Sarny

Sarna jest najmniejszym przedstawicielem żyjącej u nas zwierzyny płowej. Sylwetka sarny ma w sobie coś z delikatności, a nawet z elegancji, w szczególności kiedy jest w ruchu. Sarna ma drobną i proporcjonalną budowę z tym, że wyższy ma zad niż kłąb. Głowę ma trójkątną, klinowatą, szyję wąską, cewki (nogi) cienkie i sprężyste, zakończone racicami i powyżej nich z tyłu raciczkami. Suknie sarny w lecie, od maja do końca września, jest czerwono brązowa, a od października do kwietnia siwo brązowa albo siwo żółta. Dolna warga i szyja od dołu są srebrnoszare, W okolicy ogona, zupełnie niewidocznego (długości 2 - 3 cm), na pośladkach sarna ma białą plamę nazywaną talerzem lub lusterkiem. Sarna żyje do 12 - 14 lat.

Jaka jest wielkość sarny?
Kozioł ma długość 95-130 cm, a w tym tułowia ok. 70 cm, wysokość w kłębie ok. 75 cm i masę 15 - 22 kg. Koza jest mniejsza o ok. 10%. Wielkość i masa sarn we wschodniej części kraju zbliżone są do maksymalnych liczb podanych wyżej, natomiast w zachodniej części do minimalnych.

Jaki jest tryb życia sarny?
Sarny są w zasadzie zwierzyną stałą w obranej ostoi; nie oddalają się od niej zbyt daleko. Także młode pokolenie żyje w pobliżu miejsca urodzenia. Ma to wpływ na powtarzanie cech dziedzicznych, w tym także nieprawidłowości w zakresie kształtu i budowy poroża. W jesieni i zimie sarny żyją w stadzie (rudlu) składającym się z kóz, koźlaków i kozłów. W kwietniu rudle rozpadają się, gdyż ciężarne kozy oddzielają się, aby znaleźć spokojne miejsce do okocenia się. Przebywają tam z koźlakiem przez kilka tygodni. Kozły natomiast w tym czasie opuszczają rudle w poszukiwaniu stałej ostoi na okres rui. Kozły oznaczają granice swojej ostoi zapachem wydzielanym przez gruczoły, bronią dostępu do swojej ostoi innym kozłom, tolerują natomiast przebywanie tam kozy, ale bez koźlaka. W tym czasie kozy chodzą osobno ze swoimi koźlakami, czasami łączą się dwie prowadzące z koźlakami w mały rudel. Z nimi chodzą także niejednokrotnie ich ubiegłoroczne koźlaki.

W czasie rui (lipiec-sierpień) panuje ożywienie wśród sarn, są one w ciągłym ruchu, kozły gonią kozy rujne, walczą z rywalami i bronią innym kozłom dostępu do swojej ostoi. Kozy rujne przez 3-4 dni pozostają przy kozłach, a potem pozostawione przez kozła wracają do swego rudla. W czasie rui kozioł jest zawsze z jedną kozą, a nie tak jak u jeleni, u których byk w okresie rykowiska ma chmarę łań. Jesienią kozły opuszczają ostoję i przyłączają się do rudli. Sarny korzystają z wodopojów bardzo chętnie, w szczególności w gorące dni lata. Zapotrzebowanie dzienne sarny na wodę wynosi ok. 2-3 litrów; jest ono pokrywane przede wszystkim soczystą karmą. Sarna w odróżnieniu od jeleni i dzików nie tarza się w wodzie, błocie lub piasku (kąpieliska).

Wśród kozłów obowiązuje hierarchiczność środowiskowa wynikająca z wieku. Młodsze kozły schodzą z drogi starszym. Sposób reakcji kozłów na zaniepokojenie jest różny w zależności od wieku. Młody kozioł spłoszony ucieka, ale przystaje, ogląda się, czasami wraca, z ciekawości wyciąga szyję i kręci głową, potem ucieka i kilkakrotnie szczeka (straszy). Starszy, 2-5-letni, ucieka w takiej sytuacji daleko i szczeka z przerwami dość długo. Kozły im starsze, tym szczekają krócej i rzadziej, uciekając do swojej ostoi.

