Skład i kompetencje Rady Ministrów w Rzeczypospolitej Polskiej

Rada Ministrów jako drugi obok Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej organ państwa w zakresie władzy wykonawczej wyodrębniony organizacyjnie funkcjonalnie i kompetencyjnie. W art.146 ust 2 Ustawy Zasadniczej z kwietnia 1997 roku zawarto zasadę domniemania właściwości Rady Ministrów w dziedzinie polityki państwa. Jeśli powstaje wątpliwość w gestii jakiego organu leży dane zadanie, a postanowienia prawne dotyczące organów administracji rządowej i samorządu terytorialnego go nie obejmują, należy ono jednoznacznie do Rady Ministrów. Rada Ministrów prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną Rzeczypospolitej Polskiej, kieruje całością administracji a także decyduje we wszystkich sprawach, których konstytucja i ustawy nie zastrzegają dla Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, samorządu lub innego organu administracji państwa. W zakresie i na zasadach określonych w Konstytucji i ustawach Rada Ministrów w szczególności:
- zapewnia wykonanie ustaw
- wydaje rozporządzenia
- kontroluje i koordynuje pracę organów administracji rządowej
- chroni interesy Skarbu Państwa
- uchwala projekt budżetu państwa
- kieruje wykonaniem budżetu oraz uchwala zamknięcie rachunków państwowych i sprawozdanie z wykonania budżetu,
- zapewnia bezpieczeństwo wewnętrzne państwa oraz porządek publiczny,
- zapewnia bezpieczeństwo zewnętrzne państwa,
- sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie stosunków z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi,
- zawiera umowy międzynarodowe wymagające ratyfikacji oraz zatwierdza i wypowiada inne umowy międzynarodowe,
- sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie obronności kraju oraz określ corocznie liczbę obywateli powoływanej do czynnej służby wojskowej,
- określa organizację i tryb swojej pracy.

Prawem powoływania Rady Ministrów dysponuje Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, który rozpoczyna proces tworzenia rządu od desygnowania Prezesa Rady Ministrów – zostaje nim polityk reprezentujący najliczniejszą partię polityczną w Sejmie lub przedstawiciel koalicji. Premier szefem rządu zostaje, gdy utworzy rząd. Skład Rady Ministrów proponuje premier Prezydentowi przy współpracy Sejmu. W ciągu 14 dni od pierwszego posiedzenia Sejmu lub od dnia przyjęcia dymisji poprzedniej Rady Ministrów Prezydent powołuje tak wybrany rząd i odbiera od nich przysięgę i wręcza nominacje. Prezes Rady Ministrów w ciągu 14 dni od powołania przez Prezydenta Rzeczypospolitej polskiej przedstawia sejmowi program działania Rady Ministrów z wnioskiem o udzielenie jej wotum zaufania. Wotum zaufania Sejm uchwala bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. W razie nie powołania Rady Ministrów lub nie udzielenia jej wotum zaufania, Sejm w ciągu 14 dni od upływu terminu określonego w ustawach wybiera Prezesa Rady Ministrów oraz wybranych przez niego członków Rady Ministrów bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Prezydent Rzeczypospolitej polskiej powołuje tak wybraną Radę Ministrów i odbiera od nich przysięgę. W razie nie powołania rządu z inicjatywy Sejmu Prezydent w ciągu 14 dni powołuje Prezesa Rady Ministrów i na jego wniosek pozostałych członków Rady Ministrów oraz odbiera od nich przysięgę. Sejm w ciągu 14 dni od powołania Rady Ministrów przez Prezydenta udziela jej wotum zaufania zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. W razie nie udzielenia Radzie Ministrów wotum zaufania Prezydent skraca kadencję sejmu i zarządza nowe wybory.

Prezes Rady ministrów, wiceprezesi i ministrowie składają wobec Prezydenta Rzeczypospolitej następująca przysięgę:
„Obejmując urząd Prezesa Rady Ministrów (wiceprezesa, ministra) uroczyście przysięgam, że dochowam wierności postanowieniom Konstytucji i innym prawom Rzeczypospolitej Polskiej, a dobro Ojczyzny oraz pomyślność obywateli będą dla mnie zawsze najwyższym nakazem.”

Przysięga może być złożona z dodatkiem zdania: „Tak mi dopomóż Bóg”. Przysięga jest jednoznaczna z objęciem urzędu.
Zmian w składzie Rady Ministrów dokonuje Prezydent powołując i odwołując jej członków, ale czyni to wyłącznie na wniosek premiera.

W skład Rady Ministrów wchodzą: Prezes rady ministrów (czyli premier), wiceprezesi (wicepremierzy), ministrowie resortowi, ministrowie „bez teki”, przewodniczący komitetów określonych w ustawach (np.: Komitet Integracji Europejskiej, Komitet Badań Naukowych) oraz Prezes Najwyższej Izby Kontroli.
Ministrów można podzielić na takich, którzy kierują danym działem ministerstwa – resortem, oraz takich, którzy sprawują określone funkcje określone przez Prezesa rady Ministrów – są to tzw. ministrowie zadaniowi.

