Litosfera

Działalność lodowców górskich

Działalność lodowców górskich może być budująca i niszcząca.
Działalność budująca lodowców górskich:
1. moreny – są to pagórki
2. morena czołowa- tworzy się przed czołem lodowca- czoło jest to koniec jęzora lodowcowego.
3. morena boczna tworzy się z boku lodowca
4. morena denna- tworzy się na dnie lodowca

Niszcząca działalność lodowców górskich:
1. egzaracja(kar)
2. kotły-cyrki lodowcowe- powstają pod polem firnowym lodowca.
3. jeziora cyrkowe
4. doliny U-kształtne- powstają one pod jęzorem lodowców mają płaskie dno i strome ściany skalne.
5. żłób lodowcowy
6. boczne doliny zawieszone- wysoko ponad dnem głównej doliny polodowcowej np. wodogrzmoty Mickiewicza

Działalność lądolodów
Budująca:
1. Moreny
morena czołowa są to wzniesienia, wzgórza utworzone przed czołem lodowca i wyznaczająca jego zasięg postoju np. Wierzyca, Dylewska góra, Szewska góra
morena denna- znajduje się na północ od moreny czołowej i ma charakter lekko falistej równiny.
2. pola sandrowe- są to rozległe trzonki napływowe zbudowane z piasku, naniesione przez wody wypływające pod lodowca np. Puszcza Augustowska, Bory Tucholskie

Niszcząca działalność lądolodu:
1. zagłębienie rynnowe
2. zagłębienie wytopiskowe
3. pradolina- są to rozległe doliny utworzone równolegle do czoła lodowca przez wody wypływające z pod lodowca. Np. Pradolina Toruńsko- Eberswaldzka, Pradolina Warszawsko- Berlińska,

Ozy—długie kręte pagórki zbudowane z piasku, żwiru i gliny powstałe w szczelinach lądolodu.
Drumliny- niewielkich rozmiarów pagórki ułożone prostopadle do czoła lądolodu
Kem- piaszczysto- żwirowy pagórek o regularnych kształtach

Działalność morza
Działalność morza może być:
· Niszcząca- abrazja
· Transportująca
· Akumulacyjna

Działalność morza zaznaczona jest przede wszystkim na wybrzeżu.
Wybrzeża są kształtowane przez:
· Fale morskie
· Pływy
· Prądy morskie

Ogólne typy wybrzeży
· Wysokie- są niszczone. Na wybrzeżach wysokich rozwijają się klify.
Klif (faleza) jest to strome urwisko nad morskie. Na skutek długotrwałego oddziaływania fal , klif cofa się a u jego podnóży tworzy się platforma abrazyjna
· Niskie – nadbudowywane
Platforma terasa abrazyjna- u podłoża stromego cofającego się podłoża
Budująca działalność morza:

Plaża jest to strefa brzegowa wybrzeża płaskiego obejmująca zasięgiem obszar pomiędzy najniższym poziomem morza a falami sztormowymi

Wały brzegowe zbudowane są z materiałów wyrzuconych na brzeg przez fale sztormowe.
Wydmy nadmorskie- zbudowane są z piasku wałów brzegowych.

Mierzejami(kos) nazywamy stale narastające wały piaszczyste bądź półwyspy które oddzielają zatoki od morza np. mierzeja Helska, mierzeja Wiślana
Oddzielone części zatok noszą nazwę zalewów np. Zalew Wiślany

Ławice- zbudowane są z piasku lub żwiru występują w sferze przybrzeżnej najniższego poziomu morza.
Lido- wynurzające się z morza ławice piaszczyste

Laguna jest to płytki nadbrzeżne naturalny zbiornik wodny oddzielony od morza przez lido a połączony z morzem wąskimi kanałkami odpływowymi.

W strefach klimatu gorącego gdzie temperatura wód dochodzą do 35C występują rafy koralowe.
Przy brzegach wysp rafy koralowe tworzą charakterystyczne pierścienie nazywane atolami.


Z zależności od sposobu powstawania form na wybrzeżu możemy wyróżnić szereg ich typów do najważniejszych należą:

1. klifowe- powstałe wskutek niszczenia obszarów wyżynnych
2. limanowe powstają gdy lejkowate ujścia rzek są odcinane przez mierzeje. Odcięta słodko-wodna część- zatoka lub utworzone jezioro- nazywa się limanem.
3. dalmatyńskie- kiedy woda wkracza w pasmo górskie równolegle do linii brzegowej np. wybrzeża Dalmacji
4. riasowe- powstają wskutek zalania grzbietów górskich prostopadłych do wybrzeża. Występuje tu dużo wysepek, półwyspów i zatok np. wybrzeża Irlandii, Normandii, Hiszpanii
5. fiordowe powstają wskutek zalania żłobów lodowcowych np. wybrzeża Norwegii, Grenlandii i Alaski
6. skierowe- powstają wskutek zalania obszarów zmutonizowanych np. wybrzeża Finlandii, Szwecji
7. lagunowe- z odcięte przez lido laguną
8. zalewowe(mierzejowe)- z odciętymi przez mierzeje zalewami
9. namorzynowe(mangrowe) występują w strefie międzyzwrotnikowej gdzie wybrzeże jest porośnięte lasami i zaroślami namorzynowymi zalewanymi przez wody morskie podczas przypływów
10. koralowe – występują w strefie ciepłej z rafami koralowymi.

Dna mórz i oceanów są miejscem gromadzenia osadów. Mogą to być osady:

1. naniesione przez rzeki, wiatr, lodowce i inne czynniki, a ich pochodzenie jest lądowe- są to osady terygeniczne
2. powstałe wskutek gromadzenia szczątków żywych, są to osady organogeniczne

Osady litoralne- są to piaski , żwiry, muły, wapienie, gipsy i sole
Osady głębokowodne to muły i iły złożone głównie z materiału kwarcowego z domieszką szczątków organizmów i związków chemicznych.