W jakich warunkach terenowych bytują sarny?
Sarny mają zdolność dostosowywania się do warunków terenowych i dlatego żyją prawie w każdym większym kompleksie leśnym, a także na dużych przestrzeniach bezdrzewnych (sarna polna). Sarny najczęściej spotyka się w lasach mieszanych lub liściastych, ale także w lasach iglastych. Trzymają się w pobliżu brzegów lasu, gdzie zwykle jest bogatsze podszycie, różne krzewy i młode krzaki. W lecie samy z lasu przenoszą się na przyległe, łąki i pola (w zboża), skąd wracają po sianokosach i żniwach. Na terenach, gdzie są duże powierzchnie pól bez zalesienia i zabudowy (woj. wielkopolskie; kujawsko-pomorskie), bytują tzw. sarny polne przebywające stale w uprawach polnych. Stan liczbowy sarn zależny jest od warunków bytowania (biotopu). W średnim łowisku stan liczbowy sarny może wynosić 8-12 sztuk na 100 ha, ale w dobrym łowisku leśnym 13-20 sztuk na 100 ha. Stan liczbowy sarn polnych wybitnie zależny jest od warunków i wobec tego waha się od 0-10 sztuk na 100 ha.

Co to są sarny polne?
Nie jest to inny gatunek sarn niż samy leśne, ale takie, które mają stałą ostoję na polach, zarówno w lecie jak i w zimie. Bytują na dużych, płaskich polach o rozległej widoczności. W szczególności ma to miejsce na terenach o znacznym uspołecznieniu rolnictwa, gdzie istnieje gospodarka monokulturowa na dużej powierzchni, jak np. w woj. poznańskim, konińskim, leszczyńskim i bydgoskim. Parostki sarn polnych nierzadko 50 i więcej sztuk. Nad bezpieczeństwem chmary czuwają kozły. Na widok zbliżającego się człowieka nawet z dalszej odległości reagują ucieczką w prostej linii na odległość 300 - 500 m.

Kiedy sarny żerują?
W maju sarny żerują rano, przed południem i około zachodu słońca. W tym czasie można zauważyć u sarn 6-go-dzinny rytm żerowania. Najwcześniej na żer wychodzą młode kozy z koźlakami i młode kozły, potem dopiero starsze kozły, które ostrożnie najpierw dobrze sprawdzają, czy nie grozi im niebezpieczeństwo. Stare kozły w zasadzie za dnia nie pokazują się na otwartej przestrzeni, wychodzą na żer dobrze po zachodzie słońca. Ranne żerowanie w lecie obserwuje się do czasu, kiedy słońce wzniesie się do ok. 20 nad horyzontem, tj. do ok. godziny 8. Również w godzinach południowych wychodzą sarny na żer lub podnoszą się na łąkach. W okresie ciemnych nocy (nów) zwiększa się ruchliwość sarn, w szczególności przed południem. Sarny lubią dobrą pogodę, a więc słońce i ciepło, i wtedy wykazują większą ruchliwość, natomiast przy brzydkiej pogodzie nie wykazują ożywienia. W ciepłym dniu, po letniej burzy sarny bez względu na porę dnia wychodzą na żer na łąki i polany. Można wtedy spotkać nawet starego kozła, który rzadko wychodzi za dnia na otwartą przestrzeń. W czerwcu sarny zmieniają czas żerowania i snu. W tym czasie w ciągu dnia sarny dużo śpią, żerują natomiast w nocy. Różne są tego wyjaśnienia. Twierdzi się, że w ten sposób sarny wypoczywają przed rują. Inne wytłumaczenie takiego zachowania się sarn wskazuje na wpływ astronomicznej zmiany pory roku. Z myśliwskiego punktu widzenia istotne jest to, że w tym czasie trudno jest spotkać kozła do strzału. W okresie rui (lipiec-sierpień) panuje ożywienie wśród sarn i w zasadzie można je spotkać w ciągu całego dnia, z tym że częściej widzi się żerujące kozy niż kozły, gdyż te po gonitwie za kozą wypoczywają w pobliżu. Po okresie rui sarny łączą się w rudle i od tego czasu do wiosny żerują w zwykłych porach, z tym że w zimie głównie w godzinach południowych, kiedy jest cieplej i słońce przygrzewa. W zimie sarny zmuszone są intensywnie żerować, gdyż w tym czasie kozły budują swoje następne poroże, a kozy znajdują się w rozwijającej się ciąży. W związku z tym dokarmianie sam w zimie ma istotne znaczenie dla ich kondycji i jakości poroża.