Prezes Rady Ministrów, pierwszy minister, primus inter pares, do jego kompetencji zaliczyć można:
1. tworzy rząd, powołuje ministrów, występuje z exspse i z wnioskiem o wotum zaufania do Sejmu
2. ma prawo ustalenia w drodze rozporządzeń szczegółowego zakresu działań ministra
3. zwołuje posiedzenia i im przewodniczy, z wyjątkiem Rady Gabinetowej
4. jest zwierzchnikiem służbowym wszystkich pracowników administracji rządowej i zwierzchnikiem korpusu służby cywilnej
5. powołuje sekretarzy i podsekretarzy satnu na wniosek ministra
6. może uchylić rozporządzenia i zarządzenia ministrów
7. jest centralnym, samodzielnym organem administracji rządowej
Rada Ministrów odpowiada politycznie przed Sejmem, a realizacji tej odpowiedzialności służą takie instytucje jak wotum zaufania i wotum nieufności. Członkowie Rady Ministrów ponoszą przed Trybunałem Stanu odpowiedzialność konstytucyjną za naruszenia konstytucji i ustaw.

Rada ministrów podlega odpowiedzialności:
• politycznej – gdy między polityką realizowaną przez Radę Ministrów a postulowaną przez większość parlamentarną występuje widoczna rozbieżność, gdy większość ta nie aprobuje polityki rządu. Rada Ministrów powołuje się do dymisji lub parlament wyraża jej wotum nieufności.
• Konstytucyjnej – ma charakter prawnokarny, za naruszenie przez członek Rady Ministrów konstytucji lub ustaw – tzw. delikt konstytucyjny. Skutkiem jest postawienie w stan oskarżenia przed Trybunał Stanu, który decyduje o winie i karze. Odpowiedzialność ta ma zawsze indywidualny charakter.
Wniosek o pociągnięcie do odpowiedzialności konstytucyjnej może zgłosić prezydent lub conajmniej 115 posłów. Wniosek składany jest do sejmu a rozpatruje go Sejmowa

Komisja Odpowiedzialności Konstytucyjnej.
Prezes Rady Ministrów reprezentuje radę, kieruje jej pracami, wydaje rozporządzenia, zapewnia wykonanie polityki Rady Ministrów i określa sposoby jej wykonania, koordynuje i kontroluje pracę członków Rady Ministrów, sprawuje nadzór nad samorządem terytorialnym w granicach i formach określonych w Konstytucji i ustawach. Jest także zwierzchnikiem służbowym pracowników administracji rządowej.

Członkowie Rady Ministrów nie mogą prowadzić działalności sprzecznej z jego obowiązkami publicznymi. Konstytucja z 1997 roku nie wprowadza wyraźnego zakazu łączenia stanowiska członka Rady Ministrów z innymi funkcjami publicznymi. Jednakże na mocy ustawy o Trybunale Konstytucyjnym jego członkowie nie mogą piastować innych funkcji(analogicznie Trybunał Stanu, Rzecznik Praw Obywatelskich, Prezes NIK). Gdyby te osoby zostały powołane w skład Rady Ministrów muszą zrzec się dotychczas sprawowanych funkcji.

Powoływanie rządu jest w różnych państwach regulowane w różny sposób. W systemie parlamentarno – gabinetowym należy ono do prezydenta, który najpierw desygnuje premiera, a na jego wniosek powołuje członków gabinetu.

W systemie kanclerskim szef rządu (kanclerz) jest powoływany przez parlament na wniosek prezydenta.

W latach 1952 – 1989 w Polsce powoływanie rządu i jego członków należało do Sejmu.

Podstawą istnienia rządu musi być poparcie większości w Sejmie tak w momencie tworzenie jak i w okresie jego funkcjonowania. Brak tego poparcia zmusza rząd do złożenia dymisji.

Konstytucyjnie Rada Ministrów powołuje się do dymisji w przypadku:
- rezygnacji przez Radę Ministrów lub jej Prezesa z dalszego pełnienia funkcji,
- nie udzielenia przez Sejm wotum zaufania,
- odmowy udzielenia przez Sejm absolutorium,
- wyrażenia rządowi wotum nieufności.

Rada Ministrów stanowi centralny organ administracji publicznej. Jej funkcje administracyjne polegają na uzgadnianiu działalności administracyjnej ministrów, rozpatrywaniu sprawozdań poszczególnych ministrów, zatwierdzaniu statutów organizacyjnych ministerstw. Uprawnienie administracyjne realizuje Rada Ministrów przez wydawanie zarządzeń, podejmowanie uchwał, wydawanie innych aktów administracyjnych. W Radzie Ministrów istniał Komitet Ekonomiczny, który składał się z ministrów stojących na czele resortów gospodarczych – opracowywał on program gospodarczy działalności rządu.

W II Rzeczypospolitej istniał proces stopniowego wzrostu samodzielnych uprawnień administracyjnych Prezesa Rady Ministrów. Na mocy poszczególnych ustaw uzyskał on uprawnienia do sprawowania ogólnego kierownictwa i nadzoru w sprawach personalnych całej administracji. Wzrastały tez jego uprawnienia w stosunku do działalności administracyjnej ministrów. Powiększył się zakres działania Prezydium Rady Ministrów; organu pomocniczego premiera i Rady Ministrów.