Działalność rzek
Praca wody może być :
· Transportująca(transport materiału skalnego przez rzekę może odbywać się poprzez trakcję, czyli toczenie, wleczenie po dnie saltacje i suspensję
· Budująca
· Niszcząca
Ruch w rzece może być laminarny, gdy cząsteczki wody płyną równolegle do siebie lub turbulentny, gdy tory ruchu cząsteczek wody są chaotyczne.
Pasmo wody najszybciej płynące w korycie rzecznym nazywamy nurtem.
Rzekę dzielimy na :
· Bieg górny
· Bieg środkowy
· Bieg dolny
Otoczaki są to kamienie o owalnych kształtach i płaskich powierzchniach.
Erozja rzeczna- jest żłobienie powierzchni ziemi przez wody płynące

1. Erozja wgłębna- polega na wcinaniu się rzeki w podłoże powstają doliny w kształcie –V. Ma to miejsce w potokach górskich
2. Erozja wsteczna- skały odporne na erozje tworzą progi w dnie na rzece powstają bystrza lub wodospady , podczas erozji wstecznej cofa się próg skalny, najczęściej w potokach górskich. Erozja wsteczna prowadzi do kaptażu rzeki. Wokół źródeł wypływ wód podziemnych powoduje powstanie niszy której zbocza cofają się wskutek osuwisk, rzeka wydłuża się. Jeżeli przekroczy dział wód , może połączyć się z inną rzeką i nastąpi wtedy przeciągniecie (kaptaż) najczęściej do tej która ma największy spadek.
3. Erozja boczna – jest to proces związany z podwyższeniem przez nurt brzegu który ulega zniszczeniu , obsuwa się a rzeka wcina się w ląd coraz bardziej drugi brzeg jest nadbudowany.

Podstawą erozyjną rzeki nazywamy granice poniżej której rzeka w podłoże wciąć się nie może. Dla rzeki głównej to poziom morza, a dla dopływu poziom rzeki głównej.

Meandry inaczej zakola tworzą się na skutek erozji i depozycji materiału. Jeden brzeg jest podcinany przesuwany a po przeciwnej stronie następuje osadzanie materiału, powstaje ławica piaszczysta. Czasami podczas wysokich stanów wody może nastąpić rozerwanie podstawy menadru i powstanie nowego koryta, prostego i krótszego oraz odcięcie zakola – w ten sposób powstaje starorzecze, wypełnione wodą.
Działalność erozyjna wirów nazywana jest eworsją

Tarasy rzeczne powstają w skutek erozji lub akumulacji.
Tarasy zalewowe- są najniższymi tarasami w dolinie rzecznej, zalewanym podczas wysokich stanów wody w rzece. Tarasy leżące powyżej nie zalewane nazywamy tarasami nadzalewowymi.
Osady składane przez rzekę podczas wysokich stanów wody na tarasach zalewowych tworzą żyzne gleby nazywane madami.
Rzeka wpadająca do zbiornika wodnego osadza materiał w ujściu dzięki temu tworzy się delta.
Ujścia rzek:

1. ujścia lejkowate(estuarium) powstają w strefach pływów wdzierająca się w koryto- fala przypływa niszczy jego brzegi rozszerza je i nadaje im kształt lejka. Fala odpływu wynosi materiał skalny daleko w morze.

2. ujścia deltowate- powstaje gdy zbiornik wodny do którego uchodzi rzeka jest płytkie a przy jego brzegach nie występują silne prądy morskie ani pływy.


Działalność wiatru ( działalność eoliczna)
Aby materiał skalny mógłby być wywiewany musi być w postaci:
· Luźnych cząsteczek
· Nie może być mokry i zamarznięty
· Nie może być pokryty roślinnością
Działalność wiatru może polegać na :
· transportowaniu
· niszczeniu
· budowaniu
Transport może się odbywać poprzez :
· toczenie
· przesuwanie
· unoszenie go w powietrzu (suspensja)
· skakanie ziaren (saltacja)
Deflacja- przenoszenie , unoszenie , wywiewanie materiału skalnego(piaszczystego) przez wiatr.

W skutek deflacji powstają:

· Zagłębienie deflacyjne- jak rynny czy niecki
· Bruk deflacyjny- czyli warstwy żwiru lub gruboziarnistego piasku którego wiatr nie może już transportować

Korazja jest to mechaniczne działanie wiatru i piasku przenoszone przez wiatr ziarnka piasku, uderzając o przeszkody ścierając modeluje je.
Formy powstały:
· Graniaki- są to kamienie o ostrych krawędziach i płaskich ścianach
· Grzyby skalne

Działalność budująca wiatru:
· Riplemarki (zmarszczki eoliczne) są to drobne zmarszczki tworzące szereg grzbiecików




· Języki piaszczyste- tworzą się kiedy na terenie znajdują się przeszkody, wiatr przemieszcza piasek, a on osadza się po drugiej stronie przeszkody.
PREKAMBR
PROTEROZOIK
ARCHAIK 4,5mld- 570 mln

W archaiku – było ustalanie skorupy ziemskie , litosfera była jeszcze bardzo cienka , był bardzo czynny wulkanizm.
W Proterozoiku były pierwsze fałdowania, pojawiły się pierwsze organizmy takie jak glony , sinice, meduzy- lecz one nie pozostawiły po sobie żadnego śladu.

