Administracja w średniowiecznych imperiach azjatyckich

Spis treści:
1. Administracja w cesarstwie chińskim.
2. Administracja w imperium indyjskim.
3. Administracja w cesarstwie japońskim.
4. Administracja w imperium perskim.


1. Administracja w cesarstwie chińskim

Podstawy ustrojowe państwa chińskiego ukształtowały się w czasie rządów dynastii Tang, był to okres od 618 do 907 roku. Przyjęte rozwiązania utrzymały się bez większych zmian bardzo długo, przetrwały aż do upadku cesarstwa w XX wieku. Stały się wzorem i punktem odniesienia dla całego regionu Azji Wschodniej i Południowej.
Władcy z dynastii Tang dążyli do zjednoczenia państwa i zlikwidowania samodzielności księstw feudalnych istniejących na obszarze cesarstwa. Powstał urząd lojalnych urzędników cesarskich podporządkowanych jedynie dyspozycjom z ośrodka centralnego. Był to pierwszy krok w kierunku realizacji procesu centralizacji państwa.
Nowi urzędnicy mieli za zadanie reprezentować odpowiedni poziom fachowości, wykształcenia, a także predyspozycji moralnych. Skutecznym instrumentem przydatności kandydatów do służby państwowej były egzaminy państwowe. Ten system tworzenia obsady urzędów stał się fundamentem funkcjonowania ustroju chińskiego. Model ten był ważnym elementem ustrojowym państwa, bez niego nie można by było skutecznie zarządzać imperium. Nowy model ustroju Chin stanowiła skrajnie scentralizowana i zbiurokratyzowana administracja.
W administracji centralnej funkcjonowało dziewięć głównych urzędów:
· trzej książęta (san-kung)- otrzymali tytuł trzech nauczycieli cesarskich (san-shih) i stanowili swego rodzaju Radę Cesarską pełniącą funkcje doradcze,
· sześciu ministrów (liu-pu).
Zarządem sprawami państwa zajmowały się trzy ośrodki (urzędy):
· urząd ministrów (shang-shu-sheng),
· kancelaria państwa (men-hsia-szeng)- była to osobista kancelaria cesarska,
· sekretariat państwa (chung-shu-sheng)- przygotowywał edykty cesarskie i kierował archiwum państwowym.
Urzędem ministrów kierował premier. Urząd ten podzielony był na sześć ministerstw:
· ministerstwo urzędników (li-pu)- nadzorowało funkcjonowanie wszystkich urzędów w państwie i organizowało system egzaminów państwowych,
· ministerstwo rytów- kontrolowało przestrzeganie określonych ceremoniałów dworskich, porządku uroczystości państwowych itp.,
· ministerstwo robót publicznych (kung-pu)- prowadziło najważniejsze inwestycje państwowe, koordynowało politykę gospodarczą państwa,
· ministerstwo sprawiedliwości (hsing-pu)- wydawało prawa, ustalało system kar itp.,
· ministerstwo finansów (hu-pu)- zajmowało się systemem skarbowym państwa, określało podatki,
· ministerstwo wojny (ping-pu)- odpowiadało za obronność kraju i wojsko.
W cesarstwie chińskim ważną rolę odgrywała Rada Cenzorów, do jej zadań należało sprawdzanie urzędników państwowych pod kątem ich moralnej przydatności do pełnienia urzędów. W jej skład wchodzili prezydent, dwóch wiceprezydentów, sześciu cenzorów dworskich i piętnastu inspekcyjnych. Jednym z elementów tego systemu ustrojowego była akademia cesarska, jej zadaniem było kształcenie fachowych kadr dla administracji państwowej.
Państwo podzielono na departamenty (chou), było ich około trzystu. Każdy z nich dzielił się przeciętnie na pięć okręgów (hsien), utworzono także jednostki kontrolne- tao, na nich obsadzano w charakterze kontrolerów cesarskich inspektorów.
W okresie rządów mongolskich w Chinach między XIII a XIV wiekiem zasadnicze instytucje administracyjne zostały zachowane bez większych zmian. Jednak administrację cywilną oddzielono od wojskowej, stanowiska kierownicze przeznaczono dla Mongołów, a te o mniejszym znaczeniu dla Chińczyków.
Mongołowie utworzyli także nową jednostkę podziału administracyjnego nazwaną prowincją (sheng). Likwidacji uległy departamenty, a szczeblem pośrednim między tao a okręgami stały się prefektury (fu).




2. Administracja w imperium indyjskim

Pierwszym poważniejszym przedsięwzięciem ustrojowym na terenie Indii po ich zdobyciu przez Arabów było wprowadzenie sułtanatu delhijskiego. Na czele państwa stał sułtan, który łączył władzę świecką i religijną. Jego zastępcą i współpracownikiem był główny wezyr, zajmował się on także systemem skarbowym, a w szczególności podatkami.

