Przemiany społeczno - gospodarcze na ziemiach polskich w latach 1831 - 1848.

ZABÓR ROSYJSKI

Po upadku powstania listopadowego car przystąpił do polityki represji: książę Iwan Paskiewicz został mianowany księciem warszawskim i przyznano mu stanowisko namiestnika Królestwa Polskiego; Królestwo obciążono kontrybucją na utrzymanie 100 tys. armii rosyjskiej; przywódców powstania skazano zaocznie na śmierć oraz konfiskatę majątków. Z tym, że tych których ujęto również skazano na śmierć, ale później ułaskawiono zamieniając karę na ciężkie roboty na Syberii; zamknięto Uniwersytet i Politechnikę w W-wie; zbudowano Cytadelę (potężna twierdza górująca nad miastem) - w X pawilonie urządzono więzienie polityczne.

Car Mikołaj, aby przed opinią europejską zamaskować represyjną formę rządów zniósł konstytucję z 1815 roku. W jej miejsce ogłoszony został Statut Organiczny Królestwa Polskiego, który przewidywał zniesienie sejmu i wojska polskiego, zniesienie odrębnej koronacji cara na króla polskiego, przyłączenie Królestwa do cesarstwa z utrzymaniem jednak Rady Stanu i Rady Administracyjnej podporządkowanej namiestnikowi Paskiewiczowi. Statut gwarantował odrębność ustawodawstwa cywilnego i karnego, używalność języka polskiego jako urzędowego, wolność wyznania, samorząd terytorialny. Statut Organiczny nie wszedł jednak w życie.

Królestwo otrzymało organizację rosyjską, język rosyjski stał się drugim oficjalnym językiem urzędowym, województwa zmieniono na grubernie, zaś w roku 1841 zniesiono Radę Stanu. Jej kompetencje przejęły administracje w Petersburgu.

W ramach represji ustanowiono barierę celną na granicy z Rosją. Chodziło o to, aby podkopać rozwój polskiego gospodarstwa: na wyroby przemysłowe sprowadzane z Królestwa Polskiego wprowadzono 16% taryfę celną, zaś na wyroby sprowadzane z Rosji do Królestwa Polskiego 3%. Wobec takiej polityki gospodarczej część przemysłowców przeniosła się poza granice Królestwa do okręgu białostockiego (przemysł włókienniczy). Jednocześnie tańsze zboże rosyjskie zaczęło stanowić poważną konkurencję dla gospodarki rolnej. Wobec czego właściciele majątków ziemskich zaczęli przechodzić na hodowlę, rugując chłopów z dotychczas użytkowanej ziemi. Dopiero administracja carska powstrzymała te praktyki zakazując rugów w stosunku do chłopów posiadających więcej niż 3 morgi gruntu. Był w tym również ukryty podtekst polityczny: chłopi zaczęli postrzegać w carskiej administracji siłę chroniącą ich przed dziedzicami.

Polityka gospodarcza Rosji w stosunku do Królestwa nie była zbyt konsekwentna: z przyczyn gospodarczych wprowadzono barierę celną na wyroby z Królestwa, jako formę represji, jednak na początku lat 40-tych ją zniesiono w ramach politycznego przyłączania Królestwa do imperium rosyjskiego.

W Królestwie Polskim w tym czasie miały już miejsce poważne zmiany gospodarcze i społeczne: w latach 1845-1848 zbudowano kolej warszawsko-wiedeńską; po zniesieniu barier celnych zaczął rozwijać się przemysł jako zaspokojenie popytu na rynkach rosyjskim i dalekowschodnim; niemal połowa chłopskich gospodarstw zamiast pańszczyzny płaciła czynsz; ośrodkiem prowadzącym politykę gospodarczą był Bank Polski w Warszawie będący w rękach Polaków; wzrosła liczba ludności w miastach, a jednocześnie pojawiła się bardzo nowoczesna struktura społeczna, a mianowicie obok istniejących wielkich grup ludności, takich jak: chłopi, szlachta, zróżnicowany stan mieszczański, pojawiła się burżuazja wielkoprzemysłowa (grupa nieliczna, ale bogata) oraz początki proletariatu wielkoprzemysłowego -- najemnych robotników fabrycznych. Politycznie jednak społeczeństwo w Królestwie Polskim nie miało żadnej możliwości reprezentacji czy artykulacji swoich interesów zbiorowych bądź to społecznych, bądź narodowych. Życie polityczne mogło się rozwijać tylko poprzez działanie nielegalne.

