Kazimierz Odnowiciel

Urodził się 26 lipca 1016 roku, jako syn ówczesnego następcy tronu, późniejszego króla Mieszka II i jego żony Rychezy, wnuczki cesarza Ottona II. Podobnie jak i rodzice Kazimierz otrzymał wykształcenie. W średniowieczu uważano, że Kazimierz był przeznaczony do stanu duchownego (gdyż wtedy tylko mnisi umieli pisać i czytać), z tego zrodziła się legenda o rzekomym bracie Kazimierza, który miał objąć rządy po śmierci ojca Kazimierzu Zapomnianym. Wszystko to możliwe było dlatego, że początki rządów Kazimierza, przypadające na niezwykle burzliwy okres historyczny, pogrążone są w mroku; zarówno daty, jak i fakty są sporne i rozmaicie interpretowane. W 1034 roku umiera Mieszko II ojciec Kazimierza. Po śmierci Mieszka II tron objął Kazimierz pod opieką matki Rychezy. Po śmierci męża Rycheza starała się przejąć ster rządów w Polsce. Ta czołowa rola Rychezy wynikała prawdopodobnie z faktu małoletniości Kazimierz. Kazimierz miał w chwili śmierci ojca 18 lat, więc w myśl ówczesnych pojęć był zdolny do samodzielnych rządów. Ulegał jednak woli ambitnej matki. Dumna Rycheza usiłowała zapewne przywrócić powagę osłabionej licznymi wstrząsami za Mieszka II władzy książęcej: jej syn miał być wielkim i wspaniałym władcą. Ale czasy nie były odpowiednie dla takiej polityki. Młody władca nie koronował się nie pozwalały mu na to zarówno względy zewnętrzne (obawa przed sprzeciwem cesarza) jak wewnętrzne. Możni nie życzyli sobie koronacji: górę wśród dostojników brały elementy zmierzające do osłabienia dynastii i przechwycenia jej prerogatyw. Klęski polityczne, częste zmiany na tronie, w których możni grali decydującą rolę, osłabiły strukturę państwa. Obok dążenia możnych do przechwycenia władzy mogły odżyć dawne separatyzmy plemienne; wzmagał się ruch niższych warstw społecznych przeciw obciążeniom na rzecz państwa i Kościoła. Zwolennicy przywrócenia kultu pogańskiego zaczęli zyskiwać coraz większe rzesze zwolenników. Dostojnicy uznali, że Rycheza wywiera zły wpływ na księcia, i zmusili ją do opuszczenia kraju. Kiedy zaś pozostały w Polsce Kazimierz nie chciał być bezwolnym narzędziem w ręku własnych urzędników, pojawił się śmiały plan obalenia dynastii piastowskiej. Poszczególni dostojnicy poczuli się godnymi do objęcia władzy bez Piastów, godnymi tronu książęcego. Kłopot polegał na tym, że uzurpatorów było zbyt wielu. Bunt zaskoczył Kazimierza zapewne w Małopolsce, skoro schronił się na Węgrzech. Możnowładcy, którzy doprowadzili do detronizacji Piastów, nie zmierzali do rozbicia państwa; każdy z nich chciał objąć władzę w całej Polsce, tylko że żaden z nich nie miał po temu wystarczającej siły. Znamy jednego z nich, Miecława, który umocnił się na Mazowszu; zapewne w Małopolsce i Wielkopolsce uzyskali przewagę inni książęta. Kiedy zaczęli walczyć między sobą o władzę w reszcie kraju, osłabiony aparat państwowy załamał się na niektórych obszarach całkowicie. Naczelnicy grodów nie wiedząc kogo mają słuchać lub skąd wyglądać pomocy, znaleźli się oko w oko z rosnącą falą wzburzenia chłopów. Bunt chłopów nie rozprzestrzeniał się wszędzie równomiernie. [Wyprawa Brzetysława na Polskę, Zatrzymanie Kazimierz na Węgrzech, wyjazd Kazimierza do Niemiec,]