Państwo podzielono na prowincje, było ich ponad dwadzieścia, każda poddana była władzy namiestnika (wali), zostawali nimi z reguły członkowie rodziny sułtana lub osoby z elity muzułmańskiej. Mieli władzę nad administracją, wojskiem i sądownictwem w prowincji, a ponad to pełnili funkcje zwierzchników religijnych.
Prowincje dzieliły się na okręgi (pargany), na ich czele stali wyznaczeni przez namiestników starostowie, na stanowiskach tych obsadzano tylko osoby wyznające islam. Jedynie na niższym szczeblu, we wsiach nie zmieniono nic ze starego system indyjskiego.

Po podboju Indii przez Mongołów utrzymano w pewnym stopniu dotychczasowy model ustrojowy. Jednak ważną rolę zaczęła w nim odgrywać arystokracja mongolska wywodząca się z elit rodowo- plemiennych.
Najwyższa władza w państwie należała do cesarza- imperatora. Posiadał władzę prawodawczą, wykonawczą, sądowniczą, religijną i wojskową, co ograniczało pewnym stopniu dotychczasowe urzędy, a przede wszystkim urząd wezyra.
Istniał natomiast urząd czterech ministrów, którzy zarządzali najważniejszymi resortami państwa:
· dywan- zarządzał sprawami finansowymi,
· mir bachsza- zajmował się sprawami wojskowymi,
· mir saman- był ministrem do spraw gospodarki (rzemiosła i handlu),
· sadr- us- udur- odpowiadał za funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości.
Mongołowie bardzo rozbudowali aparat państwowy, skutkiem tego była duża ilość stanowisk administracyjnych, która obejmowała ponad trzydzieści rang. Obejmujący urzędy otrzymywali gigantyczne uposażenia, co wskazywało na wyjątkową sprawność aparatu skarbowego.
Rozbudowano także administrację w terenie. Zmniejszono liczbę prowincji do piętnastu, na ich czele postawiono nazimów , których wspierało czterech urzędników:
· poborca podatków,
· dowódca wojskowy,
· zwierzchnik sądowy,
· urzędnik odpowiedzialny za porządek publiczny.
Kierujący prowincjami uzyskali niezwykle silną pozycję, co spowodowało osłabienie władz centralnych.
Olbrzymie rozmiary aparatu państwowego, a przede wszystkim ogromne koszty jego utrzymania stanowiły jedną z przyczyn upadku imperium.



3. Administracja w cesarstwie japońskim

Ustrój zjednoczonej monarchii jaką była Japonia charakteryzował się silną władzą centralną należąc do cesarza (tenno). Ważną rolę posiadała też starszyzna rodowo- plemienna z której ukształtowała się nowa elita arystokratyczna, elita ta miała charakter ściśle wojskowy, zajmowała ona główną pozycję przez bardzo długi czas. Znaczenie arystokracji wojskowej uznaje się za jedną z najbardziej charakterystycznych cech ustroju japońskiego. Rola, jaką odgrywała arystokracja wojskowa uniemożliwiła wykrystalizowanie się stałego ośrodka silnej władzy cesarskiej, powodowało to stan rozbicia wewnętrznego państwa.

Cesarz przede wszystkim był najwyższym dowódcą wojskowym, kierował sprawami państwowymi w polityce wewnętrznej, tu odpowiadał głównie za sprawy sądownicze, jak i w polityce zagranicznej.
Ukształtował się tu model dominacji wąskich warstw przywódczych: patriarchów rodowych, władców plemiennych, a później starszyzny rodowo- plemiennej, przekształcającej się w arystokrację wojskową. To od ich opinii i zdania cesarz był uzależniony.

Duży wpływ na ukształtowanie się aparatu państwowego miały reformy Taika z połowy VII wieku, wzorował się na doświadczeniach chińskich. Przeprowadził reformę polegającą na upaństwowieniu całej ziemi i odtąd tylko cesarz mógł nadawać ziemie w sposób zgodny z prawem, wprowadzono zasadę powszechnego poddaństwa cesarzowi, a wyrazem tego miało być świadczenie danin na rzecz dworu cesarskiego. Aparat państwowy na szczeblu centralnym składać się miał z ośmiu ministerstw kierowanych przez cesarza za pośrednictwem kanclerza. Kanclerz stał się w ten sposób drugą co do ważności osobą w państwie i zwierzchnikiem aparatu administracyjnego. Teren państwa podzielono na prowincje i okręgi z urzędnikami mianowanymi i podporządkowanymi władzy centralnej. Model ten jednak nie utrzymał się zbyt długo.

