przededniu wyborów do sejmu zwolennicy Pilsudskiego wystapili ze swoich partii tworzac BBWR (Bezpartyjny Blok Wspólpracy z Rzadem) na czele z Walerym Slawkiem. Nastepnie chcac zdobyc wiekszosc w parlamencie, zaczeli rozprawiac sie z opozycja, która utworzyla Centrolew, w sklad którego weszli: chadecja, PSL "Wyzwolenie", PSL "Piast", PPS, Stronnictwo Chlopskie i Narodowa Partia Robotnicza. Nastepnie odbyl sie proces brzeski, w którym sadzono glównych dzialaczy Centrolewu. W przeprowadzonych w listopadzie 1930 roku wyborach "brzeskich", jawnie zreszta falszowanych, 55% w parlamencie uzyskal BBWR.
Jasnym bylo, ze potrzebna jest nowa konstytucja. Ta obecna, tj. kwietniowa, nie spelniala niezbednych warunków, jakie stawial Pilsudski, ciagle zreszta odmawiajac przyjecia prezydentury mimo nowelizacji z 1926 roku. Parlament skonczyl tworzenie drugiej w II RP ustawy zasadniczej 23 kwietnia 1935 roku. Wszystkie plany sanacji jednak sie nie powiodly, kiedy juz w maju 1935 roku Pilsudski zmarl. Tworzona dla niego konstytucja weszla w zycie za pózno. Nikt jednak nie byl w stanie przewidziec takiego obrotu sprawy. W tej sytuacji polityczna scene wraz z Ignacym Moscickim (zajmowal sie tylko sprawami wewnetrznymi) dzielili Edward Rydz-Smigly (zajmowal sie wojskiem) i Józef Beck (kontynuator polityki zagranicznej Pilsudskiego).
Wladza ustawodawcza - w marcowym blasku i kwietniowym cieniu
W swoich dwóch pierwszych artykulach konstytucja marcowa oglaszala, iz "panstwo polskie jest Rzeczpospolita" oraz, ze wladza ustawodawcza nalezy do sejmu i senatu, wykonawcza do prezydenta i rzadu, ustawodawcza do niezawislych sadów, a zwierzchnia do ludu. Rozpoczynajace konstytucje kwietniowa artykuly brzmialy juz inaczej: panstwo polskie mialo byc "dobrem wszystkich obywateli", a wladze w panstwie sprawowal prezydent RP.
Przejdzmy wpierw do wladzy ustawodawczej, czyli sejmu i senatu, która w dobie konstytucji marcowej stala nad wykonawcza. Sejm liczyl wówczas 444 poslów wybieranych na piec lat w wyborach piecioprzymiotnikowych (tajne, równe, bezposrednie, proporcjonalne i powszechne). Prawo wyborcze czynne nalezalo do obywateli, którzy ukonczyli 21 rok zycia, bierne natomiast do tych powyzej 25 roku zycia. Sejm:

» ustalal prawo, budzet i podatki
» ustalal liczbe wojska
» kontrolowal rzad, administracje i finanse
» ratyfikowal traktaty i uklady
» wraz z senatem wybiera prezydenta
» moze zmienic lub wprowadzic nowelizacje do konstytucji
» posiadal inicjatywe ustawodawcza
» powolywal NIK (Najwyzsza Izba Kontroli)
» marszalek sejmu mógl zastapic prezydenta
W 1935 roku liczbe poslów zmniejszono do 208, równiez wybieranych na piec lat. Podniesiono jednak prawo wyborcze czynne do 24 lat, a bierne do 30. Wybory do sejmu odbywaly sie wg ordynacji czteroprzymiotnikowej (tajne, równe, powszechne, bezposrednie). Do uprawnien sejmu nalezaly juz tylko:
» funkcje ustawodawcze
» kontrola rzadu
» ustalanie budzetu panstwa.
