Wolna elekcja

Wolna elekcja w Polsce.

Elekcja (łac. electio)- wybór na jakieś stanowisko lub urząd; powoływane w drodze obioru dostojników świeckich lub duchownych oraz monarchów.

W dawnej Polsce potwierdzone elekcją było powołanie 1386 na tron polski Władysława Jagiełły, ale do czasu wymarcia Jagiellonów (1572) elekcja była tylko zatwierdzeniem członka dynastii panującej.

Dopiero w czasie bezkrólewia 1572-73 wykształciła się zasada powołania króla w wolnej elekcji; z racji ustalenia się zasady udziału w elekcji całej szlachty nazywa się taką elekcją – elekcją viritim. Wybór króla polskiego (jednocześnie wielkiego księcia litewskiego) odbywał się na zjeździe, na którym każdy szlachcic miał prawo wziąć udział osobiście; z czasem ustalono stałe miejsca elekcji – na Woli pod Warszawą.

Wygaśniecie rodu Jagiellonów w 1572 r. i związany z tym kryzys dynastyczny stał się testem trwałości szlacheckiego państwa. Test ów wypadł pomyślnie, mimo ścierania się obozu szlacheckiego (egzekucyjnego) z magnackim oraz sporu katolików z protestantami. Elementy zabezpieczenia państwa na czas wyboru nowego monarchy:

- powołanie interrexa sprawującego władzę naczelną na czas bezkrólewia (został nim prymas)
- konfederacje (kaptury) szlacheckie przejęły władzę w terenie (w ziemiach, w województwach)
- zapewniano pokój religijny w państwie uchwalając tzw. konfederację warszawską (1573)
- elekcja (wybór) króla miała być powszechna(viritim, czyli „mąż w męża”), co ustalono na sejmie konwokacyjnym w 1573. System viritim forsował Jan Zamoyski (późniejszy kanclerz wielki koronny i hetman), inicjatorami byli magnaci małopolscy: wojewoda krakowski Jan Firlej, kasztelan lubelski Stanisław Słupecki oraz wojewoda sandomierski Piotr Zbonowski.

Za wyborem systemu viritim wypowiedziało się duchowieństwo, zaniepokojone obecnością dużej liczby protestantów w senacie oraz wśród przywódców ruchu egzekucyjnego. Episkopat był świadomy liczebnej przewagi katolików, zwłaszcza na Mazowszu, dokąd miała się zjechać szlachta ze wszystkich dzielnic Rzeczypospolitej.

Pierwszym królem elekcyjnym był Henryk III Walezy obrany w 1573.

Warunkiem panowania było podpisanie ustaw:
a) artykułów henrykowskich, gwarantujących ustrój państwa
b) pacta conventa – doraźnych zobowiązań.

Ostatnim królem elekcyjnym był Stanisław August Poniatowski obrany w 1764. Na elekcji szlachta głosowała województwami w obecności posłów, którzy odnosili jej głosy do senatu: wybór króla ogłaszał marszałek, mianował natychmiast prymas. Pierwsza wolna elekcja zgromadziła ok. 40-50 tysięcy uczestników, na następne (1575) przybyło już 12 tysięcy (z Prus Królewskich pofatygowały się zaledwie... 2 osoby). Na elekcję 1587 przybyło pieszo aż 2 tysiące Mazurów – biednej szlachty mazowieckiej nie stać było na konie, a do Warszawy mieli blisko.
W XVII w - ilość elektorów nie przekroczyła 5 tysięcy.

Wolna elekcja osłabiała pozycję króla w państwie, a tron stawał się przetargiem między stronnictwami politycznymi; dawała również możliwość obcej interwencji w sprawy państwa. „Despotyzm nie wymaga innych cnót prócz posłuszeństwa, polska wolność żądała rozumu stanu , ofiarności, czynności od setek tysięcy Tych starczyło w jednym pokoleniu, zabraknie w następnych ”- pisał wielki historyk Władysław Konopczyński.

Wolną elekcję zniesiono w czasie Sejmu Wielkiego i Konstytucji 3 Maja.