Różne oblicza miłości w literaturze i sztuce

Miłość istnieje tak długo jak istnieją ludzie. To uczucie towarzyszy nam przez całe życie od dzieciństwa, aż do śmierci. Temat miłości pojawia się już w czasach starożytnych opisywany jest, aż po dzisiejsze czasy. "Tak więc trwają wiara, nadzieja, miłość - te trzy: z nich zaś największa jest miłość" (1 Kor.13,13). Miłość jest najpiękniejszym, ale też najsilniejszym, a za razem najtrudniejszym uczuciem ze wszystkich. Miłość daje szczęście, siłę by tworzyć piękne rzecz, ale także by je niszczyć, z miłości można również zabić. Nie potrafimy też wytłumaczyć, ani sformułować pojęcia miłości. Według Marcela Acharda "Miłość istnieje tylko dla tych, którzy o niej myślą." Miłość można okazywać w różne sposoby i z różnych pobudek, np. miłość do Boga, do ojczyzny, do całego społeczeństwa lub też do jednej danej osoby, (której się pragnie, z którą się miło spędza czas).

"Czysta miłość do Boga nie jest zabarwiona żadnym pragnieniem korzyści materialnej, pragnieniem zwykłej filozoficznej wiedzy ani też pragnieniem jakiejkolwiek korzyści"("Prawda i piękno" Śrila Prabhupada). <>(Rdz.22, 2-12). Niekiedy miłość do Boga może przewyższać miłość nawet do własnego syna, jest to całkowite oddanie Bogu. W większości religii to Bóg jest odzwierciedleniem miłości, dobra lub nawet oddania; Bóg jest jedyną miłością. Jednak bez miłości do bliźnich człowiek jest niczym. Nie potrafmy żyć, nie kochając. Bez miłości nasze dusze byłyby martwe. To uczucie to jeden z wymiarów naszego człowieczeństwa. "Gdybym mówił językami ludzi i aniołów, miłości bym nie miał, stałbym się jak miedź brzęcząca albo cymbał brzmiący. Gdybym też miał dar prorokowania i znał wszystkie tajemnice, i posiadał wszelką wiedzę, i wszelką (możliwą) wiarę, tak iżbym góry przenosił, a miłości bym nie miał, byłbym niczym. I gdybym rozdał na jałmużnę całą majętność moją, a ciało wystawił na spalenie, lecz miłości bym nie miał, nic bym nie zyskał" (1 Kor.13,1-3).

Los jest czasem jednak okrutny i nie zawsze prowadzi do "happyendu". Przyczynami tego może być różnica charakterów, bariery społeczne czy moralne, jak i wydarzenia (np. historyczne) niezależne od zakochanych. Trudna miłość jest uczuciem długotrwałym, nierzadko spełnionym, jednakże przynoszącym cierpienie. Ze względu na swoje bogactwo psychologiczne i emocjonalne stała się jednym z najpopularniejszych tematów literackich, a teksty o niej traktujące przewyższają pod względem artystycznym te, które mówią o miłości szczęśliwej. W mitologii przykładem bezgranicznej miłości jest Penelopa, która wiernie czeka na swojego męża Odyseusza przez dwadzieścia lat. Odrzuca ona zaloty licznych adoratorów podczas nieobecności męża. Jej miłość pokonuje wszystkie przeciwieństwa losu. Jest ona przykładem idealnej żony i symbolem małżeńskiej wierności. Utworem, o którym należy także wspomnieć to "Dzieje Tristiana i Izoldy". Jest to przede wszystkim opowieść o nieszczęśliwej miłości. Wypity przez pomyłkę napój miłosny połączył serca bohaterów na zawsze. Izolda jednak została żoną króla Marka, którego wiernym rycerzem, był Tristian. Ich miłość łamie wszystkie bariery, zasady moralne, obyczaje, nakazy religijne. Tristian umiera z żalu za ukochaną, jej serce zaś pęka po śmierci kochanka. Dopiero po śmierci ich miłość triumfuje. Z grobu głównego bohatera wyrasta głóg i łączy się z miejscem spoczynku ukochanej. To symbol wiecznej, nieszczęśliwej i prawdziwej miłości. Uczucie, które łączy oboje kochanków niesie rozkosz i cierpienie, prowadzi do tragicznego końca, do śmierci, ale jest od niej trwalsze.