PALEOZOIK
570mln-240mln
KAMBR
ORDOWIK
SYLUR Fałdowanie (Orogeneza) Kaledońska
DEWON
KARBON
PERM Fałdowanie (Orogeneza) Hercyńska

W Palazoiku nastąpił rozwój świata roślinnego, w karbonie na północnej półkuli panował wilgotny, gorący, tropik, większość terenów pokryte były widłakami, paprociami, skrzypami iglastymi (wszystkie te rośliny były wysokie) z których powstaje węgiel kamienny.
W permie w Polsce tworzyły się pokłady soli kamiennej np. na Kujawach- Inowrocław, Kłodawa a powstał dzięki temu ze było zlodowacenie później mogło być w tym miejscu morze, a że panował gorący suchy klimat pojawiły się tak duże pokłady soli.
W palezoiku pojawiły się skamieniałości przewodnie – organizmy które występowały powszechnie ale krótko.
Skamieniałości przewodnie takie jak:
Graptolity
Trybolity
Świat organiczny – rozwój roślinności i co za tym idzie pojawienie się kręgowców- ryb, rozwój owadów , płazów pojawienie się pierwszych gadów.

MEZOZOIK
Trias
Jura 240mln- 70mln
Kreda
W mezozoiku zachodzi końcówka fałdowania hercyńskiego.
Następuje rozłam kontynentu(prakontynentu) PANGEI otoczonej jednym oceanem TETYDY . Zaczyna się tak zwana wędrówka kontynentów PANGENA dzieli się na LAURAZJE i GONDWANE. Skamieniałościami przewodnimi są Amonity i Belaminity. Świat organiczny- jest to era panowania gadów- dinozaurów . Pojawienie się mały ssaków.



KENOZOIK
Trzeciorzęd 70mln- 1,5 mln
Czwartorzęd 1,5mln-trwa do dziś

W trzeciorzędzie było fałdowanie orogeneza alpejska. Rozpoczyna się rozwój ssaków- małpy, małpiatki, pojawienie się ptaków.
Rozwój roślinności- pokładu węgla brunatnego. Polska pokłady soli kamiennej w południowej Polsce- Bochnia. Pokłady Siarki i ropy naftowej.

W czwartorzędzie panowała epoka lodowcowa. Powstał gigantyczny lądolód na północnej.
Nasuwał się on 3 razy na Polskę:
1. zlodowacenie południowe Polski
2. zlodowacenie środkowopolskie(do wyżyn i Sudetów)
3. najmłodsze zlodowacenie- zlodowacenie Bałtyckie
Kształtuje się flora i fauna. Giną wielkie ssaki takie jak mamuty. Pojawia się człowiek rozumny – 500lat. Kształtuje się klimat.

Wiek względny – określa która skała jest starsza która młodsza.
Wiek bezwzględny- określa dokładnie wiek w latach.
Tarcie i platformy- struktura jedno- dwupiętrowe powstałe ze skał prekambryjskich.
Platforma jest pokryta osadami.
Tarcza – platforma pozbawiona pokrywy osadowej

Surowce mineralne
Era Prekambryjska
· węgiel kamienny - Karbon- wyżyna Lubelska , Dolny Śląsk
· rudy żelaza- Ordowik nie ma wielkiego znaczenia gospodarczego.
· Sól kamienna- Perm – Kujawy
· Rudy miedzi- polska południowo zachodnia – Lublin, Głogów, Bolesławiec, Złotoryja.
Era Mezozoiczna
· Rudy cynku i ołowiu- Trias- Górny Śląsk
· Rudy żelaza- Trias

Era Kenozoiczna
Trzeciorzęd
· Węgiel brunatny- zagłębie Konińskie(Konin, Koło, Turek) Bełchatów,
· Sól kamienna- rejony Bochni i Wieliczki
· Siarka- Tarnobrzeg, Grzybów
· Ropa naftowa- Krosno, Jasło , Lubaczów, Jarosław, Polska północno- zachodnia
Czwartorzęd
Istotne surowce nie powstają , jedynie surowce budowlane takie jak piasek.

Surowce mineralne:
Surowce energetyczne(ropa naftowa) , surowce metaliczne, chemicznoorganiczne(sól, siarka, gips)

Wydmy są wzniesienia usypane z piasku są one nie symetryczne. Łagodniejszy stok występuje od strony wiatru, piasek jest tam ubity , stok przeciwny jest stromy usypany z piasku luźnego.

Zróżnicowanie wydm ze względu na kształt:
· Wydmy podłużne spotykamy na pustyniach w dolinach rzek, gdzie jest dużo piasku.
· Wydmy poprzeczne najczęściej występują na wybrzeżach
· Wydmy o kształcie sierpowatym

Wydmy o kształcie sierpowatym dzielą się ma:
1. Barchany(barkany) są to małe regularne wydmy występujące w klimacie suchym, zwrócone są wypukłością w kierunku z którego wieje wiatr.

Małe regularne np. Łeba
wiatr


2. Paraboliczne występują w klimacie wilgotnym są zwrócone wklęsłościami w kierunku z którego wieje wiatr.


Wydmy gwiaździste występują tam gdzie kierunki wiatru są zmienne.
Rozróżniamy wydmy :
· nadmorskie
· śródlądowe
Pokrywy lessowe powstają w wyniku przenoszenia przez wiatr i osadzania się materiału pyłowego.
Drassy- góry piaszczyste.
Pokrywy lessowe w Europie powstały w czasie zlodowacenia bałtyckiego. Wiejące znad lodowców wiatry wywiewały z jego przedpola pyły i pola osadzały się na terenie Niemiec, Polski i Ukrainy.
W Polsce pokrywy lessowe występują na wyżynie Lubelskiej, na przedpolu Karpat, na wyżynie Kielecko- Sandomierskiej na wsch. Części Wyżyny Krakowsko- Częstochowskiej oraz na Przedgórzu Sudeckim.
Wydmy śródlądowe w Polsce występują np. w Puszczy Kampinoskiej, lub w Borach Tucholskich.
Pustynie mogą być:
· gorące- piaskowe itp.
· zimne- lodowe
Ze względu na materiał tworzący obszary pustynne wyróżniamy 3 typy pustyń:
1. pustynie piaszczyste- erg
2. pustynie żwirowe- serir
3. pustynie kamieniste – hamada
4. pustynie ilaste - takyr


Litosfera
Litosfera ( skorupa ziemska)
1. warstwa granitowa(SIAL) – występuje tylko pod kontynentami.
2. powierzchnia nieciągłości Conrada
Powierzchnia nieciągłości- są to warstwy rozdzielające wielkie strefy wnętrza ziemi na których fale sejsmiczne ulegają odbiciu i załamaniu.
3. warstwa bazaltowa (SIMA) występuje pod oceanami i pod lądami.