ZABÓR PRUSKI

Po Kongresie Wiedeńskim zabór pruski cieszył się pewną autonomią. Utworzono Wielkie Księstwo Poznańskie. Na tym terenie również miały miejsce reformy społeczno-gospodarcze, które obejmowały całe społeczeństwo Prus. Reformy te noszą nawet nazwę "pruskiej drogi do kapitalizmu". Polegały one na tym. że chłopi w zaborze pruskim otrzymali ziemie na własność (1823 rok), ale za wysokim odszkodowaniem rozłożonym na wiele lat. Często ceną uwłaszczenia było oddanie na rzecz dworu połowy użytkowanych gruntów.

Polityka władz pruskich uległa zaostrzeniu po upadku powstania listopadowego.

Przedstawicielem rządu w Wielkim Księstwie Poznańskim został Eduard Flottewell. Celem polityki tego dygnitarza była germanizacja Księstwa Poznańskiego. Polegało to na tym, że stanowiska w administracji i sądownictwie zaczęto obsadzać Niemcami; język niemiecki stał się językiem urzędowym; promowano wykupywanie ziemi z rąk polskich i parcelację między Niemców; zlikwidowano odrębność administracyjną Wielkiego Księstwa Poznańskiego w latach 30-tych.

Antypolska polityka uległa złagodzeniu po wstąpieniu na tron pruski (1840 rok) Fryderyka Wilhelma IV i odwołaniu Flottewella: cenzura stała się bardziej liberalna, zwiększyła się swoboda stowarzyszania się i możliwości używania języka polskiego.

W tym też czasie pojawiła się ideologia pracy organicznej. Oznaczała ona legalne działanie w takich dziedzinach jak: gospodarka, oświata, kultura, nauka, opieka społeczna. Jej celem miało być wzmocnienie polskiego życia narodowego, pogłębianie świadomości narodowej szerokich warstw społecznych, modernizacja stosunków gospodarczo--społecznych przy rezygnacji z dążeń niepodległościowych traktowanych w danym momencie historycznym jako nierealne i niemożliwe do urzeczywistnienia (polityczne przystosowanie się).

GDZIE INDZIEJ TEN RODZAJ AKTYWNOŚCI SPOŁECZNEJ NIEZALEŻNEJ OD RZĄDU NAZYWANY BYŁ ORGANIZACJĄ SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO.

Najbardziej charakterystyczne przejawy pracy organicznej to: założenie przez Karola Marcinkowskiego Towarzystwa Pomocy Naukowej, które ułatwiało zdobycie wykształcenia młodzieży niezamożnej; wybudowanie, również przez niego, gmachu Bazaru, w którym mieściły sie polskie sklepy, warsztaty, w którym miały się odbywać różne polskie imprezy -- w inicjatywie tej chodziło o integrację polskich środowisk (inteligencja, szlachta, chłopi), jak i wspieranie gospodarczej aktywności Polaków; ORGANIZACJA SPOŁECZEŃSTWA CYWILNEGO; gromadzenie dużych zbiorów bibliotecznych (Biblioteka Działyńskich w Kurniku); założenie przez Hipolita Cegielskiego w 1846 roku warsztatu naprawy maszyn rolniczych, z którego wyrosła w późniejszych latach fabryka maszyn rolniczych. Praca organiczna to gospodarka, edukacja, organizacja pomocy społecznej oraz uczenie umiejętności wspólnego działania w ramach istniejących praw i poprzez istniejące prawa. Była to działalność patriotyczna, ale pozbawiona elementów politycznych.