Czym żywią się sarny?
W okresie wiosny i lata sarny żywią się trawą, młodymi pędami drzew, krzewów i ziołami. Charakterystyczne jest to, że zjadają one wybiórczo tylko niektóre rośliny, kierując się ich smakiem i zapachem, w odróżnieniu od jeleni i danieli, które nie dokonują takiego wyboru. Sarny żerują na łąkach i oziminach oraz na brzegach lasu.

W okresie lata sarny przebywają bądź to w wysokich trawach, bądź w zbożu, gdzie żerują w bliskości zalegania, na ścieżkach, rowach i miedzach. Po żniwach przechodzą do lasu, raczej bliżej skraju, gdzie żywią się miękkimi gałązkami, krzakami jagód i borówek, ziołami, grzybami, kasztanami, owocami dębów i buków. Zioła zjadają chętnie; stanowią one środek przeciwko pasożytom jelitowym. Na jesieni wchodzą głębiej w las, gdzie łatwiej jest im przeżyć trudny okres zimy. Odkopują wtedy przednimi cewkami owoce drzew, delikatniejsze krzewy, wrzos i zioła. Chętnie żerują w maliniakach i jeżynach.

Samy polne nie mają takiego wyboru karmy, gdyż cały rok przebywają na otwartych przestrzeniach polnych i żerują w uprawach. Ich karmę stanowi żyto, lucerna, seradela, groch, czerwona koniczyna, pszenica, biała koniczyna, jęczmień, jeżyny, perz i młode pędy drzew i krzaków rosnących przy drogach.

W zimie sarny zjadają gałązki drzew iglastych, które zawierają znaczny procent wody i w ten sposób uzupełniają sobie brak dostępu do wody. Z tych względów w zimie konieczne jest dokarmianie sarn soczystą karmą (kartofle, kiszonki, topinambur). Sama zjada dziennie 4-5 kg soczystej karmy.

Kiedy i jak przebiega ruja sarn?
Ruja sarn odbywa się od połowy lipca do połowy sierpnia, ale dodatkowo także w listopadzie-grudniu tych kóz, które nie zostały zapłodnione w lecie. W rui mogą uczestniczyć kozy i kozły od drugiego roku życia, gdyż osiągają już w tym czasie dojrzałość, ale faktycznie uczestniczą w rui w zależności od liczbowego stosunku kóz i kozłów. W okresie rui kozły szukają kóz, wietrząc za nimi z nisko opuszczonym łbem, kozy natomiast piskliwym głosem i wydzielanym szczególnym zapachem właściwym dla rui sygnalizują swoją obecność. Gody kozła i kozy trwają do czasu, kiedy koza jest rujna. W tym czasie kozioł powtarza wiele razy pokrycie kozy. Każdorazowo po gonitwie za kozą, najczęściej w kółko (o czym świadczą wydeptane koła na łące lub w zbożu), dochodzi do pokrycia. Potem kozioł kładzie się i wypoczywa i tak powtarza się to wiele razy przez okres 3-4 dni. Po tym czasie kozioł interesuje się już inną rujną kozą i odbywa następne gody. Ruja jest okresem największego ożywienia wśród sarn, w szczególności w słoneczne, ciche i ciepłe dni. W tym czasie ujawniają się nawet stare kozły, które zwykle rzadko wychodzą z ostoi. Ruja sarn ma charakter monogamiczny, a więc inaczej niż jest u jeleni.

Kiedy następuje rozmnażanie sarn?
Okres ciąży u sarn trwa 290 dni, tj. prawie 10 miesięcy. Odnosi się to do kóz, które zostały zapłodnione w okresie letniej rui, natomiast u kóz zapłodnionych w listopadzie lub grudniu ciąża trwa tylko 4,5 miesiąca. Natura reguluje tak biologię sarn, aby chronić gatunek przed zniszczeniem, bowiem gdyby wykocenie sarn zapłodnionych w lecie nastąpiło w grudniu, byt kożlaków byłby zagrożony na skutek warunków klimatycznych. W związku z powyższym u sarn zapłodnionych w okresie letniej rui występuje zjawisko ciąży utajonej. W okresie od lipca - sierpnia do grudnia ciąża nie rozwija się na skutek braku w organizmie sarny odpowiednich hormonów. Dopiero od grudnia zaczyna się rozwój płodu i wykocenie następuje w maju lub czerwcu w jednym czasie z tymi, które zapłodnione zostały w grudniu. Koza ma zwykle jednego koźlaka, ale również dość często dwa, a do rzadkości należy, aby miała trzy. Koźlak przez kilkanaście dni do 2 tygodni pozostaje w miejscu wykocenia się kozy, gdyż nie jest w stanie chodzić za nią. Koza żeruje wtedy sarna w pobliżu koźlaka. Po ok. 2 tygodniach koźlak chodzi już za matką. Koźlak ma na bokach tułowia trzy rzędy białych plamek, które po 6 tygodniach giną w związku z otrzymaniem nowej sierści. Koza karmi koźlaka do listopada-grudnia, ale już w drugim miesiącu życia koźlak skubie delikatną zieleninę. Koźlak przy swej matce pozostaje przez cały rok, a czasami i dłużej.