Zewnętrzną warstwę tworzy skorupa ziemi składa się z dwóch warstw:
Dolną – tworzą ją bazalty składające się z krzemianów i bogate w magnez – sima
Górna – warstwa jest zbudowana głównie z granitów bogatych w krzemionkę i glin- sial
Warstwy oddzielone są od siebie nieciągłością – Conrada na głębokościach 17-25 km.
Dolna granicą skorupy ziemskiej jest nieciągłość Mohorovicica(Moho). Które przebiega na głębokościach do 30 km pod kontynentami.

Skorupę ziemska możemy podzielić:
Skorupa oceaniczna- jest charakterystyczna dla podłoża otwartych oceanów.
Skorupa kontynentalna- jest złożona z warstwy osadowej pod która znajduje się warstwa granitowa a następnie warstwa bazaltowa.

Płaszcz ziemi
Płaszcz górny – w górnej warstwie znajduje się astenosfera będąca warstwą o dużej plastyczności, w której skały tworzą magmę. Pod astenosferą przebiega nieciągłość- Golicyna. Sfera poniżej to CROFESIMA
Płaszcz dolny- NIFESIMA a pod nią znajduję się nieciągłość Gutrnberga.

Jądro ziemi: (jądro składa się z żelaza i z niklu- Nife)
- jądro zewnętrzne- postać ciała płynnego
- jądro wewnętrzne- jest to ciało stałe (posuwając się w głąb ziemi rośnie temperatura i ciśnienie)

Gradient geotermiczny- stosunek wzrostu temperatury wgłębnej do wzrostu głębokości. Wyraża się go najczęściej podając w ile metrów temperatura wzrasta o 1C. Wynosi on przeciętnie 133m, ale w niektórych miejscach zaledwie 1100m w pobliżu ognisk wulkanicznych zaś 15m.
Odwrotny stosunek to jest stosunek przyrostu głębokości do przyrostu temperatury wgłębnej nazywa się stopniem geotermicznym.

Procesy plutoniczne
Procesy plutoniczne są wywoływane przemieszczaniem się magmy w obrębie skorupy ziemskiej. Gorąca magma ma tendencję do ruchu w kierunku powierzchni ziemi. Magma wkraczająca między istniejące wcześniej skały tworzy intruzje. Zastygając ,tworzy dużych rozmiarów ciała skalne złożone ze skał głębinowych nazywane batolitami. Rozmiary batolitów mogą sięgać kilku do kilkuset kilometrów wzdłuż i wszerz oraz kilku kilometrów wzwyż przy czym położenie spągu (dolnej części) jest trudne do określenia. Przykładem odsłoniętego batolitu jest masyw Karkonoszy. Innym często spotykanym rodzajem intruzji jest lakolit, który wypełnia przestrzeń w kształcie soczewy prowadząc często do nabrzmienia powierzchni. Przemieszczająca się magma tworzy również żyły, które mogą biec zgodnie z uwarstwieniem skał otaczających tzw.sille lub żyły przecinające skały niezgodnie z ich uwarstwieniem tzw. dajki. Magma krążąca na styku z istniejącymi skalami powoduje ich przeobrażenie.

Minerały

Minerał- jest to pierwiastek lub związek chemiczny jednorodny pod względem fizycznym, powstały w sposób naturalny, stanowiący składnik litosfery.

Minerały powstają:*
w wyniku procesów geologicznych np. krystalizacja magmy.
metamorfizm w głębi skorupy ziemskiej
krystalizacja w roztworów wodnych
wietrzenie chemiczne
Minerał skałotwórczy*- minerał będący jednym z głównych składników skały(skorupy ziemskiej)

Skałą nazywamy wielkie zespoły jednorodnych lub różnorodnych minerałów.
Skupiska minerałów tworzą skały.

Złożem- nazywamy większe skupiska minerałów które nadaje się do wykorzystania gospodarczego.

Nieliczne tylko minerały są pierwiastkami:
o grafit
o diament
o siarka rodzima
o metale szlachetne jak złoto i platyna.
*Minerały mają budowę krystaliczną co oznacza że budujące je atomy lub jony rozmieszczone są prawidłowo tworząc tzw. sieć przestrzenna(krystaliczną)

Poszczególne minerały odznaczają się twardością tj. odpornością na ścieranie zarysowanie oraz różną odpornością na działanie innych czynników niszczących w tym chemicznych.
Trwałość minerałów określa się skalą Mohsa.
Najmniej twardy:

1. talk
2. gips
3. kalcyt
4. fluoryt
5. apatyt
6. ortoklaz
7. kwarc
8. topaz
9. korund
10. diament