Senat z 1921 roku, w sklad którego wchodzilo 111 senatorów (prawo czynne uzyskiwano po 30 roku zycia, a bierne po 40) wybieranych takze poprzez piecioprzymiotnikowe wybory, do swoich uprawnien mógl zaliczyc:
» zglaszanie poprawek do ustaw sejmowych
» wraz z sejmem wybieral prezydenta
» za zgoda 3/5 senatorów prezydent mógl rozwiazac parlament
» Senatorowie, jak i poslowie zreszta, chronieni byli przez immunitet.
Znacznie wiecej uprawnien posiadal na mocy konstytucji kwietniowej, ale nastapily równiez zmiany w wyborach 96 senatorów. Otóz byli oni powolywani (a nie wybierani przez lud) w 1/3 przez prezydenta RP, a w 2/3 przez tzw. elite, do której mozna bylo nalezec poprzez zaslugi, wyzsze wyksztalcenie badz zaufanie w szerokim znaczeniu tego slowa. Senat:
» rozpatrywal budzet, projekty ustaw
» kontrolowal dlugi panstwa
» prezydenta zastepowal marszalek senatu (a nie jak to bylo do tej pory - marszalek sejmu)
Prezydent - marionetka czy najwazniejsza osoba w kraju?
Dmowski, obawiajac sie przejecia tego urzedu przez Pilsudskiego pragnal jak najbardziej ograniczyc kompetencje prezydenta. Dlaczego tez Sejm Ustawodawczy sprowadzil jego role do funkcji figuranta. O wszystkim bowiem w rzeczywistosci decydowal sejm, który jak juz wyzej wspomnialam wraz z senatem powolywal go na to stanowisko na siedem lat. Jednak taki urzad istnial i nalezaloby o nim wspomniec. Prezydent:
» mianowal i odwolywal rzad, wyzszych urzedników
» podpisywal akty prawne z kontrasygnata (podpisem) ministra
» wypowiadal wojne i zawieral pokój za zgoda sejmu
» byl zwierzchnikiem armii, ale nia nie dowodzil
» mial prawo laski
» zwolywal i rozwiazywal parlament
» reprezentowal panstwo zagranica
» odpowiada przed Trybunalem Stanu
» byl chroniony immunitetem z wyjatkiem zdrady panstwa, przestepstwa karnego lub pogwalcenia konstytucji
Pisana pod dyktando Pilsudskiego konstytucja kwietniowa zakladala, ze prezydent:
» jest zwierzchnikiem rzadu, parlamentu, armii (jest glównodowodzacym), sadu
» kontrolowal panstwo
» mial prawo veta
» reprezentowal panstwo zagranica
» decyduje sam o wojnie i pokoju
» zawieral uklady miedzynarodowe
» mianowal i odwolywal premiera, rzad, prezesa Sadu Najwyzszego, prezesa NIKu, naczelnego wodza, generalnego inspektora sil zbrojnych, Trybunal Stanu, 1/3 senatorów, wyzszych urzedników
» ponosi "odpowiedzialnosc wobec Boga i historii"
» zwoluje i rozwiazuje parlament
» przedluza swoja kadencje w czasie wojny do momentu uplyniecia trzech miesiecy od zawarcia pokoju
» wyznaczal swojego nastepce na czas wojny
Prezydenta wybierano na siedem lat przez Zgromadzenie Elektorów (80 osób), w sklad którego wchodza: marszalek sejmu i senatu, premier, generalny inspektor sil zbrojnych, prezes Sadu Najwyzszego, 25 senatorów i 50 poslów. Mógl go mianowac ustepujacy prezydent badz takze mógl byc wybrany w powszechnym glosowaniu spomiedzy dwóch kandydatów zgloszonych przez Zgromadzenie Elektorów i ustepujacego prezydenta.
Rzad - pomiedzy sejmem a prezydentem
Na mocy konstytucji marcowej Rada Ministrów na czele z premierem:
» zglasza projekty ustaw
» decyduje o kierunku polityki panstwa
» odpowiada przed sejmem
Natomiast od 1935 roku rzad ze wszystkich swoich poczynan musi tlumaczyc sie tylko i wylacznie prezydentowi. W obu przypadkach jednak ma ograniczona role: na rzecz sejmu za czasów konstytucji marcowej badz na rzecz prezydenta za czasów kwietniowej.