Ministrowie byli z jednej strony członkami kolegialnymi Rady Ministrów, z drugiej zaś kierownikami wyodrębnionej administracji państwowej.

Ministra zastępował podsekretarz stanu (wiceminister). Aparatem pomocniczym ministra, umożliwiającym mu kierowanie resortem było ministerstwo.

Urzędnicy ministerstwa nie posiadali samodzielnej władzy lecz sprawowali ją z upoważnienia ministra, w granicach określonych przepisami organizacyjnymi i poleceniami ministrów.

Jednolite zasady organizacji ministerstw ustaliła Rada Ministrów dopiero w 1926 roku. Zmierzały one do wzmocnienia samodzielności i odpowiedzialności urzędników ministerialnych.

Ministerstwo dzieliło się na departamenty. Ich liczbę i kompetencje określały statuty organizacyjne ministerstw, określone przez Radę Ministrów.

W 1932 roku istniały następujące resorty: Spraw Wewnętrznych, Spraw Zagranicznych, Sprawiedliwości, Spraw Wojskowych, Skarbu, Wyznań Religijnych i Oświecenia
Publicznego, Rolnictwa i Reform Rolnych, Przemysłu i Handlu, Komunikacji, Opieki Społecznej, Poczty i Telegrafów.

Wprowadzenie w Konstytucji Marcowej zasady przewidujących, że każdy urzędnik musi podlegać ministrowi, który za jego działalność odpowiada przed Sejmem, spowodowało podporządkowanie ich ministrom. Należały do nich: Główny Urząd Statystyczny, Dyrekcja Monopoli Państwowych, Główny Urząd Miar, Główny Inspektor Pracy, Państwowy Instytut Geologiczny.

Rada Ministrów, czyli naczelny organ wykonawczy i zarządzający władzy państwowej są to organy najwyższe, stojące na czele państwa – jest to naczelny organ administracji państwowej. Organ ten podporządkowany jest Sejmowi i Radzie Państwa.

Kompetencje Rady Ministrów są różnorodne, dotyczą wszystkich dziedzin życia politycznego, społecznego, gospodarczego i kulturalnego państwa:
1) kompetencje związane ściśle z działalnością Sejmu:
- inicjatywa ustawodawcza,
- składanie sprawozdań ze swej działalności przed Sejmem,
2) Kompetencje kierowniczo – koordynacyjne:
- koordynuje działalność ministrów i innych podległych sobie organów oraz nadaje kierunek ich pracy,
- uchwala roczne narodowe plany społeczno – gospodarcze,
- czuwa nad wykonaniem budżetu państwa, ma prawo wnoszenia projektów ustaw: budżetowej, o prowizorium budżetowym, o zaciąganiu długu publicznego czy o zmianie budżetu,
- sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie obronności kraju i organizacji sił zbrojnych,
- kieruje pracą terenowych organów administracji państwowej,
- posiada prawo do uchylania rozporządzeń i zarządzeń wydawanych przez naczelne organy administracji specjalnej
3) kompetencje o charakterze wykonawczym w stosunku do aktów naczelnych organów władzy państwowej:
- podejmowanie wszelkich kroków zmierzających do wykonania ustaw i uchwał Sejmu - posiada prawo do wnoszenia poprawek do projektów ustaw w trakcie ich rozpatrywania przez Sejm,

W świetle ustawy o działach administracji rządowej z 04 września 1997 roku premier przesądza o tym czy minister otrzyma jeden dział administracji rządowej, dwa czy trzy. To premier przesadza o liczbie resortów, o liczbie ministrów resortowych i ministrów zadaniowych. Konstytucja nie określa liczbowego składu Rady Ministrów. W praktyce liczba ta waha się od 25 (rząd Hanny Suchockiej) do 15 (gabinet Leszka Millera).

W skład gabinetu współczesnego rządu Marka Belki wchodzi 17 członków wraz z premierem. W skład kancelarii prezesa Rady Ministrów wchodzą:
- minister zdrowia – Marek Balicki
- minister spraw zagranicznych – Włodzimierz Cimoszewicz
- szef kancelarii premiera – Sławomir Cytrynki
- minister kultury – Waldemar Dąbrowski
- minister finansów – Mirosław Grodnicki
- minister środowiska – Jerzy Swatom
- minister polityki społecznej – Krzysztof Pater
- minister edukacji narodowej i sportu – Mirosław Sawicki
- minister nauki i informatyzacji – Michał Kleiber
- minister infrastruktury – Krzysztof Opawski
- wiceprezes Rady Ministrów i minister gospodarki i pracy – Jerzy Hauser
- wiceprezes rady Ministrów i szef komitetu społeczno – politycznego – Izabela Jurga - Nowacka
- minister spraw wewnętrznych i administracji – Ryszard Kalisz
- minister obrony narodowej – Jerzy Szmajdziński
- minister sprawiedliwości – Andrzej Kalwas
- minister skarbu państwa – Jacek Socha
- minister rolnictwa i rozwoju wsi – Wojciech Olejniczak