Procesy egzogeniczne- są to procesy zewnętrzne mające źródło siły na powierzchni:
· Erozja
· Sedymentacja
· Wietrzenie skał
· Grawitacyjne ruchy masowe
Zjawiska krasowe
Działalność wiatru
Działalność wód płynących
Działalność lodowców
Działalność morza
Wietrzenie skał polega na niszczeniu skały w wyniku oddziaływania czynników zewnętrznych takich jak powietrze , woda, promienie słoneczne.
Wietrzenie w klimacie wilgotnym i gorącym jest chemiczne w klimacie suchym i gorącym fizyczne a w zimnym też fizyczne.
1. Wietrzenie fizyczne(mechaniczne)polega na kruszeniu skały bez zmiany jej składu chemicznego.
Czynniki:
1. woda zamarzająca- zamróz
2. promieniowanie słoneczne- Insolacja
3. pęcznienie minerałów ilastych
4. wzrost kryształów soli

2. Wietrzenie biologiczne - jest to wietrzenie chemiczne i biologiczne przy współudziale organizmów żywych.
3. Wietrzenie chemiczne - polega na rozpadzie skały i zmianie jej składu chemicznego.
Podczas wietrzenia chemicznego może zachodzić:
· utlenianie- czyli łączenie się składników mineralnych z tlenem atmosferycznym
· rozpuszczanie- minerał rozpuszczalny w wodzie
· uwodnienie
· uwęglanowienie
· hydroliza
Zjawiska krasowe
Jednym z procesów wietrzenia chemicznego są zjawiska krasowe:
Polegają one na rozpuszczalnej , działalności wody w skałach wapiennych. Skały wapienne zawierają węglan wapnia CaCo3 który rozpuszcza się w wodzie.

W wyniku rozpuszczającej działalności wód powierzchniowych powstają:
1. żłobki i żebra krasowe
2. ospa krasowa
3. leje krasowe- zagłębienie o równej średnicy powstające w skutek rozpuszczania się skały przez wodę wpadającą do szczeliny.
4. uwały- zagłębienia powstałe z połączenia kilku lejków krasowych.
5. polja- rozległe obniżenie powstałe z połączenia się wielu lejków krasowych
6. humy- są to firmy wznoszące się ponad polja ostańce(w strefie gorącej nazywane są mogotami (ostańcowi pagórki wapienne).

Ponadto na obszarach krasowych powstają doliny krasowe którymi wody płyną okresowo lub stale, a następnie giną w szczelinach nazywanych ponorami.



Formy krasu podziemnego są:
1. jaskinie będące podziemnymi próżniami utworzonymi pod wpływem rozpuszczania skał.
2. ponory- szczeliny, którymi wpada woda.
3. studnie-są to szczeliny poszerzone przez wpływające wody o podobnej średnicy na całej długości.
4. kominy- są to szczeliny poszerzone przez wpływające wody(jak studnie)lecz ich szerokość wzrasta wraz z głębokością.
5. korytarze- są poszerzonymi szczelinami o długości przekraczającej nawet 100km, o szerokości do kilkunastu metrów. Ich dna są wyściełane osadami pozostawionymi przez płynące wody.
6. sale(pieczary i komory)- miejsca o bardzo dużej powierzchni nawet do 3tys.km które mogą łączyć się ze sobą korytarzem
7. wywierzyska- źródła krasowe z których woda z obszaru krasowego wypływa pod ciśnieniem.
8. wypływy krasowe- źródła krasowe, z których woda wypływa swobodnie.

Płynące w jaskiniach wody pozostawiają po sobie oprócz osadów takie formy jak: kotły wirowe, rynny denne, które w obrębie większych korytarzy mogące mieć również meandrujący przebieg . W wielu jaskiniach powstają formy naciekowe(powstają w skutek wytrącania się węglanu wapnia z roztworu wodnego podczas uwalniania dwutlenku wapnia)w okresie zimy kiedy temperatury są ujemne powstają nacieki lodowe

Do najważniejszych nacieków należą:
1. stalaktyty-tworzące się pod stropem w zależności od wielkości i kształtu mogą to być makarony lub stalaktyty sferolityczne. Wewnątrz stalaktytu znajduje się kanalik którym spływa woda. Roczny przyrost dochodzi do 3mm.
2. draperie i zasłony- nacieki o bardzo cienkich ściankach i dużej powierzchni,
3. polewy- formy naciekowe o różnej grubości na ścianach, stropach i dnach korytarzy nazywane mlekiem wapiennym.
4. misy naciekowe- są to zagłębienia bardzo często wypełnione wodą
5. stalagmity- formy o podobnych kształtach jak stalaktyty lecz wyrastające z podłoża w miejscach pod stalaktytami.
6. stalagnaty(kolumny)formy powstałe z połączenia stalaktytów i stalagmitów
7. pizolity (perły jaskiniowe)powstałe w misach wypełnionych wodą gdzie wokół jakiegoś okruchu skalnego wytrąca się koncentrycznie węglan wapnia.
Węglan wapnia może wytrącać się również w miejscach wypływu wód krasowych na powierzchnie. Powstają wtedy osady nazywane martwica wapienną lub trawertynem.

Obszarami znanymi z rzeźby krasowej są tereny Moraw, Słowacji, wschodnich Alp, , Masywu Centralnego, Chin, Indii, Kuby, Brazylii, Wenezueli, Wsch. Australii i w Kordylierach.
W Polsce zjawiska krasowe powstają najliczniej na Wyżynie Krakowsko- Częstochowskiej (ponad 850 jaskiń) W tatrach, górach Świętokrzyskich i Sudetach- jaskinia niedźwiedzia w Kletnie.

Procesy endogeniczne- są to procesy wewnętrzne mają one swoje źródło wewnątrz skorupy ziemskiej
· Wulkanizm
· Trzęsienie ziemi
· Ruchy orogeniczne
· Ruchy epejrogeniczne
Ruchy epejrogeniczne(lądotwórcze) są to długotrwałe pionowe ruchy skorupy ziemskiej np. Skandynawia. Wypiętrza się o 1cm na rok.
Ruchy orogeniczne(górotwórcze) polegają na fałdowaniu warstw skalnych , i wypiętrzaniu się.

