Napoleon wobec sprawy polskiej

Wśród ważnych spraw epoki napoleońskiej miejsce wybitne, chociaż nie naczelne, zajmowała bez wątpienia kwestia polska. Stanowiła trudny, jeden z najbardziej aktualnych i specyficznych problemów w ówczesnych przemianach polityczno-społecznych modelu narodu, a zwłaszcza w europejskiej polityce międzynarodowej. Decyzje podjęte przy kolejnych trzech rozbiorach szlacheckiej Rzeczypospolitej oznaczały największy i najtrwalszy sukces polityki ekspansji skierowanej przeciw jednemu z członków "rodziny państw cywilizowanych" w momencie, gdy publicyści i pisarze głosili właśnie potrzebę harmonijnej współpracy miedzy państwami. Społeczeństwo polskie, które zaczynało dopiero zdobywać nowoczesną świadomość narodową, zostało podzielone i podane obcemu panowaniu. Nastąpiło to w chwili narodzin ruchów narodowych, które - zdopingowane sukcesami angielskich kolonii północno-amerykańskich, a zwłaszcza zrewolucjonizowanego i zmodernizowanego narodu francuskiego - duża rola polskich formacji zbrojnych na obczyźnie, u boku państw uznawanych za głównych sojuszników polskiej sprawy. Efektem takiej postawy było utworzenie Legionów Polskich przez generała Jana Henryka Dąbrowskiego we Włoszech (1797) i generała Karola Kniaziewwicza nad Renem (1799). Stanowiły one z jednej strony konsekwencje dawniejszych pomysłów a zarazem można w nich dostrzec poszukiwanie nowych form i możliwości dążeń narodowowyzwoleńczych, nowego miejsca dla sprawy polskiej po zagładzie państwowości polskiej.

Wymazanie Polski z mapy Europy nie załamało polskich patriotów. Ci, którzy pozostali w kraju, poczęli myśleć o podjęciu na nowo walki z zaborcami. Organizowane przez nich spiski były jednak szybko wykrywane wskutek ścisłej współpracy zaborczych rządów. W styczniu 1797 r. w Petersburgu został podpisany jeszcze jeden antypolski traktat trzech czarnych orłów. Głównym jego celem było wspólne zwalczanie wszystkich poczynań niepodległościowych Polaków. Granice rozbiorowe były całkowicie zamknięte dla polskich mieszkańców poszczególnych dzielnic. Zobowiązano się również nie używać w żadnej formie słowa "Polska". W korzystniejszych warunkach dla podejmowania myśli niepodległościowych byli polscy emigranci, których znaczna liczba znalazła schronienie na terenie Francji oraz przyjaznej Polsce Turcji (ta ostatnia nie uznała rozbiorów, podobnie jak Watykan).

Gen. Jan Henryk Dąbrowski (1755-1818) należał do najwybitniejszych dowódców polskich. Po długoletniej służbie w wojsku saskim wstąpił w czasie Sejmu Wielkiego do armii polskiej, zasłużył się jako jeden z jej organizatorów, a w czasie powstania kościuszkowego wyróżnił się w walkach w obronie Warszawy i słynną wyprawą do Wielkopolski. Po upadku powstania liczył początkowo na konflikt Prus z pozostałymi zaborcami, gdy jednak okazało się to niemożliwe, związał swą nadzieję z Francją. Dąbrowski był przede wszystkim żołnierzem i sprawa odtworzenia armii była dlań najważniejsza. Dlatego przystał na propozycję Dyrektoriatu, by rokowania o utworzenie legionów polskich, głównie z jeńców wojennych, rekrutów galicyjskich, poprowadzić w Mediolanie z wodzem zwycięskiej armii francuskiej, gen. Napoleonem Bonaparte. Ze zdobytych na Austriakach terenów północnych Włoch Bonaparte utworzył niezależną od Francji Republikę Lombardzką. Przy tym państwie miały więc powstać legiony polskie. Dąbrowski nie oglądał się ani na niejasność sytuacji, ani też na grę polityczną Dyrektoriatu i Napoleona. 9 stycznia 1797 r. podpisał konwencję o utworzenie Legionów z Generalną Administracją Lombardii. Legiony przyjęły polską administrację wojskową. Zgodnie z założeniem, żołnierzy zaciągano w przeważającym stopniu z polskich jeńców wojennych i stąd było wśród nich wielu chłopów galicyjskich. Napływało także niemało ochotników z emigracji i kraju. Do lata 1797 r. pod sztandarami Legii było ponad 6 tys. wojska. Dąbrowski organizował dokształcanie oficerów, szeregowych nakazywał uczyć czytać i pisać. Morale polskich jednostek były wysokie, mimo iż żołnierz bywał źle płatny, a nieraz obdarty i bosy. Dla żołnierzy i oficerów służba w legionach była prawdziwą szkołą zarówno patriotyzmu jak i pojęć demokratycznych. Kościuszko zawsze czczony przez legionistów tak pisał do nich z Paryża: "Pomnijcie, obywatele, że jesteście związkiem siły zbrojnej narodu polskiego, że waszym jest przeznaczeniem zanieść dar wolności ojczyźnie i udział światła współziomkom".

