Organizacja Kościoła w Polsce od chrztu do XV wieku.

Ślub Mieszka I z Dobrawą (965 r.), córką władcy Czech, był pierwszym krokiem do chrystianizacji kraju. W roku 966 nastąpił chrzest Mieszka I. Dwa lata później zostało utworzone biskupstwo misyjne podległe bezpośrednio papiestwu. Pierwszym biskupem został Jordan, a po jego śmierci (984 r.) stanowisko te objął Unger. Polska szybko zaczęła aktywnie działać i rozprzestrzeniać chrześcijaństwo na zewnątrz. Przybyły z Czech biskup Wojciech za pomocą Bolesława Chrobrego udał się z wyprawą misyjną do plemion pruskich. Wojciech zginął w czasie misji w 997 roku. Papież Sylwester II w 999 roku ustanowił arcybiskupstwo gnieźnieńskie i powołał na stanowisko arcybiskupa przyrodniego brata św. Wojciecha, Radzima-Gaudentego. W 1000 roku odbył się zjazd gnieźnieński, na który przybyli, jako pielgrzymi do grobu św. Wojciecha, cesarz Otton III oraz liczni rzymscy i niemieccy dostojnicy. W trakcie zjazdu nastąpiła intronizacja biskupa Radzima- Gaudentego i utworzenie diecezji kołobrzeskiej z biskupem Reinbernem, krakowskiej z biskupem Popponem oraz wrocławskiej z biskupem Janem. Cesarz Otton III nałożył na głowę Bolesława Chrobrego diament cesarski i wyraził zgodę na starania polskiego księcia o koronację oraz przyznał mu prawo nadawania biskupstwom uposażenia i udzielania na nie inwestytury. Organizacja ta została zniszczona w czasie buntu pogańskiego po śmierci Mieszka I (1034 r.). Odbudował ją Bolesław Śmiały dzięki temu, iż opowiedział się po stronie papiestwa w konflikcie Henryka IV z papieżem Grzegorzem VII. W 1075 roku odnowiono gnieźnieńską metropolię kościelną. W Boże narodzenie 1076 roku Bolesław Śmiały, za zgodą papieża, koronował się na króla Polski. Powstało nowe biskupstwo w Płocku. Na początku XII w. utworzono biskupstwa we Włocławku, które obejmowało Pomorze Gdańskie, i w Lubuszu. W XIII wieku istniała już sieć polskich biskupstw podlegających metropolii gnieźnieńskiej. Po podboju Pomorza Zachodniego powstało tam biskupstwo w Wolinie. Za panowania Kazimierza Odnowiciela i Bolesława Śmiałego dodatkową strukturą kościelną w Polsce były klasztory benedyktyńskie. W XI w. najważniejszymi były: Tyniec pod Krakowem, Lubiń w Wielkopolsce, Mogilno na Kujawach. Fundowanie kościołów i klasztorów było przejawem pobożności dynastii, ale za to oni popierali władców. Kontakt z misjonarzami i nową wiarą był sporadyczny dla zwykłych mieszkańców kraju.