Izostazja- jest to równowaga w obrębie mas skalnych.
Uskoki(dyslokacja)- przemieszczanie się warstw skalnych wzdłuż pewnej linii

Procesy górotwórcze: największe pasma górskie tworzą dwa układy gór jeden skierowany południkowo- Kordyliery Ameryki Pn. i Andy Ameryki Pd. a drugi równoleżnikowo- w Europie i Azji (np. Pireneje, Alpy, Karpaty, Kaukaz, Himalaje)
Kontynentalne systemy górskie powstają na skutek zamykania się genosykliny.
Genosyklina- jest to przestrzeń morska(wodna) wypełniona osadami.
Płaszczowina- powstaje kiedy fałd leżący wymiesza się i przesunie się na określoną odległość
Rodzaje gór:
1. Góry fałdowe- najczęściej spotykanym typem gór. Ciągną się długimi łańcuchami w obrębie wszystkich kontynentów. Np. Alpy, Karpaty, Himalaje, Kordyliery i Atlas. Zbudowane są z fałdów i płaszczowin. Fałdy są to powyginane warstwy skalne gdzie części wypukła fałdu nazywana jest antykliną zaś część wklęsła sykliną.

2. Góry zrębowe powstają wskutek popękania i przesunięcia sztywnych mas skalnych wzdłuż uskoków. Część zawarta między uskokami i wydźwignięta do góry nazywa się zrębem. Składają się z zrębów i rowów. Przykładem takich gór są Ural, Herz, Sudety, góry stołowe, Tibesti, Schwarzwald

3. Góry wulkaniczne powstają wskutek działalności wulkanicznej występują samotnie lub w grupach a cechą szczególną ich jest charakterystyczny kształt stożkowy. Np. mogą być góry w obrębie Oceanu Spokojnego- Etna Wezuwiusz, Mama Loa.

4. Grzbiety śródoceaniczne są ostatnim typem gór. Występują one w obrębie wszystkich oceanów i łączą się one ze sobą tworząc ogromny ciąg o długości ok. 60 tys.

Orogeneza kaledońska miała miejsce pod koniec syluru i doprowadziła do powstania gór Skandynawskich, gór Kaledońskich, północno wsch. Appalachów, Alp Australijskich fałdowaniu uległa zachodnia część Sudetów oraz w niewielkim stopniu ruchy te zaznaczyły się w górach Świętokrzyskich.

Orogeneza hercyńska zachodziła podczas karbonu i doprowadziła do powstania łańcucha górskiego ciągnącego się przez Irlandie, południową Anglię , Masyw Centralny, Masyw Czeski, Sudety, Góry Świętokrzyskie, Harz. Poza Europą powstały Appalachy, fragment gór Wododziałowych.

Orogeneza alpejska której główne nasilenie miało miejsce na przełomie kredy i trzeciorzędu. Powstały Alpy ,Bałkany ,Karpaty, Pireneje, Apeniny, Kaukaz, Himalaje, Atlas, Kordyliery, Andy.
Orogeneza inaczej fałdowanie


Skały
Skałą nazywamy wielkie zespoły jednorodnych minerałów. Skupiska minerałów tworzą skały.
Ze względu na warunki powstania wyróżnia się skały:
o Magmowe- powstałe w wyniku zastygania magmy.
o Osadowe- powstałe w wyniku osadzania składników mineralnych różnego pochodzenia w środowisku wodnym lub lądowym.
o Metamorficzne(przeobrażone) powstały w wyniku przeobrażenia (metamorfozy) innych skał.
*Rodzaje skał(taki sam podział lawy) ze względu na skład chemiczny:
Skały kwaśne- zawierają dużo kwarców. Magma która zawiera dużo krzemionki(powyżej 60%)jest magmą kwaśną.
Skały obojętne zawierają skalenie i minerały ciemne amfibole, biotyt a kwarc występuje w niewielkich ilościach.
Skały zasadowe-są pozbawione wolnego kwarcu.

1. SKAŁY MAGMOWE
Zależnie od warunków zastygania magmy dzielimy skały na:
o Skały wylewne- gdy magma stygnie szybko na powierzchni ziemi mają budowę skrytokrystaliczną np. bazalt, anclezyt(jasny w szarej masie tkwią czarne kryształy)
o Skały głębinowe maja strukturę jawno krystaliczną może wyróżnić w nich poszczególne ziarna minerałów które krystalizowały powoli na danych głębokościach przy wysokiej temperaturze i wysokim ciśnieniu. Najpospolitszą skałą magmową jest granit, obojętną skałą głębną jest gabro o barwie czarnej.
o Skały porfirowe- proces krystalizacji rozpoczął się w głębi ziemi a zakończył na powierzchni np. porfir.
** Wylewnymi skałami kwaśnymi są porfiry kwarcowe zawierające widoczne gołym okiem prakryształy kwarcu. Porfiry są najczęściej różowe i czerwone.

2. SKAŁY OSADOWE
Utworzone są na powierzchni ziemi na lądzie lub na wodzie w wyniku nagromadzenia się cząstek mineralnych. Skały osadowe powstają w wyniku osadzenia(sedymentacji)

SKAŁY OSADOWE -OKRUCHOWE
Powstałe z produktów rozkruszania się innych skał np. żwiry, piaski, zlepieńce, less, glina

SKAŁY OSADOWE- POCHODZENIA ORGANICZNEGO
Są to skały które utworzyły się że szczątków organizmów zwierzęcych lub roślinnych.
Wapienie- tworzą wapienne szkielety różnych organizmów.
Wyróżnia się wapienie muszlowe zbudowane z muszli mięczaków (małży, ślimaków),wapienie koralowe zbudowane że szkieletów koralowców tworzących rafy koralowe – kreda.