Widok maszerujących oddziałów skłonił Józefa Wybickiego do ułożenia pieśni "Jeszcze Polska nie umarła, póki my żyjemy", która jako wyznanie wiary w odzyskanie niepodległości miała stać się hymnem narodowym. Najbliższa przyszłość przyniosła gorzkie rozczarowanie. Rozejm w Leoben, w kwietniu 1797 r., powstrzymał marsz na Wiedeń czy do Galicji, jak to projektował Dąbrowski. Legiony zostały użyte do tłumienia wystąpień zbrojnych ludu włoskiego walczącego o niezależność. Zostały tym razem zorganizowane na mocy układu z Republiką Cisalpińską (przekształcona Lombardzka). W 1798 r. Francuzi posłużyli się Legionami, aby rozbić państwo papieskie i wypędzić Burbonów z Neapolu. Dowodzone przez gen. Kniaziewwicza oddziały polskie odniosły w tej kampanii wiele sukcesów.

Po pokonaniu armii pruskich pod Auerstadt i Jeną Napoleon wkroczył do Berlina. W Wielkopolsce prawie nie było załóg pruskich, a rosyjskie posiłki nadciągały dopiero ku Warszawie. Napoleon postanowił wygrać kartę polską. Wezwał do Berlina gen. Jana H. Dąbrowskiego i Józefa Wybickiego - nakazał im wydać odezwę do rodaków z wezwaniem , by chwycili za broń. Wybicki i Dąbrowski przystąpili do organizowania tymczasowych władz administracyjnych i sądownictwa polskiego. Rozpoczęli też organizowanie wojska polskiego. Mimo dwuznacznej postawy Napoleona, Polacy z wdzięcznością odnosili się do niego, a wojska francuskie witali owacyjnie. W końcu listopada 1806r. wojska francuskie zajęły Warszawę. W styczniu 1807r. w Warszawie Napoleon powołał Komisję Rządzącą. Komisji przewodził Stanisław Małachowski a podlegało jej 5 dyrektorów : sprawiedliwości, spraw wewnętrznych, skarbu, policji i wojny. Dyrektorem wojny został Książe Józef Poniatowski. Po utworzeniu Komisji Napoleon przekazał skromne dochody kraju, uszczuplone dodatkowo przez kontrybucję francuską na potrzeby administracji i armii polskiej. Utworzono trzy legie pod dowództwem generałów: Dąbrowskiego, Poniatowskiego i Zajączka liczące około 30 tys. żołnierzy. Uzbrojenie dla nich wzięto ze zdobytych magazynów pruskich. Komisja Rządząca w czasie wojny dostarczała żywności dla armii francuskiej. Trwająca wojna wyniszczyła obydwie strony i dopiero zwycięstwo Napoleona pod Frydlandem zmusiło Rosję i Prusy do zawarcia pokoju. Podpisano go w Tylży 7 lipca 1807r. Na mocy pokoju utworzono Księstwo Warszawskie z ziem drugiego i trzeciego zaboru pruskiego oraz skrawków pierwszego ( Bydgoszcz ) Gdańsk uczyniono miastem wolnym ze stacjonującą francuską załogą. Rosja otrzymała okręg białostocki. Nadając państewku nazwę Księstwo Warszawskie, Napoleon uczynił zadość cara Aleksandra I, który bardzo niepokoił się, by nie odrodziło się w pełni państwo polskie. Księstwo Warszawskie miało powierzchnię 104 tys. km2 i 2,7 mln ludności. Władcą Księstwa został król saski Fryderyk August, co miało być kontynuacją tradycji saskiej w Polsce. Postanowienia tylżyckie przyniosły rozczarowanie patriotom polskim, którzy spodziewali się odbudowy Polski. Jeszcze w okresie poprzedzającym Tylżę spolszczono szkoły, rozwinięto życie kulturalne, prasę, publicystykę oraz wszędzie reorganizowano administrację i sądownictwo Ustrój Księstwa Warszawskiego miał się wzorować na Francji napoleońskiej.