ZABÓR AUSTRIACKI

Sytuacja polityczna wyglądała w ten sposób, że teoretycznie społeczeństwo reprezentował sejm galicyjski, ale faktycznie nie miał on żadnej rzeczywistej władzy. Faktyczną władzę sprawowała administracja podporządkowana Wiedniowi. Na jej czele stał gubernator, podlegali mu starostowie kierujący cyrkułami (obwód administracyjny). Szkolnictwo i Uniwersytet Lwowski podlegały germanizacji.

Galicja była podzielona na Galicję wsch. i zach. Za granicę można przyjąć rzekę San. W Galicji wsch. występowały jeszcze problemy narodowościowe ze względu na silną obecność żywiołu ukraińskiego. Stolicą tej części Galicji był Lwów, w zach. zaś, po 1846 roku, najbardziej prężnym ośrodkiem kultury był Kraków.

Najważniejszą inicjatywą kulturalną było założenie w 1817 roku we Lwowie zakładu narodowego fundacji Maksymiliana Ossolińskiego. Mieściła się tam biblioteka, muzeum, drukarnia.

Stosunki społeczne w Galicji uległy znacznej petryfikacji (termin pochodzący z budownictwa oznacza utrwalenie, ugruntowanie). Podstawowe klasy społeczne to ziemiaństwo (słabe liczebnie, ale wpływowe), chlopstwo, niewielki odsetek mieszczaństwa (główne miasta: Lwów, Kraków, Przemyśl, Rzeszów), silna obecność mniejszości (żydowska, ukraińska). Słabo rozwinięte szkolnictwo prowadzone głównie przez zakony. Rolnictwo folwarczno --pańszczyźniane.

Dla Austrii prowincja galicyjska to obszar ściągania podatków i poboru rekruta. Jedyne ośrodki przemysłowe to kopalnie soli w Bośni i Wieliczce.

Możliwości legalnego życia politycznego również bardzo ograniczone, ale w latach 30-tych, pierwszej połowie lat 40-tych, w Galicji silnie rozbudowana była działalność spiskowa. Skończyło się to tragicznie -- rabacją galicyjską.

Uwłaszczenie chłopów w Galicji nastąpiło dopiero w roku 1848, w dobie Wiosny Ludów.

PODSUMOWANIE

Podsumowując społeczeństwo polskie w latach 1831-1848 możemy dostrzec głębokie zróżnicowanie spowodowane częściowo polityką zaborców, a częściowo naturalnymi procesami społecznymi.

Najlepiej rozwiniętą gospodarczo i społecznie dzielnicą był zabór pruski. Tam przejściowo istniały największe możliwości pracy organicznej. Można tutaj było wykorzystać pruskie poczucie prawa, niezależność sądownictwa, przestrzeganie przepisów.

Najbrutalniejszej polityce był poddany zabór rosyjski, gdzie prowadzono celową politykę antypolską wymierzoną głównie w szlachtę i duchowieństwo, w polską kulturę. Jednym z przejawów walki z polskością było zniesienie unii brzeskiej i przymusowe wcielenie grekokatolików do cerkwi prawosławnej, likwidacja wielu zakonów katolickich, a także ograniczenie kontaktów kościoła polskiego z Rzymem. Szczególnie ostrą i brutalną politykę prowadzono na ziemiach zabranych (na wschód od Bugu).

Stosunkowo najmniej antypolską politykę prowadzono w Galicji. Spiski galicyjskie zwalczano raczej pod hasłami obrony porządku społecznego. Co więcej monarchia Habsburgów była monarchią katolicką i wielonarodowościową, gdzie Niemcy stanowili niewielki procent ludności. Jednak Galicja była najbardziej zacofanym zaborem, jeśli chodzi o rozwój gospodarczy, i najbiedniejszym.

W tym czasie pewnej wyrazistości nabrały dwie koncepcje niepodległości: przez powstanie oraz przez umocnienie narodu poprzez pracę organiczną z przystosowaniem się do otaczającej rzeczywistości. Obie koncepcje miały swoich zwolenników.