SKAŁY POCHODZENIA CHEMICZNE
Skały osadowe powstają również wskutek nagromadzenia się wytrącania minerałów z roztworów Do głównych minerałów skał osadowych chemicznych należy, sól kamienna, sól potasowa, siarka, gips
3. SKAŁY PRZEOBRAŻONE (METAMORFICZNE)

SKAŁY PRZEOBRAŻONE (METAMORFICZNE) powstałe w głębi skorupy ziemskiej w wyniku oddziaływania wysokiego ciśnienia i wysokiej temperatury a czasem także czynników chemicznych następuje przeobrażenie już istniejących skał magmowych lub osadowych. I tak wapienie przeobrażają się piaskowce w kwarcyty, skały ilaste w łupki, granity w gnejs, węgiel w grafit.

Teoria płyt litosfery*****

Teoria płyt litosfery jest teorią geotektoniczną według której ewolucja tektoniczna polega na ruchach płyt litosfery przesuwających się po astenosferze.

Astenosfera- przepuszczalna warstwa plastyczna zachowujących się skał w górnej części płaszcza , umożliwiająca izostatyczne ruchy skorupy ziemskiej.

Subdukcja- zagłębianie się jednej płyty pod drugą.

Litosfera jest podzielona pęknięciami na szereg płyt litosfery nazywanych również krami.
Płyty są ogromnych rozmiarów i mogą być płytami morskimi, lądowymi lub lądowo-morskimi. Wyróżnia się 6 płyt głównych:
1. afrykańska
2. euroazjatycka
3. indaustralijska
4. antarktyczna
5. amerykańska
6. pacyficzna
Oraz szereg mniejszych płyt tzw. mikropłyt np. Nazca, karaibska.
Teoria tektoniki płyt wg. Wegenera
Płyty litosfery poruszają się poziomo po astenosferze dzięki istniejącym w niej prądom konwekcyjnym gdzie ma miejsce powolny przypływ materii skalnej i skalno- magmowej.
Ogrzana magma w głębi wnosi się do góry w górnej warstwie astenosfery rozpływa się równolegle do podstawy litosfery gdzie ulega ochłodzeniu i ponownie wstępuje wgłąb.
W miejscu gdzie magma pionowo dociera do podstawy litosfery następuje jej pękanie i powstają szczeliny zwane ryftami. Oddzielone od siebie płyty poruszają się po astenosferze w różnych kierunkach , a w miejscu rozerwania wypływa magma tworząc nowy fragment litosfery oceanicznej . W obrębie oceanów w tym miejscu tworzą się grzbiety śródoceaniczne.


TRZĘSIENIA ZIEMI
Trzęsienie ziemi jest to drganie skorupy ziemskiej wywołane rozchodzeniem się fal sprężystych – zwanych sejsmicznymi.

Fale sejsmiczne:
· Podłużne
· Poprzeczne

epicentrum


hipocentrum

Epicentrum jest to ośrodek trzęsienia na powierzchni.
Hipocentrum jest to ośrodek trzęsienia ziemi w głębi skorupy ziemskiej tu trzęsienie ziemi powstaje.
Siła trzęsienia ziemi określa się w skali Richtera 0-9

Przyczyny trzęsień ziemi:
1. Zagłębianie się płyty oceanicznej pod kontynentami- Ameryka północna i południowa zachodnie wybrzeże
2. Zagłębienie się płyty oceanicznej pod oceaniczną- Azja wschodnia i południowo- wschodnia.
3. Zderzenie się dwóch płyt kontynentalnych- afrykańskiej z europejską
4. Pękanie płyt litosfery- wielkie rowy afrykańskie, ryfty, czynny wulkanizm.

W zależności od przyczyn wywołującej trzęsienia ziemi można wyróżnić

· Trzęsienia tektoniczne są związane z przemieszczaniem mas skalnych w skorupie ziemskiej występują przede wszystkim na granicach między płytami litosfery. (tektoniczne trzęsienia ziemi są najgroźniejszymi i stanowią 90% wszystkich trzęsień)
· Trzęsienia ziemi wulkaniczne towarzyszą najczęściej wybuchom wulkanów i przedzieraniu się magmy przez skały. (są mniej groźne od tektonicznych stanowią 7% ogółu)
Trzęsienia ziemi zapadliskowe związane z przemieszczaniem się stosunkowo niedużych mas skalnych np. podczas zapadania się stropów jaskiń, bądź zawalania się wyrobisk górskich(są mało groźne i stanowią 3% ogółu)

Ze względu na częstotliwość występowania trzęsień ziemi obszary ziemi dzielimy na:
· Obszary sejsmiczne- charakteryzują się dużą częstotliwością silnych trzęsień ziemi. Jest to strefa położona wokół Oceanu Spokojnego, grzbiety śródoceaniczne i obszary fałdowe powstałe podczas orogenezy alpejskiej.
· Obszary pensejsmiczne- są to obszary na których trzęsienia występują sporadycznie lub często ale słabo. Np. Obszar Północnej Europy, Masyw Centralny, Ural, Wielkie Góry Wododziałowe.
· Obszary asejsmiczne-są pozbawione trzęsień ziemi.
Najwięcej trzęsień ziemi notowanych na obszarach położonych wokół Pacyfiku aż 80%.

Ukształtowanie powierzchni ziemi

Powierzchni ziemi 510 mln km
Powierzchnia lądu 149 mln km
Powierzchnia oceanu 361 mln km

Ocean 71%
Ziemia 29%

Ukształtowanie powierzchni lądów:

1. Góry są to obszary wysoko wzniesione zbudowane z fałdowanych warstw skalnych o dużych wysokościach względnych. Najwyższe góry na świecie Himalaje – Mont Everest (Czomolungma)8848 m.n.p.m
Wysokość względna mierzona jest od podłoża do wierzchołka wzniesienia.
Wysokość bezwzględna – mierzona jest od poziomu morza do wierzchołka wzniesienia.