Młodzieńczą i zupełnie inną miłość przeżywają bohaterowie tragedii "Romeo i Julia". Młodzi kochankowie darzą się wzajemną miłością, jest ona piękna i dobra. Uczucie głównych bohaterów stwarza konflikt między ich rodzicami. Zwaśnione rody Montekich i Kapuletich nie akceptują miłości swoich dzieci. Skutkiem fatalnej pomyłki Romeo i Julia popełniają samobójstwo gdyż nie umieliby żyć bez siebie. Dopiero ich tragiczna śmierć połączyła zwaśnione rody. Miłość niespełniona to także miłość tragiczna. Uczucie Wertera do Lotty jest złożona i trudna nie tylko dlatego, że nigdy się nie spełni. O jej dramatyzmie decyduje przede wszystkim charakter bohatera, nadwrażliwego i skomplikowanego wewnętrznie. Jego nadmierna uczuciowość i skłonność do refleksji zamienią zwykłą miłość w uczucie pełne pasji i cierpienia, prowadzące młodego Wertera do śmierci. Romantyzm stworzył postać indywidualisty, wybitnej jednostki, skłonnej do przeżywania gwałtownych uczuć i wielkich namiętności. Romantyczny bohater był człowiekiem samotnym, skłóconym ze światem, przeciwko którego normom się buntował. Bunt ten przybierał różne formy. Niektórzy nieszczęśliwi kochankowie popełniali samobójstwo (Werter), inni, nie mogąc się pogodzić z krzywdą, która została im wyrządzona, dokonywali zbrodni (Giaur), a byli też i tacy, którzy zamykali się w sobie, popadali w obłęd. Romantyków cechowała również nadwrażliwość, skłonność do marzycielstwa; często ogarniało ich poczucie pustki, nudy, braku woli i zdolności do czynów. Tych kilka uwag na temat romantycznego bohatera wystarczy, by zrozumieć, że tak wyjątkowa istota musiała przeżywać miłość szczególną, niepowtarzalną, która przekracza granice wyznaczone człowiekowi. Gustaw (bohater IV części "Dziadów") to postać dość tajemnicza i niejednoznaczna. ten człowiek nadwrażliwy, o sercu miękkim "z przyrodzenia" jest swoistą ofiarą miłości romantycznej - uczucia, które stanowi istotę jego życia, a jednocześnie przynosi mu cierpienie i rozpacz. W jesienny wieczór do nitki przemoczony wszystek Gustaw przychodzi do domu księdza, dawnego nauczyciela, by w ciągu trzech godzin opowiedzieć o swojej miłości, pierwszym spotkaniu z ukochaną, wspólnie spędzonych z nią chwilach, rozstaniu, wygłosić kilka przestróg i odejść. Opowieści Gustawa są chaotyczne, niedokładne, a jednak możemy na ich podstawie wnioskować, jak romantycy pojmowali miłość. Wyobrażenia Gustawa o niej ukształtowała lektura Nowej Neloizy Rousseau i Cierpień młodego Wertera Goethego. Książki te przedstawiły mu obraz miłości idealnej, opartej na związku dusz, miłości, która nierozerwalnie łączyła się z cierpieniem. Pustelnik nazwał je książkami zbójeckimi, gdyż, jak twierdził, to one wprowadziły go w świat wyobraźni; one przedstawiły mu obraz idealnej miłości i kazały szukać boskiej kochanki. Gustaw długo ścigał ów ideał kobiety, a gdy wreszcie na ziemi odnalazł jej wcielenie, gdy zakochał się w niej bez pamięci i przeżył miłość, o jakiej marzył, musiał ją utracić na wieki. Miłość w IV części "Dziadów" została przedstawiona jako konieczność tragiczna. Pisząc o koncepcji romantycznej miłości, nie można nie zwrócić uwagi na związaną z nią symbolikę zwierciadła. Miłość jest uczuciem czystym, to ujrzenie w ukochanej osobie samego siebie. Kochankowie są swoim zwierciadlanym odbiciem: otaczają się wzajemnie ogromnym uczuciem, nie mogą bez siebie żyć. Jak stwierdziłem, miłość romantyczna jest uczuciem nie spełnionym. Romantycy nie brali pod uwagę małżeństwa, twierdząc, że niszczy ono istotę tego uczucia, które ma charakter duchowy. Warto podkreślić, że stworzona przez romantyków miłość doskonała i absolutna związana jest z cierpieniem, doprowadza do rozpaczy i szaleństwa.

