Retoryczny charakter Pieśni V Jana Kochanowskiego

Retoryka – Teoria przemawiania, sztuka rozwijana w starożytności i średniowieczu, w ramach której opracowano zalecenia dotyczące kompozycji przemówień, sposobów argumentowania, przekonywania i wzruszania słuchaczy, używania środków ożywienia i ozdobności stylu (figury retoryczne), wprowadzono schematyczną klasyfikację różnych chwytów i nadano im nazwy (dotychczas jeszcze używane). Pojęcia i reguły retoryki znalazły swe odbicie w poetykach normatywnych, w kryteriach oceny dzieł literackich i w praktyce twórczej pisarzy. Zakres badań klasycznej retoryki przejęły obecnie stylistyka i teoria literatury. (krasomówstwo, sztuka wymowy, wymowa)

Pieśń V, czyli „Pieśń o spustoszeniu Podola” ma charakter patriotyczny. Po ucieczce Henryka Walezego Podole łupią Tatarzy. Nazywa ich zbójcami. Jednocześnie zachęca Polaków do walki. Boleje nad porwaniami. Jest oburzony zachowaniem się Polaków. Poddali się oni niemal bez walki. Zwyciężyli ich innowiercy, koczownicy, nie godni Polaków. Wstydzi się za nich, że doprowadzili do takiej hańby. Jest oburzony obojętnością szlachty, brakiem zainteresowania, apatią, bezwolnością Polaków wobec „psów tureckich”.

„Pieśń o spustoszeniu Podola” należy do utworów z nurtu patriotycznego w twórczości Kochanowskiego. Jest ona apelem skierowanym do Polaków, do polskiej szlachty i przynosi analizę sytuacji społeczno-politycznej (ocenę sytuacji w Polsce wśród Polaków) po klęsce poniesionej na

Podolu w 1575 r. podczas napadu Tatarów:
- w XVI w. Turcja stanowiła imperium
- obce państwa usiłują ingerować w wewnętrzne sprawy Polski; narzucić króla
- szlachta nie patrzyła krytycznie na sytuację Polski, nie potrafią ocenić zagrożenia, nie myślą logicznie
- szlachta żyjąc w luksusie zapomniała o obowiązkach wobec ojczyzny, o obronie granic
- Kochanowski apelował o utworzenie stałej armii, wysuwa projekt opodatkowania szlachty na rzecz wojska
- Armia powinna przejąć rolę pospolitego ruszenia, które miało pozostać posiłkami

Kochanowski rozliczając polskie rycerstwo, wskazuje jednocześnie drogę przezwyciężenia katastrofy (fizycznej i moralnej). Jest nią cnota przejawiająca się oddaniem ojczyźnie, miłością do niej, rozwagą w boju i wspieraniem finansowym wojska. Proponuje szlachcie walkę, by płaciła na wojsko, na broń. Uważa, że należy opodatkować szlachtę i zorganizować stałą doborową armię. Kochanowski chce, by walczył cały naród. Podobna w wymowie okazuje się „Pieśń IX”, w której poeta wyraźnie zaznacza: „A jeśli komu droga otwarta do nieba; Tym co służą Ojczyźnie”, konstruując wzór prawdziwego patrioty – rycerza służącego w każdej chwili krajowi. „Pieśń o spustoszeniu Podola” kończy gorzka refleksja „Polak (...) przed szkodą i po szkodzie głupi” (mimo szkody, Polacy nie starają się naprawić błędów, nie uczą się na nich; nie dbają o ojczyznę, a o prywatę; nie wyciągają z tragedii wniosków, nie umieją ustrzec się przed podobną sytuacją w przyszłości). W żadnej innej pieśni nie przemówiło serce Kochanowskiego tak mocno. Kochanowski wyraża swoje osobiste zaangażowanie w sprawy ojczyzny. Co podobnie uczynił w „Odprawie posłów greckich”.

W wierszu dominuje funkcja impresywno-ekspresywna. W pieśni Kochanowski próbuje dotrzeć do serc i umysłów Polaków, a także okazuje swoje osobiste zaangażowanie w sprawy ojczyzny. Wiersz jest napisany stylem retorycznym (styl oracji, przemówień):
- wykrzyknienia – oddają emocje podmiotu lirycznego
- pytania retoryczne – pobudzenie do rozmyślań, refleksji
- apostrofy („cny Lachu, Polaku”) – wzbudza zaufanie
- operowanie rozkaźnikami („Dajmy”, „Jedźmy”) – skłonienie do czynu, do działań
- operowanie metaforami (naród polski – stado bez pasterza, Tatarzy – psy) – odwołanie się do ambicji i honoru Polaków w opisie pohańbienia cór szlacheckich
- inwektywa (Tatarzy – psy) – wzbudzanie niechęci do wroga