2. Wyżyny są to obszary ponad 300m o powierzchni płaskiej , falistej lub pagórkowatej.
Najwyżej położona wyżyna to Tybet 5000 m.n.p.m

3. Nizina obszar położony do 300 m.n.p.m. Niziny mogą być płaskie , faliste, lub pagórkowate.

4. Depresja jest to obszar położony po niżej poziomu morza. Najgłębsza depresja to Rów Jordanu wraz z Morzem Martwym –392 m.p.p.m. Największym obszarem depresją jest Nizina nadkaspijska. Depresja w Polsce to Żuławy Wiślane obok Raczków Elbląskich –1,8 m.p.p.m.

5. Kryptodepresja- depresja zalana przez wodę – jezioro Bajkał - 1620 m.p.p.m.

6. Kotlina – jest to rozległa wklęsła forma terenu otoczona ze wszystkich stron wzniesieniami – Kotlina Czadu, Kotlina Konga



Ukształtowanie dna oceanu:

1. Szelf jest to dno morza wokół lądów do głębokości 200m stanowiące podmorską część bloku kontynentalnych.

2. Próg kontynentalny położony jest na głębokości od 200 do 3000m.

3. Baseny oceaniczne są to najmniej urozmaicone części dna oceanu , położone na głębokości od 3- 6 tys.km

4. Grzbiety oceaniczne występują w środkowej części oceanów są to łańcuchy górskie np. Azory

5. Ryfty- są to szerokie , długie rozpadliny , występujące w części środkowej grzbietów oceanicznych. Rów Mariański o głębokości 11km.

Wulkanizm

Wulkanizm to ogół procesów związanych z wydobyciem się lawy towarzyszących jej substancji na powierzchnie ziemi.

Produkty wybuchu wulkanów:
1. Ciała płynne-lawa jest to roztopiona skała.
2. Ciała stałe(produkty piroklastyczne):
o Popioły wulkaniczne (Pompeje, Herakulum –Wezuwiusz)
o Piasek wulkaniczny
o Lapille (kamyczek)-są to strzępy zastygniętej lawy o wielkości grochu lub orzecha.
o Bomby wulkaniczne- są to strzępy zastygniętej lawy w kształcie piłki do rugby.
o Bloki skalne
3. Ciała gazowe- SO, CO, HS, S, H, HO(chlor, siarkowodór, dwutlenek siarki, dwutlenek węgla, wodór, metan, para wodna)

Elementy budowy wulkanów:
* Krater
* Komin pasożytniczy
* Komin wulkaniczny
* Ognisko magmy

Batolity- zakrzepnięte ogniska magmy.

Typy wulkanów:

1. Wulkany TARCZOWE
Mają niskie rozległe stożki wylewa się z nich lawa, zasadowa, rzadka np. Mama Loa, Mama Kea- Hawaje.

2. Wulkany STOŻKOWE
Wulkany stożki mają wysmukłe wysokie stożki wylewa się z nich kwaśna i gęsta lawa np. Mt.Pelee – Martynika, Kluczewska Sopka- Kamczatka

3. Wulkany STRATOWULKANY
Wylewa się z nich lawa kwaśna gęsta oraz wydobywają się produkty stałe i gazowe. Wezuwiusz -Krakatun.

4. Wulkany SZCZELINOWE
Lawa wypływa z pęknięć skorupy ziemskiej występują na Islandii- Hekla


Magma to roztopiona skała w głębi ziem, a lawa to wydobyta na powierzchnie roztopiona skała.



Wulkany można podzielić również ze względu na ich aktywność:
· Wulkany czynne
· Wulkany drzemiące
· Wulkany wygasłe

Efuzywne- lawowe
Ekspluzywne- gazowe

Ekshalacja to wydostawanie gazów nie tylko z krateru ale również z okolicznych szczelin na zboczach wulkanów. Ekshalacje znane są z okolic Nowej Zelandii , Islandii i Japonii.

*Następstwa wybuchu wulkanu:
* Trzęsienia ziemi
* Wyładowania elektryczne
* Powstawanie tzw. gorącej chmury(gorące gazy , duża ilość pary wodnej i pyłów o temperaturze nawet 2000C która zsuwa się z ogromną prędkością po stokach wulkanów (wybuch Mt.Pelee)
* Gwałtowne topnienie śniegów-powstają lawiny i spływy błotne.(wulkan Nevado del Ruiz)
* Wyziewy wulkanów mogą prowadzić przekształcania skał np. wapieni w gips.
* Powstają również nowe formy rzeźby np. w wyniku rozerwania starego stożka wulkanicznego lub zapadnięciu i opróżnieniu z magmy powstają kaldery(ogromne kotły)
Wysokie temperatury lawy i gazów powodują występowanie na terenach objętych działalnością wulkaniczną gorących źródeł którym przykładem są gejzery.

* Występowanie wulkanów:
* Najwięcej wulkanów występuje w miejscach rozstępowania się płyt , czyli w grzbietach śródoceanicznych oraz dolinach ryftowych na lądach.(Afryka wsch., Islandia)
* Ogniska magmowe tworzą się również w miejscach wciągnięcia płyty litosfery w astenosfery gdzie skały litosfery ulegają przetopieniu.
* W miejscach gdzie płyta oceaniczna podchodzi pod kontynentami, zjawiska wulkaniczne występują na kontynencie np. wzdłuż Pacyfiku, Europy zachodniej.
* Występują również tam gdzie jedna płyta oceaniczna podsuwa się pod inną , wulkany budują wysp np. wyspy japońskie.