Podobnie jak w innych podporządkowanych sobie krajach, tak i w Księstwie Warszawskim Napoleon narzucił nowe formy ustrojowe. Dnia 22 lipca 1807 r. nadał on w Dreźnie konstytucję Księstwu. Tylko w niewielu wypadkach nawiązywała ona do dawnych tradycji polskich, nawiązując raczej do konstytucji francuskiej z 1800 r. Napoleon od chwili wkroczenia na ziemie polskie starał się sobie pozyskać poparcie szlachty i arystokracji.

Ustrój Księstwa Warszawskiego maił się wzorować na Francji i innych państwach wasalnych. Artykuł 4 był wyrazem antyfeudalnej tendencji i głosił '"...Znosi się niewolę, wszyscy obywatele są równi przed obliczem prawa...". Prawo wyborcze uzyskała nie tylko szlachta ale i zamożne i średnie ziemiaństwo oraz niektóre grupy inteligencji. Władza ustawodawcza należała do dwuizbowego Sejmu, Izba Poselska składała się z 60 posłów wybieranych na sejmikach szlacheckich oraz 40 deputowanych do tzw. zgromadzeń gminnych, większość przedstawicieli stanowiła jednak szlachta. Konstytucja przyznawała pełnię władzy wykonawczej księciu, tzn. królowi saskiemu, któremu przysługiwało ''Praw początkowanie'', czyli inicjatywa ustawodawcza. Główną rolę jako władza wykonawcza poza księciem odgrywała Rada Stanu, która składała się z ministrów, ministrowie byli mianowani przez króla i tylko od niego zależni. Rada Stanu przygotowywała projekty praw i funkcje sądownicze. Sejm jako władza ustawodawcza miał zbierać się co dwa lata i obradować tylko przez dwa tygodnie, Sejm składał się Senatu i Izby Poselskiej. Praktycznie władzę wykonawczą w kraju sprawowała tzw. Rada Ministrów składającą się z Rady Stanu i 12 radców tzw. referendarzy. Fryderyk August bardzo często przebywał poza Warszawą i granicami kraju. Konstytucja zapewniała polski charakter państwa, działo się to przez dwa ważne postanowienia tzn. zapewnienia konstytucyjne wszelkie urzędy sprawować mogą tylko obywatele Księstwa oraz , że akta urzędowe mają być spisywane w języku narodowym. Księstwo Warszawskie nie uzyskało jednak pełnej niepodległości, zwłaszcza w zakresie polityki zagranicznej, która znajdowała się w kompetencjach króla saskiego, a ten był bardzo zależny od Napoleona I. Poza ty m armia polska miała charakter polski ale była jednoczenie w pełni podległa francuskiemu dowództwu.

21 XII 1807 został ogłoszony Dekret grudniowy, który ściśle odnosił się do sprawy chłopskiej, konkretnie określał warunki odejścia chłopa ze wsi, jednoznacznie stwierdzając, że ziemia, zasiewy, inwentarz, budynki stanowiły własność szlachty. Chłop mógł opuścić wieś jednak za zgodą pana i po wcześniejszym wywiązaniu się z umów z panem. Dekret grudniowy ''zdejmował chłopu kajdany z nóg razem z butami''.

Polityka zagraniczna była wyłącznie domeną króla, a ten z kolei jako członek Związku Reńskiego był zależny od Francji, od Napoleona. Armia Księstwa miała podlegać dowództwu francuskiemu. Kraj podzielono na sześć departamentów ( warszawski , kaliski ,poznański, bydgoski, płocki i łomżyński .)

W 1808r. wprowadzono kodeks cywilny Napoleona. Życie Księstwa toczyło się pod znakiem wojen i przygotowań wojennych. Napoleon podtrzymując wśród Polaków nadzieję na odbudowę Polski, żądał od nich świadczeń w ludziach, gotówce i zasobach naturalnych. Część oddziałów polskich została użyta do obsadzenia twierdz pruskich .Inną część skierowano do Hiszpanii do tłumienia powstania. Łącznie około 20 tys. było wykorzystanych w interesie Napoleona. Sytuacja gosp. Księstwa uległa pogorszeniu, wzrastało zadłużenie majątków, a zarazem z tym nadużycia i gwałty wojskowe. Jedynie energiczni dostawcy dla armii zbijali fortuny.