Sadownictwo - w obronie swojej niezaleznosci
Na mocy konstytucji marcowej sady sa niezalezne (czyli samodzielne, nie musza przed nikim odpowiadac) oraz niezawisle (ich decyzja nie podlega dyskusji). Jedynie prezydent ma prawo laski, czy moze uwolnic oskarzonego, kiedy ten zostanie skazany przez wszystkie sady.
Poniewaz wg ustawy zasadniczej z 1935 roku prezydent kontroluje cala wladze panstwowa, podlegaja mu takze sady. On takze powoluje i odwoluje prezesa Sadu Najwyzszego. Natomiast konstytucja ta zapewnia sadom niezawislosc.
Prawa obywateli
Obie konstytucje w sumie wprowadzaja takie sama prawa dla obywateli, czyli:
» prawa obywatelskie - równosc, wolnosc
» prawa spoleczne - ochrona pracy, ubezpieczenia socjalne, ochrona macierzynstwa, bezplatna nauka, zakaz pracy dzieci do lat 15
» prawa wolnosciowe - wolnosc slowa i prasy, sumienia i wyznania, tajemnica korespondencji
» prawa dla mniejszosci narodowych (tzw. "maly traktat wersalski")
Róznia sie, jak wynika z naszych poprzednich analiz, prawami politycznymi. Nie kazdy kto przekroczyl okreslony próg wiekowy mógl kandydowac do senatu, jak to bylo ustalone w konstytucji marcowej.
Podsumowanie analizy dwóch ustaw zasadniczych II RP
Obie konstytucje, zarówno marcowa jak i kwietniowa, wprowadzily monteskiuszowy trójpodzial wladzy na: ustawodawcza, wykonawcza i sadownicza, przy czym obie ustalily zupelnie rózne pozycje tych wladz. Jak wynika z powyzszego tekstu konstytucja marcowa skupia sie glownie na nadawaniu uprawnien wladzy ustawodawczej, natomiast kwietniowa zabiega o jak najwyzsze stanowisko w panstwie prezydenta, reprezetujacego wladze wykonawcza. Poza tym obie maja mniej wiecej te same poglady dotyczace obywateli panstwa polskiego, z tym ze kwietniowa troche uszczupla ich prawa, jednak nie jest to zmiana drastyczna. Walka bowiem toczyla sie o wladze w kraju, o decydowanie o jego losach i historii. Narodowcy, którzy jeszcze wówczas nie przyjeli idei faszystowskich, w swojej ustawie dawali bardzo liberalne zasady demokratycznego spoleczenstwa. Socjalisci takze nie zwazali na poglady czy styl zycia Polaków: grunt by nie siegali zbyt chetnie po wladze, stad utworzenie specjalnej elity elekcyjnej.
Tak czy inaczej, obie konstytucje zmienialy diametralnie sytuacje w panstwie polskim. Moze skutków ustawy z 23 kwietnia nie daje sie teraz tak zauwazyc, gdyz wkrótce, tj. we wrzesniu 1939 roku, panstwo polskie po nieudanej kampanii wrzeœniowej zostalo ponownie "rozebrane" i teoretycznie przestalo istniec. Natomiast wplyw tresci konstytucji marcowej obserwujemy przez kilkanascie lat.
Obie ustawy nie byly idealne. Ale czy istnieje na swiecie konstytucja perfekcyjna, z której kazdy obywatel bylby zadowolony? A moze demokracji w takim razie w ogóle nie potrzeba konstytucji, skoro nie mozna jej stworzyc na potrzeby wszytstkich obywateli? Chociaz kto wie, czy wówczas nie doszloby do kryzysu jaki nastapil w republice rzymskiej? Albo moze w czasach wolnosci slowa i kultu wolnosci jednostki zrodzilaby sie totalna anarchia we wszystkich panstwach? Nikt tego nie wie i prawdopodobnie nigdy sie nie dowie. Na szczescie konstytucje kazde panstwo demokratyczne posiada i dzieki temu swiat moze jeszcze stoi na swoim miejscu, a raczej, wg mysli Kopernika, podaza wlasnym tempem wokól Slonca...?