Czym zewnętrznie różni się koza (nuta) od kozła?
Kozioł (rogacz) ma poroże (parostki), zaś koza jest bezroga, czasem ma silnie wykształcone guzy czołowe, a bardzo rzadko małe szpice. W okresie zimy, kiedy kozioł po zrzuceniu poroża nie ma jeszcze widocznych początków nowych parostków, rozpoznaje się kozła po wyraźnie widocznym pędzlu pod brzuchem (kępka włosów długości ok. 10 cm przy zakończeniu pochwy prącia) i kształcie lustra oraz budowie głowy. Głowa kozła ma kształt tępego klina i jest wyraźnie gruba, natomiast kozy ma kształt ostrego klina. Kozioł ma lustro w kształcie nerki, a koza ma na środku lustra, na zewnętrznych narządach płciowych, białe pasemko długich 5-7 cm włosów, zwane fartuszkiem, przez co kształt lustra kozy podobny jest do liścia koniczyny. Lustro zawsze w okresie lata jest mniejsze, żółtawe, mniej wyraźne, stanowi tylko jasną plamę, natomiast w zimie jest czysto białe.
Sarny w razie przestraszenia się i ucieczki zjeżają sierść lustra, przez co powiększa się ono prawie dwukrotnie, pokrywając prawie całe pośladki. Ma to praktyczne znaczenie dla koźlaka i innych sarn które widzą się wzajemnie, w razie ucieczki, nawet w ciemnym lesie.

Jak powstaje poroże kozła?
Kozioł co roku buduje poroże w całości nowe i w zasadzie inne niż poprzednie. Na kształt i siłę poroża decydujący wpływ mają hormony płciowe. Nowe poroże wyrasta w okresie 4-4,5 miesiąca. W czasie wzrostu poroże pokryte jest scypułą, tj. skórą o pluszowej powierzchni, silnie ukrwionej i unerwionej, która dostarcza z organizmu składniki (głównie wapno) na budowę poroża. Po zakończeniu wzrostu poroża (w marcu-kwietniu) następuje zatrzymanie dopływu krwi oraz skostnienie tyk i odnóg, po czym scypuła wysycha i zostaje zerwana przez wycieranie poroża o drzewka lub krzaki. Zerwaną scypułę kozioł najczęściej zjada. Wytarcie następuje w okresie jednej doby.

Poroże po wytarciu jest białe jak kość i dopiero potem zabarwia się od soków drzewek i krzewów, o które jest wycierane, oraz pod wpływem światła. Poroże kozłów wycierane o gałęzie olchy i dębów jest ciemne, podobnie jak kozłów żyjących na bagnach. Poroża kozłów z lasów liściastych mają jasną barwę, a iglastych ciemniejszą. Jasne są również parostki kozłów polnych. Kozioł wyciera parostki także i po zerwaniu z nich scypuły aż do okresu rui. W okresie rui bije porożem o krzaki, kępy trawy i gałęzie, co świadczy o agresywności, której wyładowanie następuje również przy spotkaniu rywala.

Kozły zrzucają poroże późną jesienią, przy czym najwcześniej stare kozły. Zrzucanie parostków powodują hormony, które rozluźniają komórki kostne łączące możdżeń z tyką i wtedy tyki przy potrąceniu, np. o gałąź, odłamują się. Niezwłocznie po utracie parostków rozpoczyna się budowa nowego poroża. Poroże kozła, zwane parostkami, ma wysokość 25-30 cm. Tyki dojrzałego kozła mają dwie odnogi i grot (szóstak). Odnogi są skierowane jedna do przodu, druga do tyłu, przy czym w zasadzie są na różnym poziomie, a jeśli są na tym samym poziomie, tworzą krzyż i dlatego takiego kozła nazywa się krzyżakiem. Najmocniejsze poroże ma kozioł w wieku 6-7 lat; ma wtedy grube tyki i bogate uperlenie.