W 1809 r. liczący 30 tyś. ludzi korpus austriacki pod wodzą arcyksięcia Ferdynanda d' Este wkroczył do Księstwa, spodziewając się zająć jego bez większego oporu. Napoleon nie spodziewał się by Księstwo mogło być przedmiotem ataku dlatego wycofał z niego wojska francuskie i większość polskich. W rezultacie w kraju pozostało około 18 tyś, wojska. które dopiero w obliczu najazdu starano się powiększyć. Do pierwszego starcia doszło 19 kwietnia pod Raszynem. Oddziały polskie dowodzone przez księcia Józefa Poniatowskiego, jakkolwiek liczebnie słabsze, bohatersko walcząc zdołały utrzymać swe pozycje, Jednak Poniatowski uznał, że nie jest w stanie obronić Warszawy i wycofał swe wojska na prawy brzeg Wisły. Zmusiło to Austriaków do zaangażowania sporych sił w okupację niepewnej stolicy. Tymczasem Poniatowski po odparciu prób przeprawienia się Austriaków przez Wisłę, sam z kolei podjął ofensywę w głąb Galicji, w wyniku której zajął Lublin, Zamość, Sandomierz i Lwów. Wtedy arcyksiążę Ferdynand musiał opuścić Warszawę by odebrać utracone ziemie.

Po zwycięstwie Napoleona pod Wagram Poniatowski podjął kolejną ofensywę i zajął Kraków. Na mocy pokoju w Schonbrunnie oddano Księstwu ziemie zdobyte w tej kampanii, o powierzchni 142 tys. km2. i 4,3 mln ludności. Utworzono z nich cztery departamenty: krakowski, radomski, lubelski i siedlecki Stan liczebny wojska wzrósł do 60 tys.

Zwycięska wojna przyczyniła się do umocnienia nastrojów patriotycznych. Mieszczanie uzyskali prawo nabywania dóbr ziemskich i piastowania urzędów. W Radzie Stanu zasiadł Stanisław Staszic, przedstawiciel mieszczan.

W 1809r. zebrał się po raz pierwszy sejm Księstwa . W nowym ustroju zaczęła się wytwarzać rodzima klasa urzędnicza. Do jej szkolenia utworzono w Warszawie Szkołę Prawa. Sojusz tylżycki nie gwarantował trwałości i bezpieczeństwa. Już w 1810r. Rosja wyłamała się z blokady kontynentalnej i zaczęła handlować z Anglią. Napoleon odrzucił żądania cara, że Polska nie będzie nigdy odbudowana. Rosja zaczęła wyraźnie przygotowywać się do wojny. Napoleon przygotował również 600-tysięczną armię, w której 100 tys. stanowili Polacy. Przed wyprawą na Rosję zwołał sejm nadzwyczajny, na którym uroczyście ogłoszono przywrócenie Królestwa Polskiego Niestety za późno i jak się okazało - nie na stałe.

W 1812 kiedy Napoleon najeżdża Rosję, wtedy jego pół milionową wielonarodowościową armię wspierają Polacy tzn. 96 tysięczna armia dowodzona przez ks. Józefa Poniatowskiego.

Wysiłek polskiego żołnierza w wojnie z Rosją był olbrzymi, a straty sięgały 70%. Na początku 1813r. armia rosyjska wkroczyła do Księstwa. Książę Józef Poniatowski zdecydował wyprowadzić resztę wojsk do Napoleona. W bitwie pod Lipskiem korpus polski został całkowicie zniszczony, a sam wódz zginął w nurtach rzeki Elstery. Sześcioletni okres trwania namiastki państwa polskiego, pełen wyrzeczeń, zawodów i nadziei, skończył się.



Trudno o jednoznaczny bilans epoki napoleońskiej związanej z państwem polskim, niewątpliwie nigdy dotąd nie zmieniło się w Europie i świecie tak wiele w tak krótkim czasie. Rządy I konsula, potem cesarza Francuzów powstały na fundamencie zdobyczy rewolucji francuskiej. Napoleon uczynił z zasad rewolucji napędową siłę mocarstwowości polityki Francji. Zasadniczą podstawą zmian wewnętrznych państw stał się Kodeks Napoleona, nawet do dnia dzisiejszego. Kodeks Napoleona stanowi podstawę systemów prawnych wszystkich demokratycznie rządzonych państw. Napoleon Bonaparte przez kilka lat cieszył się w Polsce i w całej Europie wielką popularnością i podziwem, powstawała legenda Napoleona, która była zapowiedzią nowej romantycznej epoki. Napoleon symbolizował sukces rewolucji francuskiej, był uosobieniem równości szans dla obywateli, z kolei awansowani do rangi książąt i marszałków ludzie tzw. niskiego stanu tworzyli pomost między tzw. starym i nowym porządkiem. W tej sytuacji najwięcej skorzystała burżuazja. Napoleon przegrał, jako jednostka i władca Francji, zwyciężył jednak jako najwybitniejszy przedstawiciel swojej epoki. Nawet podstawy XX-wiecznej Europy tkwią głęboko w czasach rewolucji francuskiej i Napoleona Bonaparte.