Przedstawienie miłości za pomocą innych technik niż poezja czy dramat jest dość trudne, gdyż kompozytor musi się starać, aby nie spłoszyć, bądź urazić swą arogancją osoby, do której kieruje swój utwór; malarz lub rzeźbiarz natomiast musi odzwierciedlić uczucie w tylko jednej scenie (w jednej ulotnej chwili).

W XVII wieku powstał obraz Rembrandta pt. "Żydowska Narzeczona", czyli "Izaak i Rebeka", na którym przedstawiona jest sytuacja tejże pary małżeńskiej. Patrząc na obraz wydaje się jakby zakochani ukrywali swoje uczucie i czuli się podglądani. Gesty bohaterów są powściągliwe, a nawet wieloznaczne. Nie wstydzą się tego jednak, o czym świadczy sposób w jaki trzyma w uścisku Izaak swoją ukochaną. Na twarzy Rebeki widać pełne spokoju i pogodne rysy twarzy. Miłość tych osób jest prawdziwa i bezgraniczna, jednak na pierwszym miejscu stawiają Boga, ponieważ tak chciał przedstawić ich autor malując oboje w strojach biblijnych. W obrazach Rembrandta często można zauważyć duży ładunek emocjonalny i kontrast, poprzez użycie malarskich efektów światłocieniowych. Najczęściej malował sceny o tematyce religijnej, historycznej, mitologicznej oraz portrety. Wykonywał również obrazy o nieskomplikowanej tematyce z życia Jezusa, jak również z młodymi kobietami w różnych sytuacjach oraz niewielkie scenki z życia codziennego.

W epoce klasycyzmu zmieniły się poglądy co do ciała człowieka i zaczęto uważać je za piękne, często malując lub rzeźbiąc młodych ludzi, co miało ukazać okres, kiedy ciało jest najpiękniejsze i najsmuklejsze. Jednym z czołowych przedstawicieli klasycyzmu był włoski rzeźbiarz Antonio Canova (przez współczesnych uważany za najwybitniejszego rzeźbiarza wszechczasów). Canova w swoich dziełach nawiązywał do rzeźby hellenistycznej. Jego prace cechuje wdzięk, płynny i miękki modelunek oraz urzeczenie pięknym, smukłym młodzieńczym ciałem. Jednym z najsłynniejszych jego dzieł jest rzeźba pt. "Amor i Psyche", przedstawiająca dwoje młodych ludzi w miłosnym uścisku, w którym autor odważnie pokazał piękno kobiecego ciała, a miłość ukazał jako zmysłową i taneczną. Rzeźba została stworzona w białym marmurze, aby podkreślić delikatność i smukłość młodzieńczych ciał. Tą rzeźbę autor stworzył na podstawie mitu o Amorze i Psyche, w którym dwie młode osoby zakochały się bezgranicznie, jednak bogowie sprawili, że nie mogli pozostać razem. Wytrwałość i determinacja Psyche doprowadziła do przełamania stanowczości bogów i zezwolenia na połączenie się tej pary.

W XX wieku Edward Much namalował obraz pt. "Taniec życia". Dzieło namalowane jest na płótnie barwami ciepłymi i zimnymi. Tematem centralnym jest tu tańcząca para zakochana w sobie, oraz dwie kobiety po bokach obrazu. Jedna kobieta ubrana jest w białą suknie, jest wesoła. Natomiast kobieta ubrana na czarno jest smutna i stoi jak posag. W tyle widać jeszcze więcej tańczących par, wśród nich szczególną uwagę zwraca mężczyzna pochylony nad swoją partnerką. W oddali widać księżyc w pełni, którego blask niesie się po spokojnym morzu.
Wracając do literatury. Miłość romantyczną, nieszczęśliwą ośmiesza Aleksander Fredro w komedii "Śluby panieńskie". W utworze występują dwie pary Gustaw i Aniela oraz Albin i Klara. Miłość bohaterów jest miłością spełnioną rozwija się i rozkwita mimo wielu przeszkód na drodze. To pragnienie miłości wiąże się z pragnieniem założenia rodziny, ciepłem domowego ogniska.