Od XII w. liczba kościołów znacznie wzrosła. Kontakt ludności z chrześcijaństwem stawał się większy. W połowie XII w. w Polsce pojawili się Cystersi. Jest to zakon męski, nawołujący do powrotu do reguły benedyktyńskiej, założony we Francji w XI stuleciu, w miejscowości Citeaux (stąd nazwa). Głównymi klasztorami w Polsce były: Jędrzejów, Wąchock, Sulejów i Koprzywnica w Małopolsce; Łękno i Ląd w Wielkopolsce; Lubiąż na Śląsku; Oliwa i Kołbacz na Pomorzu Gdańskim. W XII w. fundatorami kościołów stali się również możnowładcy. W XIII w. do Polski przybyli franciszkanie (zakon żebraczy, założony w 1208 r. przez św. Franciszka z Asyżu) i dominikanie (zakon żebraczy, zrzeszający duchownych w celu szerzenia słowem i przykładem ewangelicznego apostolatu; założony przez św. Dominika Guzmana). W XII- XIII w. nauki Kościoła docierały do coraz większej ilości ludzi, dzięki rozwijaniu się sieci parafialnej. W każdym mieście lokowanym na prawie niemieckim powstawały kościoły parafialne. W kazaniach przekazywano prawdy wiary, pouczenia moralne, dotyczące dobra i zła, cnót i wad ludzkich. W Polsce podobnie jak na Zachodzie rozwijał się kult świętych i relikwii, a także ruch pielgrzymkowy. Do końca X w. patronem Polski i metropolii gnieźnieńskiej był św. Wojciech. Rozwijał się kult św. Stanisława. W 1079 r. biskup krakowski Stanisław miał konflikt z Bolesławem Śmiałym. Przyczyny konfliktu są nieznane. Sąd królewski skazał biskupa za zdradę, (przez co rozumiano wówczas również przeciwstawienie się woli panującego) na obcięcie członków. Do grobu św. Stanisława ciągnęły pielgrzymki. Kult patronów- św. Wojciecha i Stanisława- obejmował cały kraj. Kulty innych świętych odbywały się bardziej regionalnie. Na przykład księżniczka Jadwiga. W 1267 r. nastąpiła jej kanonizacja. Jej kult wyrażał śląskie poczucie wspólnoty. W Małopolsce panował kult św. Kingi. W średniowieczu jedynie Polska nie miała świętego patrona- władcy. Patronem Przemyślidów i Czech był Wacław I Święty, Arpadów i Węgier- Stefan I Wielki Święty, Kapetyngów i Francji- Ludwik IX Święty.

W wyniku migracji z Zachodu i opanowania przez Kazimierza Wielkiego Rusi Czerwonej, skład etniczny Królestwa Polskiego uległy w XIV w. uległ zmianom. Unia polsko- litewska zwiększyła zróżnicowanie religijne. Katolikami w Królestwie byli Polacy i Niemcy, a w Wielkim Księstwie Litewskim- Litwini. Większość ludności Rusi Czerwonej i księstw ruskich wchodzących w skład Litwy to prawosławni. Metropolią Kościoła prawosławnego był Kijów. W miastach w gettach zamieszkiwała ludność żydowska, wyznająca judaizm. W Polsce i Litwie mieszkali Tatarzy, wyznający islam i Ormianie mający własny Kościół chrześcijański. Stosunki wyznaniowe odbiły się w polskiej kulturze. W 1382 r. ufundowano w Częstochowie klasztor paulinów, w którym rozwinął się kult Matki Boskiej Częstochowskiej. Cześć oddawana obrazowi była przejawem kultu maryjnego. Przemiany polityczne i wyznaniowe spowodowały zmiany w organizacji Kościoła. W 1387 r. powstało biskupstwo wileńskie, podporządkowane metropolii gnieźnieńskiej. Na Rusi Czerwonej utworzono arcybiskupstwo w Haliczu, a w 1412 r. przeniesiono je do Lwowa. Powstanie drugiej metropolii stworzyło problem pierwszeństwa. Arcybiskup gnieźnieńskim otrzymał na soborze w Konstancji tytuł prymasa. W 1449 r. Zbigniew Oleśnicki otrzymał tytuł kardynała. W około 1400 r. liczba parafii katolickich wynosiła ok. 4 tys. Udział w nabożeństwach stał się powszechny. W końcu XIII w. Jakub Świnka zalecał tłumaczenie i wyjaśnianie Pisma Świętego po polsku. Przy parafiach działały szkoły. W większości nauka ograniczona była do śpiewu kościelnego, początków czytania i podstaw kalendarza kościelnego. Mała cześć z nich uczyła się dalej w szkołach o pełnym programie trivium i quadrivium. Niektórzy uczyli się w Akademii Krakowskiej, większość studentów stanowili plebejusze. W 1400 r. w Akademii powstała katedra teologii, której głównym zadaniem było dbanie o chrystianizację Litwy. Judaizm był religią wolną dzięki przywilejom władców. W gminach żydowskich istniały synagogi i szkoły. Zamieszkiwanie różnych grup etnicznych Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie powodowało, że aby utrzymać porządek wewnętrzny konieczna była polityka tolerancji. Zamieszki religijne były zjawiskami wyjątkowymi, co odróżniało Polskę i Litwę XIV- XV w. od Zachodu.