Stylizacje językowe

Stylizacja - świadome nadanie wypowiedzi za pomocą odpowiednio dobranych środków językowych - cech charakterystycznych dla stylu innego niż ten, który jest włąściwy samemu autorowi. Stylizacja polega więc na naśladowaniun pewnego wzorca, którym może być język określonej epoki historycznej, środowiska społecznego pisarza lub konkrety utworu. Efekt osiąga się nie przez odwzorowanie wszystkich cech danego języka lub stylu, lecz przez wybór jego cech najbardziej typowych. Stylizacja może obejmować cały utwór lub tylko pewne jego fragmenty, zwykle dialogi. Celem stylizacji jest wprowadzenie czytelnika w atmosferę opisywanej epoki lub środowiska. Stylizacja występuje w różnych gatunkach literackich i pełni w nich różne funkcje. Najczęściej jednak spotyka się ją w powieściach.

Typy stylizacji

ARCHAIZACJA (stylizacja archaiczna) - jest rodzajem stylizacji językowej polegającej na wprowadzeniu do utworu literackiego archaicznych elementów słownictwa, rzadziej form gramatycznych lub konstrukcji składniowych. W wypadku braku zabytków dokumentujących dawne formy (np. dla polszczyzny sprzed XII w.) celom stylizacji archaicznej mogą służyć elementy gwarowe lub pochodzące z języka dawnych epok. Problem archaizacji języka nabrał znaczenia z rozwojem powieści historycznej i wzrostem tendencji realistycznych w literaturze. W literaturze polskiej rozkwit tego rodzaju stylizacji przypada na wiek XIX. W szerogim zakresie wprowadził archaizację do swoich powieści historycznych Henryk Sienkiewicz. W "Trylogii" oparł stylizację językową na polszczyźnie XVII-wiecznej, wprowadzając zarówno archaizmy leksykalne, fonetyczne, fleksyjne a także archaizując tok składniowy. Dzięki temu idealnie odtworzył atmosforę przedstawionej epoki.

DIALEKTYZACJA (stylizacja gwarowa) - polega na wprowadzeniu do utworu literackiego (lub do innej wypowiedzi) elementów gwarowych (dialektyzmów). Dotyczy różnych poziomów języka: fonetyki, leksyki, frazeologii, metaforyki. Występuje silniej w dialogach, słabiej w narracji. W XVII w. dialejktyzacje pojawiały się w utworach satyrycznych i tekstach widowisk teatralnych. Następnie w XVIII w. Wojciech Bogusławski w sztuce "Cud mniemany, czyli krakowiacy i górale" wprowadza na scenę lud mówiący gwarą w okresie Młodej Polski. Łączy się ze zjawiskiem ludomanii np. u W. Reymonta "Chłopi". W literaturze polskiej są utwory dialektyzowane w całości (np. "Na skalnym Podhalu" K. Tetmajera) lub tylko w partiach dialogowych (np. "Placówka" Bolesława Prusa). Celem stylizacji gwarowej jest charakterystyka środowiska wiejskiego lub bohaterów utworu oraz odtwarzanie kolorytu lokalnego.

STYLIZACJA ŚRODOWISKOWA - polega na wprowadzeniu do utworu literackiego (lub innej wypowiedzi) wyrazów i zwrotów charakterystycznych dla określonej gwary środowiskowej. Służy oddaniu atmosfery danego środowiska, a przede wszystkim charakterystyce postaci. Mowa różnych środowisk weszła do utworów wraz z rozwojem tendencji do realistycznego przedstawiania świata. Stylizację językową wprowadzili do swych utworów tacy pisarze jak: Wacław Gąsiorowski (powieść ze środowiska aptekarskiego "Pigularz"), Henryk Warcell (powieść z życia kelnerów "Zaklętwe rewiry"). Jest wykorzystywana w licznych utworach pisarzy współczesnych. Inne przykłady: powieść ze środowiska uczniowskiego - "Syzyfowe prace" Żeromskiego.

STYLIZACJA HUMORYSTYCZNA - (groteskowa) - świadome nadawanie wypowiedzi utworom literackim lub fragmentom cech stylistycznych, które pobudzają odbiorcę do śmiechu. Polega na łączeniu ze sobą elementów językowych zaczerpniętych z różnych odmian stylowych, stosowaniu wymyślnych metafor dla nazwania zupełnie prozaicznych wydarzeń, używaniu ozdobnych epitetów, dzięki czemu uzyskiwany jest efekt komiczny. Przykłady takiej stylizacji można znaleźć we wszystkich prawie powieściach Kornela Makuszyńskiego. Cechuje ona także fraszki, satyry, humoreski, komedie, parodie (Witkacy, Gombrowicz).

STYLIZACJA PATETYCZNA - świadome nadawanie wypowiedzi utworom literackim lub ich fragmentom cech stylu podniosłego, uroczystego, np. stylizacja "Ody do młodości" Mickiewicza.

STYLIZACJA BIBLIJNA - kształtowanie języka według wzorów stylistycznych "Biblii". Jest to naśladowanie Pisma Świętego jako wzoru, a głównie naśladowanie jego ksiąg lub form (np. pouczającego, moralizatorskiego). Stylizacja ta dotyczy również rezygnacji ze szczegółowych opisów na rzecz wprowadzenia ogólnej problematyki. Z taką sytuacją mamy do czynienia w "Księgach narodu i pielgrzyma polskiego", "Kazaniach sejmowych" Piotra Skargi.

STYLIZACJA ONOMATOPEICZNA - stylizacja polegająca na wprowadzeniu do utworu wyrazów dzwiękonaśladowczych, np. w wierszu Leopolda Staffa pt. "O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny"

INDYWIDUALIZACJA JĘZYKA - przypisanie postaciom utworu literackiego odrębnego sposobu mówienia, wyróżniającego je spośród innych postaci. Wyzyskuje się w tym celu wszystkie typy zjawisk, które występują w mowie konkretnej jednostki, najczęściej są to elementy słownictwa, frazeologii i składni. Uwydatnia się za ich pomocą np. społeczne pochodzenie postaci, przynależność środowiskową lub narodową, wykształcenie, temperament, sposób bycia. Do indywidualizacji języka wystarcza niekiedy tylko kilka wybranych cech (np. jakiś często przez daną postać używany zwrot lub sposób wymawiania określonych głosek). Zwykle jednak pisarze wprowadzają charakterystykę pełniejszą, obejmujące różne właściwości języka i stylu (np. jakiś często przez daną postać używany zwrot lub sposób wymawiania określonych głosek). Zwykle jednak pisarze wprowadzają charakterystykę pełniejszą, obejmujące różnorodne właściwości języka i stylu (np. sposób wypowiadania się się pana Zagłoby).