Nie wiadomo, kiedy ruszył Kazimierz do Polski, zaopatrzony przez Henryka III w oddział złożony z 500 rycerzy. Prawdopodobnie stało się to między 1039 a 1041; [atak Henryka na Czechy] Tymczasem Kazimierz z trudem zdobywał sobie grunt w Polsce. Zwolennicy przywrócenia danego porządku skupiali się przy Kazimierzu, uważając go za jedyny czynnik, zdolnym do rozprawienia się z powstaniem ludowym i do zlikwidowania chaosu. [układ w Ratyzbonie] Od tej chwili ziemia krakowska stała się główną bazą działalności Kazimierza. Nie zniszczony Kraków został główną siedzibą dworu książęcego i awansował do roli stolicy. [przymierze z księciem ruskim Jarosławem Mądrym, wyprawa Jarosława na Mazowsze, śluby, wyprawa Kazimierza i Jarosława na Mazowsze w 1047, pokonanie Pomorzan] W ślad za tym nastąpiło zapewne przywrócenie władzy Piastów nad wschodnią częścią Pomorza. Groźba rozbicia państwa piastowskiego i podważenia władzy dynastii została odwrócona: czterech synów: jakich Dobroniega urodziła małżonkowi, gwarantowało kontynuację rodu. [na zachodzie, układ ratyzboński awans rodu Kazimierza,] Nie wiemy co ułatwiło Kazimierzowi zdobycia Śląska w 1050 roku; zapewne jakiś bunt miejscowej ludności utrudnił Brzetysławowi obronę świeżej zdobyczy. [gniew cesarza na Kazimierza, polskie poparcie w kampanii węgierskiej, rozstrzygnięcie sporu o Śląsk] A jednak dzięki Kazimierzowi Śląsk został połączony z resztą Polski, co zadecydowało o jego obliczu etnicznym. Najważniejszym chyba ciosem zadanym Polsce przez Brzetyslawa było złupienie Gniezna i wywiezienie relikwii św. Wojciecha. Duchowieństwo polskie interweniowało wprawdzie w Rzymie i zarzuty stawiane Czechom dopomogły do unicestwienia starań o metropolię w Pradze. Jednocześnie niemieckie czynniki kościelne nie bez przychylnego stanowiska Henryka III utrudniały odbudowę Kościoła polskiego. Starania o restytucję arcybiskupstwa gnieźnieńskiego nie zostały za czasów Kazimierza uwieńczone powodzeniem. Mimo to chrześcijaństwo w Polsce zaczęło podnosić się z gruzów, zawdzięcza to osobistym stosunkom Kazimierza i jego zręczności politycznej na tym polu. Niestrudzonym pomocnikiem księcia był tu wuj Herman z Kolonii, który przysyłał do Polski nie tylko sprzęt liturgiczny, ale wyświęcał również biskupów dla Polski. Jeszcze mniej niż o kościelnej działalności „odnowicielskiej” Kazimierza wiemy o jego rekonstrukcji struktury państwa. W zasadzie Kazimierz nawiązał do systemu, stworzonego przez pierwszych Piastów, odtwarzając sieć grodów ośrodków administracji, przywracając wybieranie danin i powinności. Nie można wątpić, że bunt ludowy został krwawo stłumiony, a jego uczestnicy, o ile wyszli z życiem z akcji pacyfikacji, bywali często obracani w niewolnych. Wojny domowe na równi z najazdami sąsiadów i akcją represyjną spowodowały zniszczenie i wyludnienie kraju. Do przeszłości należała potęga militarna: Kazimierz nie odbudował już drużyny dawnych rozmiarach, jego wojsko opierało się już zapewne na obowiązku służby osadzonych na ziemi wojów, z których każdy musiał sam się wyekwipować. System ten był znacznie zdrowszy ekonomicznie. Znaczna część dawnych możnych musiała wyginąć w walkach wewnętrznych: najpotężniejsi, skompromitowani buntem przeciw dynastii, zostali zapewne wytępieni. Toteż otoczenie Kazimierza musieli w znacznej mierze stanowić nowi ludzie: część z nich przybyła z nim z zagranicy, część awansowała spośród zwykłych wojów. Autorytet księcia, wspieranego przez ludzi, którzy mu wszystko zawdzięczali, mógł więc ponownie wzrosnąć i umocnić się na kilka dziesięcioleci. Kazimierz umarł młodo: 28 listopada 1058 roku, przeżywszy 42 lata. Zasługi jego dla utrzymania państwa polskiego, jego całości i indywidualności są niepodważalne. Pod wieloma względami przypomina swego pradziada, Mieszka I: trzeźwa kalkulacja polityczna, dostosowanie celów do aktualnych możliwości. Na zbudowanym przez ojca fundamencie mógł się później Bolesław Szczodry pokusić o ponowne wkroczenie na arenę polityki europejskiej, a także o przywrócenie korony królewskiej.