Napoleon Bonaparte (Buonaparte) - Bibliografia

NAPOLEON I, Napoleon Bonaparte (Buonaparte) (1769–1821), cesarz Francuzów 1804–14 i 1815, król Włoch 1805–14; jeden z najwybitniejszych wodzów w dziejach świata; urodzony na Korsyce, brał udział w walkach o niepodległość wyspy; od 1793 we Francji, przyczynił się do zdobycia Tulonu przez wojska rewolucyjne; w 1795 stłumił zamieszki rojalistyczne w Paryżu; 1796–97 walczył z II koalicją antyfrancuską jako naczelny dowódca armii francuskiej we Włoszech; 1798–99 dowodził kampanią egipską; 9 XI 1799 (18 brumaire'a) dokonał wojskowego zamachu stanu — obalił dyrektoriat i objął władzę jako pierwszy konsul; 1802 zakończył wojnę z II koalicją; 1801 zawarł konkordat z papieżem. Wprowadził liczne reformy: narzucił nową konstytucję (1802), zreorganizował i scentralizował administrację państw., system finansowy i prawny, szkolnictwo podporządkował państwu. Rządy Napoleona, zapewniające zachowanie zdobyczy okresu rewolucji i jednocześnie zabezpieczające przed prądami zbyt radykalnymi, spotkały się początkowo z pełnym poparciem mieszczaństwa i większości chłopów; zdecydowane zmierzanie Napoleona ku całkowitemu absolutyzmowi (odejście od parlamentaryzmu, ostra kontrola policyjna, zakaz zrzeszania się) zaczęło budzić niepokoje społeczne, wykorzystywane przez rojalistów; organizowane przez nich spiski zostały rozgromione; w celu umocnienia swej władzy Napoleon koronował się 1804 na cesarza Francuzów i 1805 — na króla Włoch, a poddane surowej cenzurze prewencyjnej prasa, literatura i teatr, a także sztuka służyły propagandzie cesarstwa — jego potęgi, celów i dążeń; okres cesarstwa zapoczątkował nowe wojny. W 1805 Napoleon rozbił III koalicję, 1806 zarządził blokadę kontynentalną Wielkiej Brytanii; tegoż roku rozbił IV koalicję (Jena, Auerstedt) i zajął Prusy wraz z polskimi ziemiami zaboru pruskiego, pobił Aleksandra I Romanowa pod Frydlandem, zawarł pokój w Tylży (1807); z polskich ziem odebranych Prusom utworzył Księstwo Warszawskie, traktując je jako zaplecze polityczne, militarne i materiałowe do dalszych wojen ze swymi przeciwnikami (głównie z Rosją); cała niemal Europa znalazła się pod jego wpływami, na tronach państw uzależnionych osadzał swoich braci. W 1809 pokonał Austrię (pokój w Schnbrunn 1809); 1810, po rozwodzie z Józefiną de Beauharnais (żoną od 1796), poślubił córkę cesarza austriackiego Marię Ludwikę (miał z nią syna, Napoleona II). Kres potędze Napoleona położyła nieudana wyprawa przeciwko Rosji 1812; mimo opanowania Moskwy kampania skończyła się zagładą Wielkiej Armii napoleońskiej; po klęsce pod Lipskiem 1813 bronił się na terytorium Francji; po kapitulacji Paryża IV 1814 abdykował i został zesłany na Elbę; próbował odzyskać władzę, poniósł jednak druzgocącą klęskę pod Waterloo i powtórnie abdykował VI 1815; wydany Brytyjczykom, został przez nich internowany na Wyspie Św. Heleny, gdzie zmarł. Zwłoki jego przewieziono w 1840 do Paryża i pochowano w kościele Inwalidów. Okres rządów Napoleona podważył feudalną strukturę i ugruntował zmiany zachodzące w Europie pod wpływem rewolucji francuskiej 1789–99; wybitny organizator i jeden z najwybitniejszych wodzów, odegrał przełomową rolę w rozwoju nowoczesnej sztuki wojennej; był zarazem bezwzględnym autokratycznym władcą, a jego ambicje zdobywcze doprowadziły do ruiny własnego dzieła.

Po Napoleonie pozostała legenda — rozpowszechniana przez romantyków i żywa do dziś — o genialnym żołnierzu i spadkobiercy rewolucji, walczącym o wolność uciskanych ludów i realizację rewolucyjnych zasad, pokonanym przez siły reakcji. Epopeja napoleońska była tematem twórczości wielu artystów (m.in. N.T. Charleta i D.A. Raffeta, E. Meissoniera, H. Vernata, P. Michałowskiego i W. Kossaka) i pisarzy (H. Balzac, H. Stendhal, V. Hugo, A. Manzoni, H. Heine, G. Byron, L.N. Tołstoj i in.). W literaturze polskiej, oprócz licznych utworów poetyckich z czasów Księstwa Warszawskiego, najdoskonalszy wyraz znalazła w Panu Tadeuszu A. Mickiewicza i Popiołach S. Żeromskiego; pisali o niej także W. Gąsiorowski, K. Przerwa Tetmajer, W. Berent i inni.