Korona Królestwa Polskiego

Korona Królestwa Polskiego, Corona Regni Poloniae, określała od połowy XIV wieku państwo polskie powstałe po rozbiciu dzielnicowym, ucieleśniała jego prawa zwierzchnie do poszczególnych terytoriów, niezależnie od osoby panującego. Poza ziemiami pozostającymi pod panowaniem króla polskiego pojęciem tym obejmowano także wszystkie ziemie historycznie i etnicznie polskie.

Od 1569 nazwy tej używano w odniesieniu do Wielkopolski, Kujaw, Małopolski, Mazowsza, Prus Królewskich i Książęcych, Rusi Czerwonej, Podlasia, Podola, Wołynia, Ukrainy i Spiszu, w odróżnieniu od Litwy, jako drugiego członu państwa polsko-litewskiego.

1320 – arcybiskup Janisław koronował Władysława Łokietka na króla Polski, stawiając przeciwników i zwolenników Łokietka przed faktem dokonanym. Królestwo polskie zostało odbudowane przez rodzimą dynastię, obejmowało ono jednak w zasadzie tylko dzielnice krakowską, sandomierską, i wielkopolską oraz ziemie: sieradzką i łęczycką. Kujawy pozostawały w stosunku lennym do króla, Mazowsze natomiast, rozbite na dzielnice, należało do opozycji, czasami łączącej się z Krzyżakami i rywalizującej z Łokietkiem o wpływy na terenie Rusi. Po swym sukcesie Łokietek musiał walczyć z Zakonem i sprzymierzonym z nim Janem Luksemburskim o jedność i suwerenność ziem polskich. Bezpośrednio po koronacji, dążenia rewindykacyjne Łokietka znalazły swój wyraz w wytoczeniu Krzyżakom procesu o zagrabione Pomorze i ziemie chełmińską. Wyrokiem sądu papieskiego zapadłym w Inowrocławiu, Krzyżacy uznani zostali winnymi zaboru i zostali skazani na zwrot zagrabionych ziem oraz wypłatę odszkodowania. Jednakże kontrakcja dyplomatyczna Zakonu przy jego przewadze militarnej uniemożliwiła realizację wyroku, który jednak stanowił sukces ideologii głoszącej jedność ziem polskich i wysuwającej argument racji stanu narodu polskiego. Długi okres, w którym kształtowało się poczucie narodowe Polaków, został uwieńczony sukcesem zjednoczenia.

Po śmierci Władysława koronę Polski przejął jego syn Kazimierz Wielki, który zjednoczył większą część ziem etnicznie polskich, doprowadził do wzmocnienia pozycji króla w państwie, m.in. poprzez wprowadzenie nowego systemu zarządzania. Przeprowadził kodyfikację praw, wydając statuty wiślickie i piotrkowskie, zreorganizował siły zbrojne, dbał o rozwój osadnictwa, wprowadził reformy pieniężne i podatkowe, zmodernizował i rozwinął kraj gospodarczo. Zadbał o rozwój nauki, m.in. w 1364 założył pierwszy w Polsce uniwersytet Akademię Krakowską.

Panowanie Kazimierza Wielkiego stworzyło warunki do okrzepnięcia organizmu państwowego i dało podstawy świetności państwa polskiego w wiekach późniejszych. O roli i znaczeniu Kazimierza Wielkiego w ówczesnej Europie świadczyło powierzenie mu roli rozjemcy pomiędzy Luksemburgami i Habsburgami oraz zjazd monarchów w Krakowie w 1364. Kazimierz położył w swej politycy nacisk przede wszystkim na działalność dyplomatyczną, którą prowadził głównie w oparciu o Małopolskę. Już w 1335 r. udało mu się uzyskać od Jana Luksemburskiego, zrzeczenie się pretensji do korony polskiej. Kazimierz wszedł w ściślejszy związek z Andegawenami węgierskimi. Za poparcie jego polityki uzyskali oni prawo do sukcesji w Polsce po ewentualnej bezpotomnej śmierci Kazimierza. Jednakże w 1339 Kazimierz zrzekł się praw do tych księstw śląskich, które uznawały władzę zwierzchnią króla czeskiego.

Udało mu się również przenieść spór z Krzyżakami na płaszczyznę dyplomatyczną. W 1337 udało mu się odzyskać warunkowo Kujawy inowrocławskie i Kruszwicę. Podobnie jak Łokietek zaskarżył Zakon w tej samej sprawie co zakończyło się korzystnym pokojem w Kaliszu 1343 r. Kazimierz wielokrotnie próbował pozyskać Śląsk, który ostatecznie pozostał pod władaniem Czech. Jednocześnie Kazimierz starał się opanować Ruś Halicką. Wojny ruskie Kazimierza rozpoczęły się w 1340. Do 1344 zdobył Przemyśl, Sanok, 1339 r. Halicz, Lwów, Włodzimierz i Brześć. Polityka Kazimierza doprowadziła również do odzyskania częsci ziem zabranych przez Marchię Branderburską.

Efektem elastycznej polityki Kazimierza było znaczne powiększenie terytorialne kraju i zabezpieczenie go traktatami międzynarodowymi. W chwili śmierci króla Polska stanowiła wydłużony kompleks ziem sięgający od Wyżyny podolskiej do terenów Pojezierza Pomorskiego. Za jego panowania Polska niewątpliwie awansowała na arenie międzynarodowej, stała się mocnym organizmem państwowym aktywnie uczestniczącym w życiu politycznym europy. Podobnie Kazimierz dążąc w ciągu swego panowania do stworzenia kadry urzędników państwowych (ufundowanie Akademii Krakowskiej), jednocześnie przyczynił się do poszerzenia kręgu ludzi świadomych swej przynależności narodowej. W miejsce dawnej, tradycyjnie stosowanej nazwy Królestwa Polskiego rozpowszechnia się termin Korony Królestwa Polskiego. Pojęcie to jasno odróżniało państwo od panującej osoby lub dynastii. Wyrosło ono podobnie jak w innych krajach z nowej formy państwa składającego się z różnych stanów. Miało duże znaczenie dla wyrobienia politycznego mieszkańców Polski. Wobec tego król stawał się pierwszym dostojnikiem, uzależnionym w swych poczynaniach od szerszych interesów.

Po unii lubelskiej Polska i Litwa tworzyły trzecie co do wielkości państwo w Europie, do Korony wcielono ogromne obszary zasiedlone przez ludność mówiącą językiem ruski, wyznającą religie prawosławną i kultywującą odrębne obyczaje. Także znaczna część Prus królewskich posługiwała się językiem niemieckim. Jednakże zarówno szlachta ruska jak i niemiecka szybko się polonizowała. W obrębie każdego stanu istniały ogromne dysproporcje majątkowe, przy czym największe cechowały stan szlachecki i duchowieństwo.
Wszystkie grupy społeczne i etniczne RP, żyły i działały w ramach ujednoliconej jak na warunki tej epoki struktury administracyjnej państwa. W Koronie struktura ta była efektem dłuższych sięgających średniowiecza procesów ewolucyjnych. Dzieliła się na dwie prowincje: Wielkopolskę i Małopolskę. W skład Wielkopolski wchodziły także Mazowsze z ziemią dobrzyńską oraz Prusy Królewskie z księstwem biskupim Warmii. W księstwie tym władzę zwierzchnią sprawował biskup diecezji warmińskiej. W skład drugiej prowincji wchodziły historyczne województwa polskie: krakowskie, sandomierskie i lubelskie, a także Podlasie Oświęcim i Zator.