Istnieje również miłość do ojczyzny. Jest ona przedstawiona w utworze "Konrad Wallenrod" Adama Mickiewicza. Główny bohater dla ratowania ojczyzny poświęca wszystko: swoją odwzajemnioną miłość do żony, życie, honor rycerski. Bohater wallenrodyczny zostaje zmuszony do wyboru pomiędzy ojczyzną, a rodziną. Unieszczęśliwiona Aldona żona Konrada zostaje pustelniczką gdyż rozumie poświęcenie swojego męża i nie chce byś z nikim innym.

W "Lalce" Bolesław Prus wraca do miłości romantycznej, niespełnionej. Wokulski zakochuje się w oschłej i bezdusznej Izabeli - lalce bez duszy. On sam mocno uwierzył, że jego wybranka potrafi go pokochać, odwzajemnić jego uczucie. Jednak tak się nie staje. Izabela Łęcka to typowa kobieta o kochająca tylko samą siebie. Wychowana w bogactwie jest bezwzględna, zimna, próżna, bardzo dumna. Uważa, że ona jest najpiękniejsza i najmądrzejsza, kochała tylko samą siebie. Gdy Wokulski uświadamia sobie, że Izabela nie odwzajemnia jego uczucia nie ma już celu w życiu, ma poczucie pustki i niespełnienia. Zdradzony główny bohater nie widzi sensu dalszego życia, próbuje popełnić samobójstwo.
W "Chłopach" Władysława Reymont ukazuje dwa rodzaje miłości. Pierwszą jest miłość namiętna, biologiczna, życiowa Antka i Jagny. Życie Jagny organizuje popęd płciowy, nie jest ona w stanie zapanować nad czysto fizycznym aspektem swej natury. Wiąże się ona z mężczyznami, do których coś odczuwa, którzy ją fascynują. Jest ona samotną, niszczącą życie mężczyzn, odbierającą serce, burzącą spokój duszy, tragicznie odrzuconą przez wiejską społeczność kobietą. Została ukarana za wszystkie nieszczęścia spadające na Lipce. Maciej Boryna pracowity gospodarz, bezwzględny dla rodziny, bardzo przywiązany do ziemi, która zdaje się być ważniejsza od rodziny. To właśnie jest drugą miłością w utworze, a mianowicie uczucie do ziemi.

Zupełnie inna miłość pojawia się w "Granicy" Zofii Nałkowskiej. Przelotny romans Justyny z Zenonem zostaje wybaczony przez jego żonę Elżbietę. Bohaterka ta jest bardzo mądrą i wyrozumiałą kobietą chce nawet pomóc kochance męża, która dla niego usunęła ciąże. To Zenon wykorzystuje nadarzającą się okazje i zdradza żonę, aby zaspokoić swoje namiętności, po czym popełnia samobójstwo, aby uciec od odpowiedzialności. Bardzo ważna w tym utworze jest miłość Elżbiety, która mimo wszystko kocha swojego męża nawet, kiedy on ją zdradza, a jego kochanka spodziewa się dziecka.

Przedstawiając uczucie miłości nie można zapomnieć o innych uczuciach towarzyszących, takich jak zazdrość czy nienawiść. Jednak miłość nie jest zawsze taka i nie musi być gdyż: "Miłość cierpliwa jest, łaskawa jest. Miłość nie zazdrości, nie szuka poklasku, nie unosi się pychą; nie unosi się pychą nie dopuszcza się bezwstydu, nie szuka swego, nie unosi się gniewem, nie pamięta złego…" (1 Kor 13,4-5). Niekiedy uczucia nie muszą być wyrażane, mogą się skrywać głęboko w duszy i nigdy się nie wydostać z ciemności.