Nowy model ustrojowy ukształtował się X- XII wieku jako tak zwany szogunat. Główną instytucją stał się w nim szogun, najwyższy dowódca wojskowy. Na początku cesarze powoływali szogunów, lecz z czasem tytuł ten stał się dziedziczny. Szogunowie, opierając się na ukształtowanej arystokracji wojskowej, a zwłaszcza na szerokich rzeszach rycerskich- szlacheckich, tak zwanych samurajach, stali się główną instytucją państwa.
System rządu szogunów określany jest jako bakufu. Najsilniejsi przedstawiciele arystokracji wojskowej usamodzielnili się tak bardzo, iż stali się warstwą książęcą z przysługującymi jej tytułami daimyo.

Ta forma ustrojowa przetrwała w Japonii bez istotniejszych zmian aż do schyłku XVIII wieku.



4. Administracja w imperium perskim

W państwie Partów władza królewska posiadała wiele istotnych kompetencji, w zakresie dowództwa wojskowego, kierownictwa polityką państwową czy też sprawowania wymiaru sprawiedliwości. U boku króla powstały ciała doradcze, była to Rada Członków Domu Panującego, w skład której wchodziły osoby spokrewnione z panującym, oraz Senat, składający się z dostojników państwowych, władców podporządkowanych Persji państw i przedstawiciele najważniejszych rodów w monarchii. Przysługiwało im ważne uprawnienie jakim było zatwierdzanie po śmierci króla jego następcy.
Ważną pozycję w państwie stanowiła grupa tak zwanych magów, czyli warstwa kapłańska, wchodzili oni w skład Senatu.

Polityka państwowa w terenie opierała się na instytucji satrapów, rządzili oni prowincjami. Dany obszar posiadał duży zakres autonomii wewnętrznej jednak ciążyły na nim obowiązki wykonywania pewnych świadczeń na rzecz króla. Zwykle było to opłacanie ustalonego trybutu. Większość miast uzyskała znaczącą autonomię wewnętrzną, dysponowały one własnym samorządem. Także dużą autonomię posiadała licznie zamieszkująca imperium ludność żydowska.

Po przejęciu władzy przez Sasanidów w III wieku ustrój państwa uległ zasadniczym zmianom, nastąpiło odejście od rozwiązań na rzecz wzmocnienia władzy królewskiej. Sasanidzi stworzyli taki model ustrojowy monarchii perskiej, który charakteryzował się istnieniem silnie scentralizowanego aparatu państwowego. Władza królewska nie była ograniczona, wspierały ją elity arystokratyczne i warstwa kapłańska. Funkcjonowanie monarchy i jego dworu poddane zostało rygorystycznym regulacjom, dostęp do osoby króla był limitowany, tylko wąskie grono dostojników religijnych i państwowych miało przywilej widywania go. Władcy oddawano cześć boską. Mimo to istniejący obyczaj prawny zezwalał na dokonanie detronizacji władcy, a nawet skazanie go na śmierć. Z czasem ukształtował się model elekcji monarchy w obrębie rodziny królewskiej, ograniczało to jednak w pewnym stopniu skrajny despotyzm monarszy.

Szczególną pozycję w państwie zajmowała warstwa kapłańska wywodząca się z medyjskiego rodu Magów, była ona najbardziej uprzywilejowana. Natomiast najważniejszą osobą obok monarchy stał się naczelny mag (mobadan mobad).
Organizację państwa podporządkowano potrzebom militarnym. Podstawą finansów państwa stał się podatek gruntowy, który opłacali wszyscy posiadacze ziemi.

Najważniejszymi urzędnikami państwa byli główny sekretarz (eran dibirbed) i naczelny dowódca (spahbedan spahbed). Istotną funkcję pełnili też mistrz ceremonii oraz majordomus będący zwierzchnikiem służby dworskiej. Ważną rolę odgrywał sekretarz króla, protokołował wypowiedzi i decyzje władcy, był szefem kancelarii i archiwum. Zwierzchnikiem administracji cywilnej był pierwszy minister (framatar), później zastąpiony przez wielkiego ministra (wuzurk framatar), podlegali mu:
· dapirtat- kierujący sekretarzami,
· hargpad- naczelnik pionu podatkowego,
· szahrha- markar- zwierzchnik elity urzędniczej.
Zarząd terytorialny też uległ zmianie, pozycja satrapów znów wzrosła, ci ściśle podporządkowani władzy centralnej stali się głównym instrumentem realizacji polityki państwowej w terenie.


Bibliografia:
Grzegorz Górski „Historia administracji”,
Tadeusz Maciejewski „Historia ustroju i prawa Polski”.